Сайын Назарбекұлы Қазақтың киіз үйі

 

88 

Таңғыш –

 

керегелердiң қоспаларын бекiтетiн тоқылған, ҿрнектi, 

 

жалпақ құр.

 

Тоғын –

 

шаңырақтың дҿңгелек ағашы.

 

Тҿр –

 

киiз үйдiң құрметтi орны.

 

Туырлық –

 

 

киiз үйдiң кереге санына байланысты саны ҿзгерiп 

 

тұратын  киiзден  жасалған  мүлкi.  Үзiктi  үйлерде  туырлық 

- 

кереге  мен  уықтың  жоғарғы  иiнiне  дейiнгi  жерге  жабылады. 

Үзiгi  жоқ  үйлерде  кереге  мен  уықты  тұтас  қамтып  шаңыраққа 

дейiн тұтас жабады. 

 

Тұндiк –

 

 

киiз үй жабдықтарының бiрi. Шаңырақ үстiне 

 

жабылылады.  Тҿрт  бұрышы  ҽлемнiң  тұрт  жағын  кҿрсетiп 

тұрады.  Тҽңертең  түндiк

 

күншығыс  жақтан  ашылады.  Тҿрт 

бұрышына  тағылған  арқандармен  белдеуге  байланып 

бекiтiледi.

 

Торсық

 

–

  

жолаушылардың сусын сақтауға пайдаланатын шағын

  

кҿн ыдысы.

 

 

Тулақ –

 

иленбеген терiден iстелген тҿсенiш. Жүнсiз жағын 

  

 

Тыс –

 

кҿрпенiң тысы, киiмнiң тысы,

 

сыртқы қабаты.

 

жабатын киiзден жасалған жабдығы.

 

Тиек –

 

үй есiгiн бекiтетiн нҽрсе.

 

Тiзе бүгу –

 

киiз үйге кiрген кiсi асығыс болса тiзесiн бүгiп

 

отырып,  асығыс  болмаса  жайласып  отырғасын  шаруасын 

айтады.  Тiзесiн  бүкпей  шаруасын  айтқан  адамға  үй  иесi  ҿкпе 

айтуға қақылы.

 

Тҿр үй –

 

екi не үш киiз үйдi жалғастыра тiккендегi түпкi 

 

бҿлмесi. 

 

Тұтқа –

 

есiк тұтқасы.

 

Уық –

 

шаңырақ пен керегені жалғастырып тұратын, бір басы иілген, 

бір

 

басы  кереге  кҿзіне  кіріп  тұру  үшін  қаламдалған  (ұшталған) 

жіңішке сырықтан жасалатын киіз үй сүйегі.

 

Уық қарнауы –

 

уықтың иілген жерінің ішкі жағы.

 

Уық қары

 

–

 

уықтың ұзын жағы. Шеберлер (үйшілер) уықтың қарын 

кҿзге

 

кҿп  байқала  бермейтін  жобада  сыртқа  қарай  дҿңес  етіп 

дайындайды.Ондай  дҿңес  біріншіден  киіз  үйге  жарты  шар 

секілді  форманы  сақтауға  кҿмектессе,  екіншіден  уықтың  киіз 

салмағымен майыспауына мүмкіндік туғызады.

 

Уық қаламы

 

–

 

уықтың шаңырақ кҿзіне кіріп тұратын қаламы, ұшы. 

 

Уықты қаламдау

 

–

 

уықтың ұшын қиық пирамида формасында

 

 

ұзындығын (6

-

7 см.) етіп ұштау.

 

 

89 

Уық  кҿзі

 

–

 

уыққа  бау  тағу  үшін  тесілетін  (иілген  басынан  6

-

7  см 

жерден) 

 

тесік.

 

Уық бау

 

–

 

уық кҿзіне ҿткізіліп, уықты кереге басына бекіту үшін

 

 

тағылатын бау.

 

Уыққап –

 

кҿшi

-

қон кезiнде уық қаламын сақтау үшiн 

 

кигiзiлетiн арнайы қап.

 

Ұранқай –

 

уық тҽрiздi ағаштардың басын түйiстiре байлап киiз 

 

жаба салатын уақытша баспана.

 

Ұршықбас

 

–

 

ірі  қараның  ортан  жілігінің  жамбас  ұясына  кіріп 

тұраптын 

 

басынан жасалатын ұршықтың басы (ебелегі).

 

Үйшi –

 

киiз үйдiң сүйегiн дайындайтын шебер, ұста.

 

Үйші ызбрайлары, саймандары: 

 

Тез

 

–

 

қоздан шыққан ағаштарды түзететін қондырғы.

