Региональный №1(65)2015 гуманит indd Тіркеу нөмірі 204-ж
жүктеу/скачать 14,99 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ключевые слова: поэт
- Региональный вестник Востока
- Шығыстың аймақтық хабаршысы
- Ключевые слова
A.M. KARTAYEVA 1 , S. KABDENOVA 2 1 S. Amanjolov Doğu Kazakistan Devlet Üniversitesi Öskemen şehri, Kazakistan 2 Cumhuriyeti, İzmir, Türkiye ABAy ESERLERİNDE HUMANİZ Bu makalede Abay eserlerindeki humanizm söz konusu. Düşünceli şair hayatın durağan olmadığını, sürekli değişim yaşadığını, dinamik olduğunu anlatıyor. Bu kaidenin insan ve doğa, ikisi için de geçerli olduğunu dile getiriyor. İnsanlara insanlığı, murata yermenin yollarını göstererek acımasız niyetlerden uzak durmalarıni nasihat ediyor.
АБАй ШыҒАРМАШылыҒыНдАҒы ГУМАНИЗМ Мақалада Абай шығармаларындағы гуманизм мәселелері сөз болады. Ойшыл ақын өмірдің бірқалыпты тұрмайтынын, оның үнемі өзгеріп тұратынын айтады. Бұл заңдылық адам мен табиғат үшін ортақ құбылыс екені қозғалады. Адамдарға биік адамгершілік мұратқа жетудің жолдарын көрсетіп, қатыгездік ниеттен аулақ болу керектігін насихаттайды.
ГУМАНИЗМ В ТВОРЧеСТВе АБАЯ В этой статье рассматриваются проблемы гуманизма в творчестве Абая. Поэт- мыслитель показывет, что жизнь не вседа одинакова, она постоянно изменчива. Эта об- щая закономерность для человека и природы. Пропагандирует людям пути достижения высоких гуманистических целей и набоорот непримиримости к суровым нравам. Ключевые слова: поэт, гуманизм, слова назидания, стихотворение, философия. HUMANiSM iN ABAy WORKS This article cosiders the issues of humanism in Abay works.The poet shows that the life is not always the same. it permenantely changes. This is a common law of humanity and the nature. it promulges us the ways to achieve ambitious humanitarian goals and controversely it shows uncompromisinhg attitude toward harsh disposition. Keywords: poet, humanism, edification lines, philosophy. Nesil eğitimi, gelecek toplum mirasçılarını yetiştirmektir. Bu, memleket için önemi büyük olan sorumluluktur. Sağlıklı, sezgisi güçlü, düşüncesi gelişen “sekiz köşeli, bir sırlı” vatandaş yetiştirmek halkımızın asırlardır süregelen düşüncesidir. SOCiAL SCiENCES AND HUMANiTiES
359 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально Abay eserlerindeki insan tipi belli bir toplumsal ortamda görülmektedir. Bu nedenle bağımsız bir birey yetiştirme fikri Ulu Abay’ı rahat bırakmamıştır. Abay eserlerinde; yaşamdaki her türlü olayı, insan karakterindeki dengesizlikleri, iyilik ve kötülüğü, doğru ve yalanı yanyana koyarak, birbiriyle kıyaslayarak insanın cehaletten arınarak daha iyi özellikleri kazanmasını öğütlüyor. “Sabırsız, arsız, tembel” şiirinde insanlığa sığmayan insan karakterinin tüm özelliklerini “kurnaz” insan tiplemesiyle sergiliyor. Abay, insanlık özelliklerini koruyan nazik hislerin sahibi yürek olduğunu belirtiyor. Dünyayı tanımanın ve dünya görüşü oluşumunu sağlayan temel bilimdir. Ancak Abay’a göre bu temel ilimdir. İlim ve bilimin farkını anlayabilen Abay: “İlimi bulmadan övünme” diyor. Eski