Құрметті turksoy халықаралық Түркі Мәдениет ұйымының Бас хатшысы Дуйсен Қорабайұлы Қасеинов мырза!
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
sciPaper105546
- Бұл бет үшін навигация:
- АСЫЛ МҰРА - «ҚҰТТЫ БІЛІК» Қабыл А.Ә.
- Ниязбекова М.С.
- Әдебиеттер тізімі
| Әдебиеттер тізімі:
1 Баласағұн Ж. Құтадғу білік. / Ауд. А.Егеубаев. – Алматы: Жазушы, 1986. - 616 б. 2 Көшербаева А.Н. Тарихи-салыстырмалы педагогикадағы Жүсіп Баласағұнның ізгілік идеялары. – Білім. – 2006. - №5. – Б. 52-554. 3 Табылдиев Ә. Тағылым. – Алматы: Рауан, 1995. – 238 б. 4 Ахметов Т.Ә. Жүсіп Баласағұнидің тәлім-тәрбиелік идеялары. - пед.ғыл.канд. ...дисс.– Алматы, 2003.– 152 б. АСЫЛ МҰРА - «ҚҰТТЫ БІЛІК» Қабыл А.Ә., аға оқытушы, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Шымкент қ., Қазақстан Ниязбекова М.С., аға оқытушы, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Шымкент қ., Қазақстан Резюме «Құтты білік» - произведение, содержащее большой философский смысл о счастье, радости, добре. Оно является духовным наследием и дидактическим средством. Приведенные в этом произведениии мысли являются также показателем морально-этических взглядов того времени, благодаря которым мы знакомимся с культурой и традицией тюрков. Данное произведение считается очень ценным и по сей день. Summary «Құтты білік» - the work containing big philosophical sense about happiness, joy, good. It is spiritual heritage and didactic means. The thoughts given in this work are also an indicator of moral and ethical views of that time, thanks to which we get acquainted with culture and tradition of Turkic peoples. This work is considered very valuable to this day. ХІ ғасырда өмір сүрген түркі әлемінің көрнекті тұлғасы Жүсіп Хас Қажыб Баласағұнның дүниежүзілік өркениет тарихынан ерекше орынға ие ғажайып мұрасы «Құтты білік» дастаны ғалымдар тарапынан аз зерттелген жоқ. Дастанның басқа тілдерге аударылып зерттелуіне В.В.Радлов, С.Е.Малов, А.Н.Кононов және т.б. түркітанушы ғалымдар үлкен үлес қосты. Елімізде әйгілі еңбекті қазақ тіліне аударып зерттеген ақын, ғалым Асқар Егеубай болды. «Құтты білік» - тәлімі зор, бақытты, жақсылықты насихаттаған үлкен философиялық мәнді туынды. «Құтты білік» - Ыстықкөл, Жетісу, Қашқар өлкесінде болған өмір жағдайларына байланысты баяндалатын даналық сөзбен өсиет қалдырған ғибратты әңгіме. Жүсіп Баласағұнның дастаны имандылыққа үндейтін дидактикалық тағылымдық рухани мұра, сонымен бірге идеялық мазмұны жағынан ізгілік негіздегі құнды дүние. Мұндай еңбекті білім-ғылымның соңына түсіп, көп оқып, көп тоқыған энциклопедист ғалым, өмірдің теерң ағымдарына, сырларына терең үңілген ойшылдар ғана жаза алатыны белгілі. Сонымен бірге бұл кітап - тек Қарахан мелекетіне ғана қатысты емес, күллі түркі әлемінің, одан қалды жалпы адамзаттық құндылықтарды зерделеп, оны бүгінгі кұннің талаптарына сай жетілідре түсіп, ұсынған, адамзат баласы қайтсе бақытты өмір сүре алады деген сауалға жауап бере алған энциклопедиялық сипаттағы еңбек [1, Б.75]. Ойшыл өзі дүниеге келген түркі халқының салт- дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, жақсы біліп, оның рухани болмысын кең түрде зерттей түсті. Ол философ, психолог, тарихшы, лингвист, этнограф, фольклорист, әдебиеттанушы болды. Түркі халықтарының рухани асыл қазынасы