 

Сықаурын

 

–

 

ағаштың қисық жерлерін түзететін тез құралы.

 

 

Жоңғы

 

–

 

үй ағаштарының сыртын ҿңдейтін құрал.

 

 

Үскі

 

–

 

кереге желісінің кҿк ҿткізетін кҿздерін жҽне уық

 

алақанындағы  уық  бау  ҿткізетін  кҿзді  тесу  үшін  арнайы 

жасалған құрал. 

 

  

Ырғақ –

 

кереге сағаналарының мүсін біркелкілігін сақтау үшін

 

 

арнайы жасалатын қалып.

 

 

Уық  қалпы

 

–

 

тегіс  жерге  қағылған  үш  ағаш  қазық.  Тезден 

шыққан

 

уықтардың иіні жазылып кетпеуі үшін арнайы жасалатын 

қазық қалып.

 

Үзiк –

 

киiз үйдiң уықтың иiнiнен шаңыраққа дейiнгi жерiн 

 

жабатын киізі

 

Үй

-

жай –

 

тұрмысқа қажеттi шаруашылық, жағдай. 

 

Үйші

 

–

 

үй сүйегін жасайтын шебер.

 

Үлкен шаңырақ –

 

бiр ҽкеден тараған ағайынды жiгiттердiң ҽке 

 

шаңырағын ұстап қалған үйi деген мағынаны бiлдiредi.

 

Шалма –

 

уықтарды

 

қисайтпай ұстап тұру үшін ҽр уықты бір шалып 

орап байлайтын құр.

 

Шаңырақ –

 

киiз үй сүйегiнiң барлық басын бiрiктiрiп, үйдi 

 

кеңiстiкте орнықты ететiн басты мүшесi. 

 

Шаңырақ түйе

 

–

 

киіз үй шаңырағы артылатын, үй иесінің байырғы, 

жуас, 

 

мінезді малы.

 

Шанақ

 

–

 

кҿннен iстелген домбыра

. 

 

90 

Шайла –

 

күрке. 

 

Шаппа –

 

жарма есiктi жабатын күршiк. 

 

Шетен

 

–

 

жіңішке  шыбықтан  немесе  ҿсімдік  қабығынан  тоқылған 

тоқыма.

 

Шетік

 

–

 

темір  құрсау  (сынған,  шытынаған  шыны  бұйымдарды 

құрсау).

 

Шыбынқанат

 

–

 

ши  орауда,  ағашты  қарып  бедерлеуде  кездесетін 

ұсақ

 

 

ҿрнек.

 

Шым ораулы ши –

 

шидiң түрлi

-

түстi бояулы жүнмен оралып, 

 

ҿрнек сала тоқылған түр

i. 

Шошала –

 

ки

i

з үй маңындағы азық

-

түл

i

к сақтайтын шағын үй.

 

Шҿміш ҿрнек

 

–

 

бұтақты мүйіздер мен қымыз ожаудың қайқы сабын,

 

 

басын бейнелеген ҿрнек.

 

Шынжыр

 

–

  

ҿрнек .

 

Шыныгүл

 

–

  

ҿрнек.

 

Шытырман

 

–

  

ҿрнек.

 

Шіленгер

 

–

 

ұста.

 

Шүмек

 

–

 

қойдың асық жілігінен жасалатын түтік.

 

Ши

 

–

 

шиден тоқылатын ұлттық үй жиһазы.

 

Шуда жіп

 

–

 

түйе шудасынан иірілген жіп.

 

Шүйке

 

–

 

түтілген жүннің  ұршық иірерде қол басына ілінетін бҿлігі.

 

 

 

7

. Киіз үйге байланысты сҿз тіркестері

  

 

Атамыз Алаш, керегеміз ағаш –

 

қазақтың “алаш” ұранды кезінде 

 

шыққан бұл сҿз тіркесінің “керегеміз ағаш” дегенін “үйіміз ағаш” 

деп  те  түсінуге  болады.  Шығыс  Қазақстанда  киіз  үйді  кереге 

деп те атай береді.

 

Киіз  туырлықты,  ағаш  уықты  –

 

туырлық  сҿзі  кейде  киіз  үй 

мағынасын 

 

да беретін сҿз. Уық киіз үйдің еңсесін кҿтеріп тұрар мұшесі.

 

Еңсесi  биiк  ақ  орда  –

 

орта  дҽулеттiлер  кҿшi

-

қонға  ыңғайлы 

 

болсын деп алты, жетi, сегіз

 

қанат үйлер тiксе хандар мен 

 

атақты 

 

байлар он екi он тҿрт, он алты

 

қанат еңсесі биік ақ 

ордалар

 (

үйлер

) 

жасатқан.