yunan filozofu Platon: “Hiçbir şey bilmeyen, birşeyler öğrenmeye çabalamayan insan çok kötü bir insandır” diyorsa, Abay o tarz insanları hayvanla eşdeğer buluyor ve 7. sözünde insanın hayvandan farklılığının “öğrensem, görsem” diyen merakı olduğunu söylüyor. Abay 37. sözünde “Dünya, büyük bir göl; zaman esen bir rüzgar” demektedir. Onun düşüncesinde; dünyada değişmeyen, kabuk değiştirmeyen daimi hiçbir şey yoktur, doğa ve insan için de bu kanun ortaktır. Örneğin 37. sözünde Abay: “İnsanoğlunu zaman büyütür, eğer herkimse kötü olursa zamandaşı suçlu” diye yazmaktadır. Bu durumda insanı insan olarak eğitecek olan onun çevresi, sosyal ortamı ve arkadaşlarıdır. Diğer bir ifadeyle insanın iyi veya kötü olması, Allahtan değil eğitimden olduğunu kabul ediyor. Abay. 44. sözünde: “ Ben eğer kanun gücü elimde olan kişi olsaydım, insan karakterini düzeltemezsin diyen kişinin dilini keserdim” diyor. Abay: “Herbir iyiliğin ölçüsü var, ölçüsünden fazla olursa zarardır. Ölçüsünü bilmek ise büyük bir marifettir, iyice düşünmeli, bir işe kendini kaptıran kişi de düşüncelerini toparlamayarak hayalperest de olabilir diye açıklıyor. İçmek, yemek, giyinmek, gülmek, eğlenmek, sevmek, mal mülk sahibi olmak, mevki aramak, kurnaz olmak ve şaşırtmak bunların hepsinin de bir ölçüsü vardır. Bütün bunlar ölçüsünü geçerse gerçekliğini kaybeder” demektedir. Abay, imanı şu şekilde tanımlamaktadır: İman; Allah’ın varlığına, birliğine ve Peygamber aracılığıyla gönderdiği emirlerine baş eğmek ve ona inanmaktır. Bunu aşağıdaki iki farklılık aydınlatır: ilk olarak inandığına aklıyla yetişmek, düşünerek inanmak, bu gerçek iman; ikincisi ise “imanın getirdiklerine bağlılık gerekir. Herkimse ölümle korkutsa bile, bin kişi bin türlü iş gösterse de, ona kapılmadan bağlılık göstermektir” . yetişmekte olan genç nesilimizi böyle bir bağlılıkla eğitmede şairin bu fikirleri altın öğütlerdendir. Şair insanoğlundaki zalimliğin tehlikesini sürekli dile getirir. Zulmün; tüm kötü özelliklerinin büyüyüp, çoğalacağı ve yayılacağı düşüncesindedir. Şair: “kibirden arınmalı” diyerek, insanın ilk önce bu eziyetten uzak durması gerektiğini söylüyor. İnsanlık ileri adım atsa ve insanın karakteri değişse, toplum da değişir ve iyilik yerleşir fikrindedir. A.M. KARTAyEvA, S. KABDENOvA. 1 (65) 2015. Р. 358-361
360 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы “İlim bulmadan övünme” şiirinde şairin o güne kadarki söylenen insanlık hakkındaki düşünceleri daha fazla ön plana çıkmaktadır. Şairin bundan sonraki şiirlerinde de özellikle vurguladığı 3 nitelik bu şiirinde de görülmektedir. Abay’ın belirlediği 5 ana özellik aslını etraflıca tanıtan 3 nitelikten oluşur: arzu ve emek gayretten, derin düşünce akıldan, kanaat ve merhamet yürekten gelen niteliklerdir. İnsanoğlundaki bu 3 niteliğin özellikle bilinip öğrenilmesi gereken tanımlar olduğunu “Auelde bir suık muz – akıl zerek” (“Öncelikle bir soğuk buz, akıl zeka”) şiirinde ayrıca gösterilmektedir. Şairin “Bilim; bu 3 niteliğin yönünü bilmektir” demesi bundandır. Abay hayatını insanlık ve kişilik niteliklerinin değişimi ve iyileşmesine adamıştır. Eğer şairde dünyayı değiştirme imkanı ve gücü olsaydı o herkesi dost, kardeş ederek, hayatı sevgiye ve aşka dönüştürürdü. Şair böyle bir gücün ona verilmemesine üzülüyor ve kaygılanıyordu. Ancak şair kaygıdan güç alarak bilenmiştir. “Kaygı gelse karşı çık, düşüverme” diyen insana kuvvet veren, güç katan kelimeler onun kendisine de direk ve dayanak olsa gerek. 