мен олардың мәдениетіндегі сабақтастығына назар аударған. Соның ішінде адами дамудың мәні мен мазмұны жайлы ұғым бере отырып тәлім-тәрбиенің халықтық тұрғыда дарытылуын көздейді. Еңбек авторының көрсетуінде түркі халықтары үшін өнегелі өсиет дегеніміз - жақсы тілек, жақсы сөз, жақсы іс. Жағымды сапалардың қалыптасуы ең алдымен адамның жағымсыз сипаттарға қарсы тұра алатын ішкі күштерді қолдау ретінде түсіндіріледі. Егер адам баласында ізгілікке қарсы тұратын белгілерді жеңетін күш жоқ болса, онда ұнамды сапалар жойылады. Бұл құндылықтар мен оларға қарама-қарсылықтарды халық толғамы бойынша саралауға болады. Мысалы ашу - дұшпан, ол ақылды күңгірттендіреді, достыққа күндеу сызат түсіреді, тойымсыздық пен ашкөздік ұятты жоғалтады, нашар ортаның ықпалы жақсы тәрбиеге тиеді, ал қызғаншақтық сияқты бойдағы нәрсе бақыттың орнауына кедергі жасайды. Мұндай парасатты мәліметтер шығармада аз емес, халықтық педагогикалық тұжырымдарының дұрыстығы мен тиімділігіне назар аударылады. Салтың - санаң, ғұрпың - ғұмырың, дәстүрің - дәулетің. Қалың елде өз өмірін игі істерге жалғаған асылдай салт-дәстүрлері ежелден-ақ қалыптасты. Олар табиғатпен байланыста, халық ауыз шығармашылығында, ғажайып халықтық қолөнерде, киімнің әдемі көрінісінде, қонақжайлықта, көркем мінездің ізгі әдеттері мен әдептілік ережелерінде байқалып отырды. Ата сөзі – ұрпаққа мирас болатыны, ұғынар құлақ болса құттың көзі екендігі туралы дастанның өлең жолы халық өнегесінің өмір қағидасы екендігін тағы бір дәлелдейді. Халық өмірінің өзі тәрбие. Мақалдар мен мәтелдер, әңгімелер мен ертегілер, аңыздар мен эпостар сол тәрбиенің, өнеге-өсиеттің құралдары қызметін атқарды. Даналық сөздер қазақ мәдениетімен халықтық мақал-мәтелдері арқылы ұштасып кеткен. Жүсіп Баласағұнды биік ой шыңына жеткізген оның қоғамдық ортасы, яғни елдің рухани қазынасы оның шығармасында көрініс тапқан. Халық әндері тәрбиенің тамаша көрінісі. «Құтты білік» еңбегінің «Тіл өнерінің қасиет-сипаты мен пайда зияны» атты тарауын да жас буын өкілдерінің адамгершілік көзқарастарын қалыптастыру мақсатында оларға сүбелі сөзбен ықпал ету шаралары туралы жан-жақты баяндалады. Елдің рухани қазынасын игермей халыққа қызмет ету мүмкін емес. Халықтардың рухани өмірінің мәнді нышандарын жетік білуге сүйенетін халықтық қағидасы Баласағұн педагогикасына ерекше тартымды күш берді. Сондықтан бұл қағида оның педагогикалық жүйесінің патриоттық өзегі болып табылады. Ақын әдептіліктің алуан түрін жырлай келіп, солардың ішіндегі ең бастысы - тіл әдептілігі деген түйін жасайды. «Құтты білік» дастанының авторы метафора, аллегория, гипербола, меңзеу, астарлап сөйлеу сияқты көркемдік құралдарды аса білгірлікпен пайдаланады. Дастанның әдеби, тілдік, тарихи тұрғыдан ғылыми мәні ерекше. Бұл дастан бертін келе қазақ халқының этникалық құрамын қалыптастырған ру - тайпалардың орта ғасырлардағы тұрмыс - тіршілігін, наным - сенімін, әдет - ғұрпын, сөз өнерін, тілін және т. б. зерттеп білу үшін аса қажетті, бағалы мұра болып табылады. Қытай мен Үндінің ғұламалары осы күнге дейін Шығыста, Түркістан жерінде, боғраханидтер тілінде бұл сияқты кітапты еш адам шығарып көрмегенін әбден біледі. Әр елдің данышпандары біздің кітабымызды өздерінше атап жүр. Қытайдың ойшылдары «Мемлекет иелерінің даналық ережелері» деп атаса, Үнді