 

Қақсал  кепкен  ағаш  –

 

ұй  сүйегіне  арнайы  кесілген  жіңішке 

бұтақтардың 

 

қабығы сыдырылып отыз

-

отыздан буып, кҿлеңкеде ұзақ уақыт 

 

кептіреді.  Ауық

-

ауық  орындары  ауыстырылып  бір  жылдай 

кептірілген ағашты “қақсал кепкен ағаш” деп атайды.

 

Шаңырақ түйе

 

–

 

ұзатылған қыздың жүгі артылған түйе. Бұл түйеге 

 

 

91 

ұзатылған  қыздың  шешесі,  не  жеңгесі  мініп  келеді.    Үй 

ағаштарын 

 

морға салу –

 

үй ағаштарын керекті түрге түсіру үшін жалыны, 

оты 

 

жоқ ыссы ортады жұмсарту. Ол үшін жерден мол отын сыятын 

 

қазандық жасайды. Жағылған от түтінін жерден қазылған, екі 

 

қапталын, тҿбесін таспен қалаған қазандық кҿмейінің кҿленең 

 

мойыны (ұзындығы 350 см, қимасы 30

-

40 см) арқылы жібереді. 

 

Кҿлденең мойынның екінші басы тік мойынға жалғанады. Тік 

 

мойынның ішіне тікесінен үй ағаштары қойылады.

 

Үй  ағаштарын  обынға  салу  –

 

үй  ағаштарын  керекті  түрге  түсіру 

үшін

 

жалыны, оты жоқ ыссы ортады жұмсарту. Ол үшін жерден мол 

отын 

 

сыятын  қазандық  жасайды.  Жағылған  от  түтінін  жерден 

қазылған, 

 

екі  қапталын  таспен  қалаған  қазандық  кҿмейінің  кҿленең 

мойыны 

 

арқылы  жібереді.  Кҿлденең  мойынның  ұзындығы  350  см

-

ден 

кем 

 

болмайды. Кҿлденең мойынның жалын жетпейтін жеріне үй 

 

ағаштарының ұзындарын тастайды. Ал қысқа сағанақ 

 

жасайтындарын  мойынның  үстіне  кҿлденең  тастап,  оның 

үстіне 

 

шыммен жабады да, қазандыққа от жағады.  

 

Үй ағаштарын қозға салу –

 

бұл ҽдіс ҿте қарапайым, жерінде тасы 

жоқ 

 

жерлерде  кҿбірек  қолданылады.  Ұзындығы  үш  метрдей,  ені 

жарты  метрдей  жерге  қи  не  тезек  ҿртейді.  Кейде  арнайы  құм 

тҿгіп  отты  соның  үстіне  жағады.  Келесі  күні  оттың  жалынын 

шығармай  бықсытып  қойып,  кептіріліп  дайындалған  үй 

ағаштарын  қоламтаға,  құмға  тығып,  жарты  сағаттай  ұстайды 

да  тезге  салып  ҿңдейді.  Қозға  салар  алдында  ағаштарды 

ылғалдайды.

 

Ағаштарды  тезге  салу

 

–

 

мор  мен  обыннан  не  қоздан  шыққан 

ағаштарды  суымай  тұрып  тезге  салып  ҿңддейді.  Ҽуелі  қисық 

жерлерін түзетеді. Ол үшін ағаштың қисық жерін тездің кертпесіндегі 

қазықша  мен  сықаурын  алақынының  ортасына  қойып,  үйші 

сықаурынның  жамбастығын  ҿз  жамбасына  келтірін  тұтқалық  басын 

бұру арқылы үй ағашына үлкен күшпен ҽсер етеді.  

 

Тез  қасында  қисық  ағаш  жатпайды

 

–

 

үйшілер  уық,  кереге 

сағаналарына  қажетті  ағаштарды  морлап  балқытып,  сосын  тезге 

салып оқтай түзу етіп алады.

 

 

92 

Шаңыраққа қара –

 

бҿтен үйде отырып артық сҿйлеген, орынсыз 

 

сҿйлеген кісіге басу айту.

 

Шаңырғың  шайқалмасын  –

 

алғыс  ретінде  жиі  пайдалынылатын 

сҿз тіркесі.

 

Шаңырақ  кҿтерді 

- 

ҿз  алдына  үй  болды  деген  мағынады 

қолданылатын сҿз тіркесі.

 

Шаңырағы  құлады  –

 

артындағы  ұрпағы

   

ҿшті  деген  мағынада 

айтылатын сҿз тіркесі.