7. sözünde Abay: “Tüm insanlığı hor kılan üç özellik var. Onlardan uzak durmak lazım. İlki cahillik, ikincisi tembellik, üzüncüsü zulüm diye bilmelisin, cehalet ilim ve bilimin yokluğundandır. Dünyada hiçbir şeyi onlarsız bilemeyiz. Bilimsizlik hayvanlığa eşdeğerdir” diyor. İnsanoğlundaki kötü özelliklerden biri de bencilliktir. Bu tarz durumda insanın insanlığını bozacak olaylardan uzak durmak lazım, olması gerekenden fazlasına sahip olmak insanda ana bencilliği doğurmaktadır. Bu nedenle insan kendi konumunda kendine sahip çıkmalıdır. Başkasına kastetmemek, kötülük düşünmemek, suçlamamak gibi özellikleri kendinde barındırabilen ve kendi kendine ağırbaşlı yaklaşabilen insan bencillikten uzak durur. İnsanın ihtiyaçlarına kanaat etmesi, Abay’a göre manevi gelişimin aslıdır. Abay eserlerinde insanı bir bütün yapı olarak incelemektedir. Onun manevi iç dünyasının yürek, akıl ve cesaretten oluştuğunu göstermektedir. Örneğin: “Sadece üç şeydir insanın nitelği: sıcak cesaret, nurlu akıl, ılık yürek”. Bu nedenle eğitimde öncelikle bu üç niteliği geliştirmeyi, eğitmeyi ve benimsemeyi hedef alırsa, bu süreç insan tabiatına denk ve günlük yaşamına da hizmet eder. “Aklı, cesareti ve yüreği denk tut. O zaman tam, diğerlerinden farklı olursun” diyor. Bu satırlardan; insanın akılı- zekası, yürek hisleri ve cesaret güçlerini bir kişiliğin eğitimindeki gerekli nitelikler olarak birarada tutmak için güç harcamalıyız diye sonuç cıkarabiliriz. Halkımızın bilinç ve hisleri ilerleyip geliştikçe Abay hakkındaki düşüncelerimiz genişleyecektir. Her neslin Abay hakkındaki düşünceleri yerleşip her insanın kendi Abayı olacaktır. Abayı tanımak kendi halkımızı tanımak, onun manevi zenginliğine yetişmektir. Bilime gönül koyan Abay, halkı bilime davet etmiştir. Abay’ın yaşadığı dönemde Kazak gençleri bilimden uzak kalmıştı. Bu cehaleti emek, bilim sayesinde yok etmek gerektiğini söyleyerek ilimin faydasını bilen insanın, dünyanın genel yapısını SOCiAL SCiENCES AND HUMANiTiES
361 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально inceleyerek tahminlerde bulunabileceğini savunmuştur. “Boş kelimelere kanmadan, sanatın sırını anlar” diyerek, “İlim bulmadan övünme” şiirinde Abay adam olmak istersen geleceğini düşün; kendini övmekten, dedikodudan, kötü alışkanlıklardan uzak durmayı, emeği sevmeyi, derin düşünmeyi, eğitimli ve alçak gönüllü olmayı düşünmek gerektiğini ifade etmektedir. Abay’ın düşüncesine göre kusursuz insan olmak için çaba harcanması gereklidir. Onun “kusursuz insan” özellikleri sadece Allaha verilmiş; onun dışındaki peygamberler, hakimler, bilim adamları, sıradan insanlar