кемеңгерлері оны «Жайлық басшылық кітабы», шығыс патшалықтары «Хүкмет әшекейі», парсылар «бақытқа жеткізетін ғылым», кейбіреулері оны «патшаларға кеңесші кітап» деп атап кеткен. Ал түріктер жерінде бұл кітапты «Құтадғу білік» дейді. [2]. Бұл әзіз кітап төрт ұлы ұғым, төрт қымбат қасиеттердің сұхбатынан құрылған: бірі – Әділ (Әділет), екіншісі – Дәулет (Бақыт), үшіншісі – Ақыл, төртіншісі – Қанағат; Олардың әрқайсысына жеке-жеке түркіше ат берген. Әділге – «Күнтуды Елік» атын беріп, хан орнына қойған; Дәулетке – «Айтолды» деген ат беріп, уәзір орнына қойған; Ақылға – «Өгдүлміш» атын беріп, уәзірдің атына балаған, Қанағатқа – «Одғұрмыш» деп ат беріп, уәзірдің туыс, ағасы деп санаған [3, Б. 39]. Поэма диологқа құрылған, әңгіме осы төрт кейіпкердің сұрақ - жауаптары арқылы дамиды. Тыңдағанға – ұғынықты, қадірлі, Жазбасы ауыр, надандарға кәдімгі! Көз-қолыңды демеп жарық шашар да, Ісіңді оңдар сөзі екі жаһанда! «Құтты біліктің» идеялық негізінде адамның қоғам алдындағы қызметі мен орны, жүріс-тұрысы, кемел қоғам, мемлекетті басқару мен оның құрылымы сынды мәселелері көтеріледі. Кемелдіктің негізі білік болса, білікьің негізі құтты білімді таңдай алатын ақылда жатыр. Ақыл өз кезегінде парасат, әділдік, ізгілік, дұрыс сөйлеу, құрмет сынды көптеген мораль категорияларынан тұрады. Мұның барлығын тұтастай алғанда адамдардың өмір сүруінің тәжірибелік мәні мен бағдары деп айтуға болады. Поэманың танымдық, тәжірибелік, моральдық жақтарына ден қойып көрсек, бұл парасат, әділет пен бақыт жайлы сұрақтарға ізденістерімен түбірлі жауап берген «Құтты біліктің» орны мен маңызын айқындауға мүмкіндік береді. Тұтастай алғанда Баласағұн еңбегінде жалпы философиялық мәселелерді алға тартқан және өмірді тәжірибелік-эстетикалық тұрғыда кеңінен зерттеген. Ғылымның сан-саласын меңгеруге, жан-жақтылыққа, жалпыәлемдік көзқарастарды қамти білуге талпыну Жүсіп өмір сүрген мәдени ортаның болмысына тән болатын [4, Б.11]. Бүгінгі мақсат, бір ғана «Құтты білік» дастаны жеткен ықылым дәуірдің бірді-екілі шындығына, жарым-жарты елесіне дем салып, рухын бойымызға жақындату [5, Б.302]. Рухани адамгершілігі мол, талғамы биік, жаңа заман адамын қалыптастыруда ұлттық тәрбиенің негізі ұлттық құндылықтар мен ұлы мұраларымызды зерделей білудің мәні зор. Осы орайда, ұлтымыздың қоғамдық-философиялық ойының даму тарихына ерекше ықпал еткен, қазақ даласынан шыққан ойшыл Жүсіп Баласағұнның педагогикалық мұрасы қазақтың тарихымен, мәдениетімен әрі ұлттық дәстүр сабақтастығымен дараланады [6,Б.14]. Дастанда ғибратты ой-толғамдардың қазақтың халықтық педагогикасымен байланысып жатқанын аңғаруға болады. Отбасы мәселесі, адамды тану, жаман әдеттерден сақтандыру мен жақсылыққа үндеу және т.б. маңызды өмір жағдайлары туралы өсиет сөздерді оқимыз. Ғылым салаларының дамуына үлкен үлес қосып, түркілердің салт-дәстүрі мен мәдениеті жайында мол мәліметтер берген ғұламаның моральдік-этикалық көзқарастары, ой-тұжырымдары өте құнды болып келеді. «Құтты білік» кітабы халқымыздың әр үйінің төрінде тұратын, жас ұрпаққа тауылмас қазына болатын асыл мұра. Әдебиеттер тізімі: 1 Д.Ысқақұлы. Түркі әлемінің рухани жұлдыздары. // Жалын. № 10, 2013, б.75. 2 Х.Сүйіншәлиев. Қазақ әдебиетінің тарихы. –Алматы: Санат, 2006. жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|