С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
| (САТАRRНINІ)
Тар танаулы маймылдардың танауының пердесі жұқа және танауы денесінің алдына қарай бағытталған. Құйрығы ешқа- шанда кармалағыш болмайды, кейбір түрлерінде мүлдем жо- йылып кеткен. Әдетте, ұрт қалтасы, жамбас сірісі болады. Тіс формуласы: Қазір олар Африкада және Оңтүстік Азияда мекендейді. Қазба түрінде Европада кездеседі. Мартышкалар тұқымдасы (Сегсоріthесіdае) — тар танаулы маймылдардың көбірек тараған тобы Бұлардың ұрты жақсы жетілген ұрт қалтасы, ұзын құйрығы, жамбас сірісі болады. Нағыз мартышкалар (Сегсорііthесиs) негізінен ормандарда тіршілік етеді. Бұлар африкалық маймылдар, тропиктік ормандарда топтанып жүріп тіршілік етеді. Өсімдікпен қоректе-неді. Павиандар (Раріо) — көбінесе үңгірлерді мекендейтін, жартасты тауда болатын организмдер. Әр түрлі заттармен қо-ректенеді. Кейбір түрлері сүт қоректілерге де шабуыл жасайды. Африкада тараған. Макакалар (Масасиs) Оңтүстік Азияның маймылы болып есептеледі, орманда да, жерде де тіршілік етеді. Көбінесе павиандар сияқты таудың тасты жерлерін мекендейді. Гиббондар немесе ұзынқолды маймылдар (НуІоbаtidае) тұқымдасына қолы өте үлкен болатын маймылдардың азғана түрі жатады. Тік тұрғанда қолдары аяқтарының башбайларына жетеді Құйрығы, ұрт қалтасы болмайды. Жам-бас сірісі де нашар жетілген. Адам тәрізді маймылдар сияқты алдыңғы ми сыңарлары өте жақсы жетілген. Олар Оңтүстік-Шығыс Үндістанның Суматра, Ява, Борнео аралдарына тараған. Нағыз орман жануарлары. Алдыңғы алақанымен ағаш бұтағынан ұстап, денесін ерсілі-қарсылы қозғап тұрып, екінші ағашқа секіріп барып ұстауға бейімделген организмдер. Олар көбінесе жерге түсіп, еңбектеп және ептеп тік жүре де алады. Жеміспен және кейбір ағаштың жас бұтағымен қоректенеді. Негізгі өкілі — гиббон хулок (НуІоЬаtеs Һооlосk) болып есептеледі. Адам тәрізді маймылдар тұқымдасына (Апtгоротогрһіdае) — құйрықсыз ұрт қалтасы және жамбасында сірісі болмайтын ірі маймылдар жатады. Алдыңғы аяғы ұзын, тік тұрғанда тізесінен төмен түсіп тұрады. Жер бетімен жүргенде алдыңғы аяғы саусақтарының сырт жағына салмағын салып қозғалады. Бүйенінің құрт тәрізді тұйық өсіндісі болады. Миында өте күрделі және көптеген иректері бар. Қазір үш түрі белгілі. 257 Орангутанг (Sіmіа sаtугиs) өте ірі (1,5 метрдей), денесі жүн-десін, қызғылт-жирен түсті, жағы алдына қарай шығыңқы, ал-дыңғы аяқтары ұзын, құлақ қалқаны кішірек болатын маймыл. Олар тіршілігінің көпшілігін ағашта өткізеді, жерге өте сирек түседі. Топтанбай жеке жүреді. Балаларын ағаштан жасаған ұясында туады. Орангутангтар Суматра мен Борнео арал-дарына тараған. Шимпанзе (Апtгороріtһесиs tгоglоdуtеs) — аздап болса да орангутангтан кішірек болады. Олардың түсі қара, беті жала-ңаш, құлақ қалқаны үлкендеу, адамның құлағына ұқсас келеді. Алдыңғы аяқтарының алақаны орангутангтардын, алақандарынан қысқарақ болады. Шимпанзелер Африканың тропикалық ормандарын мекендейді. Өмірінін, көпшілігін ағашта өткізеді. Өсімдікпен қоректенеді. Семья болып тіршілік етеді. Кейде бірнешеуі бірігіп, топтанып та жүреді. Горилла (Gогіllа gогіllа) — адам тәрізді маймылдардың ең ірісі, биіктігі екі метрге жетеді. Алдыңғы аяқтары тым ұзын емес. Жерде жүрсенде бүкірейіп төрт аяғына да салмақ салып жүреді. Гориллалар ормандарда тіршілік етеді. Бірақ алғашқы түрлеріне қарағанда бұлардың ағашпен байланысы азырақ көпшілік уақытын жерде өткізеді. Жемістермен, жаңғақтармен және тамыр жемістермен қоректенеді. Экваторлық Африкада тараран. Адамдар түқымдасынын, (Ноmіпіdае) қазір тіршілік ететін бір-ақ түрі бар ол — адам (Ноmо sаріепs). Адамның морфологиялық жарынан ерекшелігі — ми сыңарлары өте жақсы жетілген. Адам тәрізді маймылдардың миынан адамның миы үш есе үлкен болады. Дене түгі жойылған. Қолы қысқа, тізесіне жетпейді. Денесін тік ұстап жүретін болғандық-тан, қолы денеге тірек болудан мүлдем босаған. Артқы аяғы тізесінен түзетіліп, затты ұстау ролін жоғалтқан. Денесін тік ұстап жүруіне байланысты ішкі органдарды ұстап тұратын жамбас қуысы өте кең болады. Құрылысы күрделі үлкен тілі болуына байланысты иегі шығыңқы болады. СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯСЫ ТІРШІЛІК ЕТУ ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ТАРАЛУЫ Сүт қоректілер өте кен, тараған жануарлар, тек қана Антрак тикалық материкте ғана кездбспейді. Мұзды мұхиттың сол-түсті-гіндегі аралдарда жер бетінде тіршілік ететін сүт қоректі-лердіі бірнеше түрі кездесетіндігі байқалған. Материктен мүлдем бөлінген Мұзды мұхиттың ортасындағы арал, мысалы, Уединениенің өзінен (Қарск теңізі) Сибирь түлкісі мен сол-түстік бүғыларының тіршілік ететіндігін бірнеше рет байқаған. Сүт қоректілердің аспанмен таласқан тауларда тіршілік ете 258 тін көптеген түрлері бар. Мысалы, Орталық Тянь-Шань тауы-ның теңіз деңгейінен 3000—4000 м биіктігінде көптеген найза құйрық сұр тышқандардың (Stепосгапіиs), суырлардың (Маг-тоіа), жабайы ешкілердің, тау текелердің және барыстың (Uпсіа ипсіа) тіршілік ететіні белгілі. Гималайдың 6000 м биік-тігіне дейін жабайы қойлар таралған. Сүт қоректілер класының өкілдері — алуан түрлі тіршіліктік ортаға тараған. Мысалы, жер бетінде, ауада, тіпті судан өмір бойы шықпайтын нагыз су жануарлары және топырақтың ас-тыңғы қабатында тіршілік ететін түрлері аз емес. Бұл кластың өкілдерінің барлығына тән ерекшелік, басқа кластың өкілдері-не қарағанда, алуан түрлі тіршілік жағдайларына барынша бе-йімделген организмдер екендігі. Сүт қоректілердің бірнешеуі адамның мекен еткен жерінің маңайында жүреді — мысалы, үй тышқандары, егеуқұйрықтар, сұртышқандар, кейде қасқыр, түлкі т. б. Тек қана барынша жоғары және бір қалыпты температура жағдайында маймылдардың көптеген түрлері, әсіресе адам тәрізді маймылдар, сол сияқты бегемоттар, мүйіз тұмсықтар, тапирлар т. б. тіршілік етеді. Сонымен қатар сүт қоректілердің көптеген түрлері әр түрлі температура жағдайында да тіршілік ете алады. Ондай жан-уарларға Европалық бөлікте тіршілік ететін ақ қоян, Якутия жағдайындағы түлкілер, Мұзды мұхиттың жағалауынан Оңтүстік Азияға дейін таралған қасқырлар мысал бола алады. Ауа дымқылдығы сүт қоректілердің таралуына жанама фак-тор болса да әсері бар. Құрғақшылықтан тек қана жүні жоқ тақыр терілі аздаған жануарлар ғана азап шегеді. Ондай сүт қоректілер бегемоттар мен буйволдар — ылғалдығы мол тропиктік облыстарда тараған. Ауа дымқылдығының және жауын-шашынның сүт қоректі-лердің тіршілігіне өзіндік үлкен әсері бар. Мысалы, Ф о р м о -зовтың (1946) мәліметі бойынша, 90 сантиметрден қалың қар жауған жерлерде бұландар болмайды. Еліктер қардың қалың-дығы 50 см, жабайы шошқалар 30—40 см болғанда тіршілігі қиындайды. Сүт қоректілердің негізгі сезім органдары — есіту және иіс органдары болып саналады. Сондықтан күн сәулесінің (жарықтығы немесе қараңғылығы) олардың мінез-құлқының өзгеруіне, құстарра әсер еткендей әсері болмайды. Сүт коректілердің ішінде іңірде және түнде тіршілік ететін көптеген түрлері бар. Мысалы, Арктика жағдайында, түн жануарлары жаздағы “мәңгі” жарыққа тез үйреніп кетеді. Сол сияқты Арктиканың мәңгі қараңғылыры күндізгі жануарлардың тіршілігіне нүқсан келтірмейді. Көпшілік сүт қоректілер топырақ түрін және оның қатты немөсе жүмсақтығын талғарыш келеді. Қосаяқтардың кейбір 259 түрі, мысалы (Рагасііриз сіепосіасіуіиз) тек қана сусымалы құмда тіршілік етеді, сондай жерді шанышқы құйрық, саршұнак, тышқандар да (Зрегторһііорзіз Іеріосіасіуіиз) мекендейді, ал үлкен қосаяқтар (А1асіа§а ]аси!из) топырағы қатты жерлерді ғана мекен етеді. Жер астында тіршілік ететін соқырлар мен көртышқандар қатты топырақты жерден де, топырағы жұмсақ жерлерде жиі кездеседі. Өйткені топырағы қатты жерден ін қаза алмайды. Қойдың түрлері рельефі әр түрлі горизонты кен, жайылымдарды мекендейді. Ешкілер рельеф жағдайына тіпті талап қойғыш келеді. Олар жартасты ландшафтыда таралған. Жабайы шошқаларға тамағын таба алатын жүмсақ, сазды жер керек. Керісінше, жылқылар, ақбөкендер, түйелер сазды жерлерде болмайды. Жалпы сүт қоректілердің таралуы орта жағдайымен тығыз байланысты. Сонымен қатар, бұл байланыстың төменгі сатыдағы қүрлықтық түрлеріне қарағанда жоғары сатыдағы-ларында өте күрделі екенін атап өтуге болады. Өйткені олардың климаттық факторларға байланысы шамалы. Олардың бейімделуі көбінесе жоғары дамыған орталық нерв системасының қызметіне байланысты. жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|