v.b. Allah’ta var olan nitelikleri birebir olmasa bile ona benzer şekilde geliştirmeye çabalamalıdırlar. Abay Kunanbayev düşüncesinde herkim de olsa önce Allahı murat ederek, ona benzemeye çalışmalıdır.Ulu alimin düşüncesinde aptalı okutmak, akıllı yapmayı düşünmek boşunadır. Eğitim ve bilim akıllı insanı bilgellik düzeyine ulaştırır. Abay Kunanbayev insanoğluna ait niteliklerin bilimle, eğitimle ve sürekli araştırmayla elde edileceğini daima hatırlatmaktadır. Şairin mirası, halkımızın bitmez tükenmez ana hazinesidir. O insan yaşamının bugünü ve yarınını birleştiren yaşamsallığıyla ve çok yönlü çeşitliliğiyle değerlidir. Halk tarihi gelişmenin birçok evrelerinden geçip, ne kadar yüksekliğine çıksa da, Abay’ın adı ve Abay sözleri her zaman halkın ağzındaki destanı, sezgilerindeki imanı, düşüncesindeki vicdanı olarak kalacaktır. REFERENCES 1. Abaj Qunanbaev. Shyqarmalarynyn tolyq zhinaqy. 2 tom. Almaty, 1954 (in Kaz). 2. Abaj Qunanbaev. Shygarmalarynyn 2 tomdyq tolyq zhinagy. Almaty, Qylym, 1995 (in
3. Ahmetov S., Bastauysh synyptarda bіlіm berudіn tiіmdіlіgіn arttyru zholdary. Almat. Rauan, 1994 (in Kaz). 4. Kіshіbekov D., Filosofija. Almaty. Rauan, 1991 (in Kaz). ӘОЖ 398 (=512.122)
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан ҚАЗАҚ ТАРИХИ ЖыРлАРыНдАҒы ЭТНИКАлыҚ СТеРеОТИПТеР КӨРіНіСі Мақала қазақ халқының кейбір этникалық стереотиптеріне ғылыми сараптама беруді мақсат тұтады. Авторлар тарихи жырлардың мысалында қазақтардың этникалық санасына тән «өзім» және «бөгде ел» туралы қарапайым түсініктеріне талдау жасайды. Стереотиптердің бағалаушылық сипаты, қазақ рулары мен тайпалары жайлы автостео- ертиптер жайлы түйінді ойлар ортаға салынады.
Б.Б. КелГеМБАеВА, А. БеРКИМБАеВА. 1 (65) 2015. Б. 361-366
362 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы этникалық сана, этникалық топ. ЭТНИЧеСКИе СТеРеОТИПы В КАЗАХСКОМ ИСТОРИЧеСКОМ ЭПОСе Цель статьи – научный анализ ряда этнических стереотипов казахского народа. Авторы на основе исторических эпосов казахского народа раскрывают особенности об- раза «своего» и «чужого» в этническом сознании казахов. Исследователи показывают комплиментарно-оценочные особенности стереотипов, а также специфику автостерео- типов о казахских племенах и родах. Ключевые слова: этнические стереотипы, автостереотипы, гетеростереотипы, этническое сознание, этнические группы. ETHNiC STEREOTyPES iN KAZAKH HiSTORiCAL EPOS in article on the basis of ethnic stereotypes of Kazakh people the authors’ aim is to show stereotypes about the Kalmyk tribes using Kazakh proverbs, historical eposes. At war times, ethnic stereotypes arouse ethnic defense. Kazakh people’s mind of ethnic unicity and ethnic defence influenced a lot defending such a great land, in spite of the fact that Kazakhs’ zhuz and tribal structure was kept well and people were differentiated by kins. This mind of ethnic unicity and defence became a guarantee of saving Writing this paper the authors set the following objectives: To consider heterostereotypes and autostereotypes in Kazakh prov- erbs.
Этникалық стереотиптер – әртүрлі әлеуметтік және этникалық топтарға тән мифологиялық-фольклорлық ойлаудың бір түрі. Этникалық стереотипке берілген анықтамаларды сарапқа салсақ, ол белгілі бір ұлттың, этникалық топтың ғалам және сол ғаламдағы өзі мен өзгелердің орны жайлы ең қарапайым пайымы дегенге саяды. Этностереотиптер өзгермелі сипатқа ие, себебі сол ұлттың тарихынан орын алған түрлі оқиғаларға, әлеуметтік жағдайларға байланысты өзгеріске түседі. Әрі этникалық топтар, халықтар арасындағы тарихта болған әртүрлі қарым- қатынастар жайлы қарама-қайшылықты пікірлер мен түсініктерді жеткізуге қызмет етеді. Қарапайым адам санасына тән этникалық стереотиптер белгілі бір ұлт өкілдерінің өз ұлты мен бөгде ұлттар жайлы ұғым-түсініктерін сыйғызып қана қоймай, сол нысанға эмотивті қарым-қатынасын да білдіреді. Белгілі бір этникалық топқа тән қарапайым сипаттамалардың өзінде бағалауыштық элемент бой көрсетеді. Ойымызды қазақ рулары туралы мақал-мәтелдерде көрініс тапқан автостереотитерден мысалдар келтіру арқылы дәлелдейік. «Отын таусылса тоғай бар, мал таусылса Мамай бар», «Божбаннан жегжатың болса, қарның ашпас», «Қымыз ішсең Қызайға барып іш», «Жәдік, Жәнтікей кісі өлтірсе, Қарақас, Молқы құн төлейді», «Шақырмаған тойға бір үйлік Мұрын келеді» т.б. Келтірілген мақал- мәтелдерден этникалық топ өкілдеріне тән болмыс пен мінез-құлық, түр-сипат ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР 363 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально т.б. қасиеттер анық көрінеді. Бұл ретте, Мамайлардың шетінен малды, дәулетті келетіні, Божбандардың дастарқаны жиылмас кеңдігі, Қызайлардың үйірлеп жылқы ұстап, желілеп бие байлайтыны, қымызы тіл үйіретіндей дәмді болатыны, Керей ішінде Жәдік пен Жәнтікейлерге қарағанда Қарақас, Молқының әлсіздігі, алдыңғыларының соңғыларына тізе көрсетіп, ірілігін жасайтыны, Мұрындардың қыдырымпаздығы туралы қазақтар арасындағы орныққан пікірлер білдіріледі. Әрине, қазақ рулары жайлы келтірілген автостереотиптердің барлығы сөзсіз шындық емес, «Бес саусақ бірдей емес» дегендей, көп ішінде ала да құла да кездесуі заңды, бірақ бұл қалыптасқан пікірлердің барлығына да бағалауыштық сипат тән екені көзге көрініп тұр. Әрі қазақтың өз ішіндегі рулар арасында қалыптасқан әлеуметтік қарым-қатынастардың сілемі сақталып отырғанын да аңдаймыз. Сонымен этностереотиптер белгілі бір этникалық топтардың қоғамға кең тараған ерекше белгі, мінез-құлықтарын қамтиды: «Қазақ болсаң – Жаныс бол, қырғыз болсаң – Бағыс бол, Арғын болсаң – Алтай бол, Алшын болсаң – Адай бол. Үшеуі де болмасаң қалай болсаң, солай бол», – деген тұжырым қазақтың өз рулары мен қоса қырғыздар жайлы пікірін де білдіреді. Бұл ретте, «Қазақ болсаң – Жаныс бол» деген түйін Жаныстардың Ұлы жүздің ноқта ағасы саналатын үлкендігі, сыйлылығы жайында айтылып келіп, қазақтың шежірешілдігіне, қазақ қоғамындағы әр рудың реттестірілген өз орны, иерархиясы сақталатындығына дәлел болмақ. Арғын ішіндегі Алтай, Алшын ішіндегі Адайдың орны да солай жоғары бағаланып отыр. Бұл ретте, ғасырлар бойы қазақтың ішкі бірлігі мен бәтуасы осындай жазылмаған заң, бұлжымайтын қағидалар арқылы сақталып отырғандығына тағы да көз жеткіземіз. Ал «Қырғыз болсаң – Бағыс бол» деген тұжырым қазақтардың қырғыз рулары мен тайпаларының болмыс-бітімі, қырғыздардың арасындағы орны туралы жақсы