 

Шырағым, қайда отырсың, шаңыраққа қарашы –

 

қонағының 

 

орынсыз қылығына ренжіген үй иесінің ескертуі. 

 

Босағасы берік болсын –

 

алғыс, бата.

 

Босаға аттау –

 

қыз баланың тұрмысқа шығуы.

 

Босаға  аттаған

 

–

 

бұрын  тұрмысқа  шыққан  деген  мағынады 

қолданылады.

 

Босағада жүру –

 

біреудің үйінде жалшылықта жүру.

 

Босағалары берік болғай –

 

алғыс, тілек.

 

Босағасын  аттап  кҿрмеу  –

 

бұрын  ол  үйде  болмағандығын 

мағынасында.

 

Босағасы  үңірейіп  қалды  –

 

бір  адамның  мезгілсіз  ҿлуі,  не  кетіп 

қалуы.

 

Босаға майлау –

 

ырым.

 

Ерулік  –

 

жаңа  кҿшіп  келген  кҿршіге  арнайы  мал  сойып  қонағасы 

беру дҽстүрі.

 

Бір шаңырақ астында қартайыңдар –

 

жаңа қосылғандарға бата 

 

ретінде пайдалынылатын сҿз тіркесі.

 

От  басында,  ошақ  қасында

 

–

 

шаруашылықта  жүрген  адамдар 

туралы айтылады.

 

Қағанағы қарық, сағанағы сарық

 

–

 

қағанағы қарық барлықтың, 

 

тоқтықтың жобасын байқатса, сағанағы сарқ  (мүмкін сырық) 

 

ҿсудің, жетіскеннің символы ретінде айтылатын сҿз тіркесі.

 

Киіз кімдікі болса, білек сонікі –

 

киіз басқан кезде айтылатын сҿз.

 

Бақандай бес жігіт –

 

күштілікті, мықтылықты танытатын сҿз тіркесі.

 

Түндігі  ашылмай  қалды

 

–

 

адамдары  қырылып  қалды  деген 

мағынада айтылады.

 

Сырықтай  болмай  –орынсыз  состыйып  тұрған  кісіге  айтылар  ҽзіл 

сҿз тіркесі.

 

Босаға аттар –

 

күйеудің алғаш қыз үйіне келген кезінде жеңгелердің

 

сұрайтын ырымы.

 

Босаға аттау

 

–

 

жас келіннің алғаш түскен үйіне келуі.

 

Кереге бойлы кер жылан, босаға бойлы боз жылан

 

–

 

бақсылар 

 

жырынан.

 

Сырыққа құрық жалғап –

 

ертегілерде кездесетін сҿз тіркесі.

 

Бұраудың да сұрауы бар –

 

үнемшілдікке баулитын сҿз тіркесі.

 

 

93 

Киіз үй қаңқасы –

 

киіз үй сүйегі.

 

Ши  жүгіртіп  –

 

адамдарды  араздастырушылардың,  ҽңгімені 

ұшындыра түсетін кісілер ҽрекетін бейнелейтін сҿз.

 

 

Есік  кҿрген

 

–

 

тҿркініне  қайтып  келген,  күйеуде  болған  деген 

мағынада айтылады.

 

Есік кҿргенді алма, бесік кҿргенді ал

 

–

 

бұрын тұрмыста болмаған 

қызды ал деген сҿз.

 

Барымды  киіп,  бақанымды  таянып  –

 

күтініп  отырғанды 

бейнелейтін сҿз тіркесі.

 

Есік  пен  тҿрдей  –

 

кҿшелі,  тұрқы  келіскен,  кҿбіне  жылқы  малына 

арналып айтылатын теңеу сҿз.

 

Керегеге  таңылды

 

–

 

жазықты  болды,  масқараланды  деген 

мағынада.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Түйін

 

 

 

Ұлы  Жаратылыстың  кез

-

келген  туындысы  –

 

тек  қана  табиғи 

қасиеттерімен  қымбат.  Саналы  адам  баласы  табиғи  дарынымен 

ерекшеленсе,  асыл  тастар  сҽулесімен  бағалы.  Гүлдер  табиғи 

түсімен  сүйікті  болса,  жемістер  тҽтті  дҽмімен  сағындырады.  Бірақ 

барлығы  да  жаратылыс  силаған  қасиеттерін  сақтай  алғанда  ғана 

ардақты!..