білетінін көрсетеді. Мұның себебін әрине, қазақ пен қырғыз арасындағы ғасырлар бойы қалыптасқан әрқилы саяси-экономикалық, әлеуметтік-мәдени қарым-қатынастардан іздейміз. Төсекте басы, төскейде малы қосылған бауырлас қырғыз халқы туралы этникалық стереотиптерде көбінде жақын тарту, жылылық сезімдері орын алады. ел аузында ғасырлар бойы сақталып, бүгінгі күнге дейін қолданыста жүрген «Ұлы жүзді қауға беріп малға қой, орта жүзді қалам беріп дауға қой, кіші жүзді найза беріп жауға қой» деген қанатты сөз ұлы жүз қазақтарының еңбекқор малсақ, кіші жүз қазақтарының ержүрек, орта жүз қазақтарының шешендігі мен заң жүйесіне жетіктігі, білімге құштарлығы жайлы стереотиптердің негізінде жасалған. Этностереотиптердің қалыптасуына осы «өзім» және «өзге» түсінігі негіз болады. Жаугершілік замандарда этникалық стереотиптер этникалық қорғаныс түйсігін оятады. ішкі бірлігі жүздер мен ру-тайпалық бірлестіктер арқылы берік сақталған қазақтардың этникалық бірегейлігі мен этникалық қорғаныс түйсігі Б.Б. КелГеМБАеВА, А. БеРКИМБАеВА. 1 (65) 2015. Б. 361-366
iSSN 1683-1667 364 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы еншісіндегі ұлан-ғайыр жерді қорғап қалуда жетекші күш қызметін атқарған. Қалмақ, қырғыз, башқұрт, өзбек, түрікпен сияқты көршілес этностармен, Қытай мен Ресей тәрізді алып мемлекеттермен арадағы әрқилы саяси-экономикалық, әлеуметтік-мәдени қарым-қатынастарда этникалық субъект ретінде жойылып кетпеуінің кепілі болған. Сондықтан қазақтардың этникалық стереотиптерінің ұлт тағдырында салмақта тарихи рөлі болғанын, бола беретінін жоққа шығара алмаймыз. Қазақ халқына тән ғаламның фольклорлық бейнесінен үлкен орын алатын «бөгде» халық – қалмақтар (ойраттар, ұранқайлар, қошауыттар, торғауыттар, жоңғарлар). Біз қарастырған тарихи жырларда қалмақ тайпаларының тұрмыс- салты, әдет-ғұрпы, тілі, кескін-келбеті кеңінен бейнеленеді. Келтірілген мысалдарда қалмақтардың ататегінің басқалығы, дінінің өзгелігі, хандықтың (мемлекеттің) туы т.б. жайлы мағлұматтар берілген. Аузы түкті кәпірге, Көрсетем деп зайырды. («Барақ батыр» жыры) Ақымақ қалмақ, наданды, Ұйқы көрмей түн қатқан, «Қара қалмақ» дейтұғын. («Барақ батыр» жыры) Қыл жалаулы қалмақтан... («ер Тарғын» жыры). «Бөгде ұлт» образы этникалық шекаралас халықтың тұрмыс-салты, әдет- ғұрпы, наным-сенімі, тілі жайлы түсініктерден құралады. Бұл жайлы Фредерик Барт өз зерттеулерінде ұлттық бірегейліктің сыртқы көрсеткіші ретінде дін бір- лігі, тіл бірлігі, әдет-ғұрып бірлігі, бір сөзбен айтқанда, ортақ ұлттық құн- дылықтарды атап көрсетеді. Керісінше, белгілі бір этностан «бөгделік» ата-тек, тіл бөтендігі, дін, тіл басқалығы, әдет-ғұрып өзгешелігі арқылы танылады. Фольклор материалдарына сүйенсек, қазақ халқының «бөгде ұлт» бейнесі осы айырым белгілердің негізінде жасалатынын аңғарамыз. Қазақ фольклорында қалмақтар саны жағынан есепсіз, кескін-келбеті ұсқынсыз, тіпті құбыжыққа ұқсас, тілі түсініксіз, иісі жағымсыз дүлей күш иесі ретінде суреттеледі. Мысал- дар келтірейік:
Қатты Сыбан қалмаққа. («Барақ батыр» жыры). Немесе: Келе жатқан қалмақтың, Кескініне қараса, Басы қара қазандай, ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР 365 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально екі көзі қалмақтың
Аузын байқап қараса, Қазып қойған ұрадай, Аузынан шыққан түтіні Бұрқырайды тұмандай. Келе жатқан қарқыны Арқадан соққан борандай. Айбатына қараса, Күркірейді қабандай. Әр саусақтың жуаны Жаңадан туған баладай. Тұрпатына қараса, Балшықтан үйген моладай, Түгі шығып сыртына Ысқырады жыландай. екі аяғы салақтап, екі көзі алақтап, Сыбан қалмақ таянды-ай. («Барақ батыр» жыры). Немесе:
ер Барақ аттан құлатқан. («Барақ батыр» жыры). Келтірілген үзіндіде қалмақтар бейнесі ерекше мифтік сипатымен көзге түседі. Қалмақ батыры Қатты Сыбанның әрбір мүшесі, қимыл-әрекеті дәл миф- тер мен ертегілердің, хикаяттардың персонаждары іспетті үрейлі, зұлматты. Қатты Сыбан бейнесін жасауға қызмет етіп тұрған теңеулердің («Басы – қара қазандай», «екі көзі – жанып тұрған панардай», «Аузы – қазып қойған ұрадай», «Қарқыны – Арқадан соққан борандай» т.т. стилистикасы фантастикалық құбыжық бейнесін жасауға қызмет етіп тұр. Әрбір сөздің эмоциялық- экспрессивтік мәніне үңілсек, дұшпандық, өшпенділік, кек сияқты сезімдерден туғанын аңғару қиын емес. Бұл сөздер халық жүрегіндегі басқыншыларға деген жеккөрініш, дұшпандық сезімнің қаншалықты өрістегенін, буырқанған намыс отын көрсетеді. Біздіңше, бұлай сурттеудің екінші түрлі себебі де бар: қазақ батырларының ерлігін дәріптеу, қазақ халқының басына түскен ауыртпалықтың алапаттығын жеткізу үшін қалмақ батырлары ғажайып күш иесі, аса қорқынышты, шектен асқан қатыгездіктің иесі етіп суреттеледі. Болмыс-бітімі шамадан тыс әсіреленеді. Қорытындыласақ, тарихи жырлар әр дәуірлердегі маңызды оқиғалардың халық санасындағы көркем көрінісі ретінде өз бойына аса құнды деректерді Б.Б. КелГеМБАеВА, А. БеРКИМБАеВА. 1 (65) 2015. Б. 361-366
366 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы жинақтайды. Құнды деректер дегенде тарихи жырларда белгілі бір тарихи тұлғалардың өмірі мен іс-әрекеті, тарихи оқиғалардың деректемелері ғана емес, сол оқиғалардың адам санасы мен жүрегіне салған іздері, басқа адамдармен, этникалық топтармен қарым-қатынасы жайында мол мағлұматтар берілетіндігін алдыға тартамыз. Осындай құнды деректердің бірі – этникалық стереотиптер. Этникалық стереотиптер – өткен дәуірлердегі этникалық топтар, олардың бір- бірімен қоғамдық-саяси, әлеуметтік т.б. қарым-қатынастарының ерекшеліктері мен себептері, аталмыш жағдайлардың адамның жан дүниесіне тигізген әсері, оның ғалам мен сол ғаламдағы өз орны жайлы қарапайым пайымдауларынан хабар береді. ӘдеБИеТТеР ТіЗіМі 1. Қайдар Ә. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1998. 2. Шен д.А. Изучение этнонимики как неотъемлемая часть иноязычной подго- товки современного специалиста // Инстранный язык как индикатор качества подготов- ки современного специалиста: Сборник статей по материалам конференции. – Нижний Новгород, 2007. 3. Барақ батыр (ерғожа Құлпыбаев нұсқасы) // Бабалар сөзі. – Астана: Фолиант, 2009. – 60 т. – 408 б. REFERENCES 1. Kaidar A., Kazakh til biliminin ozekti maseleleri. Almaty. Gilim, 1998 (in Kaz). 2. Shen D.A., Izuchenye etnonimiki kak neot’lemaya chast inoyazichnoi podgotovki sovremennogo spetsialista. Inostranny yazik kak indicator kachestva podgotovki sovremennogo spetsialista. Sbornik statei po materialam konferensii. Nizhny Novgorod, 2007 (in Russ). 3. Barak batyr (Yergozha Kulpibaeyev nuskasi). Babalar sozi. Astana. Foliant, T. 60, 408 (in Kaz). УдК 343.9(574) жүктеу/скачать 14,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|