 

 

Бір  кездегі  қазақ  халқын  ат  құлағында  ойнайтын  батыл 

жігіттерімен,  сҽукелелі  қыздарымен  елестетеміз.    Иен  даласын  ен 

жайлап,  жұмыртқадай  киіз  үйлерін  жал  басына  дҿңгелете  тігіп 

тастап,  бүгінгі  емес  ертеңгі,  ертеңгі  емес  келесі  ғасырды  болжап 

отыратын дана қарияларды кҿз алдымызға келтіреміз.  Азаматтары 

бірлікте болып, бірлік берекеге айналған, жетім қалған баласы жоқ, 

иесіз қалған даласы жоқ елді қызыға есімізге аламыз. 

 

 

Бір  замандарда  біздің  ата

-

бабаларымыздың  дҽл  осы 

айтылғандай  болғаны рас. 

 

Ерлігі мен ҿрлігінен айырылса, бірлігі мен тірлігінен бас тартса 

адам  пенделері  ҿздеріне  табиғат  силаған  қасиеттерін  жоғалта 

бастайтын  сияқты.  Содан  барып  ұлт  есебінде  қасиет  тұтары  мен 

 

94 

қимас  қылығы  қалмайтын  болса  керек.  Қимас  қадірлісі  қалмаған 

халық  дініне  де,  ділін  де  немқұралы  қарап,  ҽспеттеп  жатпайтын 

болар. Қай жерде қарны тоқ болса, сол жердің тауығына айналатын 

секілді. 

 

 

Сондайларға  айналмас  үшін,  тағдыр  мен  тарих  басымызға 

салған  сол сабақтардан қандай қортындыға шығарамыз?..

 

 

Жанымыз  бен  тҽнімізде  ұлттық  болмысымызды  сақтап  тұрар, 

тіліміз бен ісімізде қазақтығымызды танытып тұрар нелер бар?

 

Кҿрмей  қалсаң  сағындыратын,  шалғайға  кетсек  шақыратын, 

“ат айналып қазығын табар” дегізетін алтын діңгегіміз не?

 

Ҽрине,  бұл  сұраққа  жауап  кҿп.  Ҽр  адам  ҿскен  ортасы  мен 

алған тҽрбиесіне байланысты, білімі мен кҿргеніне байланысты сан 

түрлі  жауап  қайтарар.  Бірақ  кҿпшілігінің:  “Ұлттық  болмысты  ұстап 

қалу  үшін  ұлттың  тҿл  заттарын  сақтап  қалу  керек!”  –

 

деп  жауап 

береріне  сенімдіміз.  Қазақ  халқына  ұлттық  ҿнер  мен  ұлттың  тҿл 

заттарын  сақтап  қалу  үшін  не  істейміз  деген  мҽселеге  оңай  жауап 

беру қиын мҽселе емес. 

 

Қазақ халқының болмысы ҿзінің киіз үйі мен ҽдет

-

ғұрпында!

 

Қазақ халқының жаны

-

тҽні күйі мен ҽнінде!

 

Қазақ халқының рухы қолҿнері мен кҽсібінде!

 

Қазақ  халқы  қазақ  атын  алып  жүремін  десе  осы  нҽрселерді 

жоғалтпаса болғаны.

 

Ел  ҿз  болмысы,  ҿз  тілі,  ҿз  ҿнерімен  ғана  ұлт  атанады. 

Қазақтар  да  сол ұлттық  ерекшеліктерін  сақтай,  дамыта  жүріп  қазақ 

атанса керек. 

 

Болмысы батыстанған, ҿнері ҽлемденген “Жаңа қазақтар” мен 

“асфальт  қазақтар”  қазақтың  ҿнері  мен  ҽдет

-

ғұрпына  мемлекеттік 

қамқорлық күшейген кезде ҿз ортасына қайта оралатын болады.

 

Ұлттық болмысқа, ұлттық ҿнерге мемлекеттік қамқорлық қалай 

жүзеге асырылады деген сұраққа тек қана заң қабылдау арқылы деп 

жауап берер едік.

 

Сҽулет  жҽне  құрылыс  басқармаларын,  жобалау  мекемелерін 

жҽне жобалауға қатысатын шет ел фирмаларын қалалық, ауылдық, 

жол  бойы  ғимараттарын  жобалау  кезінде  негізге  аларлық  заң 

тармақтарымен    қаруландыратын  уақыт  жетті,  жеткен  жоқ  ҿтіп 

барады.  Оларды  міндетті  түрде  ұлттық  сҽулет  пен  ұлттық  қолҿнер 

туындыларын  пайдалану  арқылы  ғимраттарға  ұлттық  түр,  ұлттық 

сипат берілуге міндетті болатындай ету қажет..

 

 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: