Сайын Назарбекұлы Қазақтың киіз үйі

 

81 

Иін ағаш

 

–

 

иыққа іліп су тасу үшін бейімделген үй дүниясы.

 

Итарқа –

 

кҿшi

-

қон кезiнде екi керегенiң басын түйiстiрiп, 

 

туырлықпен жаба салатын баспана.

 

Иткiрмес –

 

күркеге, қосқа пайдаланылатын есiк.

 

Қарбау –

 

уықтың қарбауы. Сҽндік үшін уық ортасына ілінеді.

 

Киіз үй

 

–

 

қазақ халқының ежелгі баспанасы.

 

Киіз

 

–

 

жүннен жасалатын бұйым.

 

Кепілдік  –

 

шаңырақ  күлдіреіштерін  біріктіріп  тұратын  қысқа 

ағаштар.

 

Кереге –

 

киiз үй сүйегiнiң негiзгi бұымдарының бiрi.

 

 

Кереге  шыбықтары

 

–

 

керегенің  торларын  құрайтын 

шыбықтар.

 

 

Кереге ерісі

 

–

 

керегенің ең ұзын шыбықтары.

 

 

Кереге сағанасы

 

–

  

керегенің қысқа шыбықтары.

 

Кереге басы

 

–

 

керегенің уық бекітлетін жағы.

 

Кереге аяғы

 

–

 

керегенің жерге тірелетін жағы.

 

Кереге  кҿгі

 

–

 

кереге  сағаналарын  бір  біріне  айналмалы 

(шарнирлі)

 

бекіту  үшін  пайдаланатын  иленбеген  кҿннен  жасалатын 

қайыс таспа.

 

Кереге бауы

 

–

 

керегені керегеге жҽне шеткі керегені босағаға

 

 

бекітетін құр бау.

 

Кереге кҿзі

 

–

 

кереге торы. Жел кҿз, тор кҿз болып бҿлінеді.

 

Керме –

 

ат байлайтын, құс отырғызатын, шаруашылық заттарды 

 

жаю үшiн қолданылатын керiлген арқан, жiп.

 

Кҿз –

 

кереге кҿзi, шаңырақ кҿзі, уық кҿзі

 

Кҿктеу –

 

кереге шыбықтарын қайыс таспамен бекiту.

 

 

Кҿктеу

 

–

 

кҿрпе тiккенде, киiз тiккенде уақытша сирек тiгiс жүргiзу

. 

Кҿпшiк –

 

жастық.

 

Кҿмкеру –

 

нҽрселердiң ендiк, бойлық жиектерiн кҿмкеру,

 

 

жиектеу.

 

Кҿнтулақ –

 

илеп кептiрген мал терiсiнен жасалған тҿсенiш.

 

Кҿрпе –

 

iшiне мамық, түие жүн, мақта салып жасалатын

 

 

жамылғы.

  

Құрақ кҿрпе –

 

тысы ҽртүрлi қиындылардан құрап жасаған

 

кҿрпе.

 

 

Сырыған кҿрпе –

 

айқұш

-

ұйқыш не ҿрнек сала жиi

 

 

кҿктелген кҿрпе.

 

 

Терi кҿрпе –

 

терiмен тысталған кҿрпе.

 

 

Түйе жүн кҿрпе –

 

iшiне түие жүн салынған кҿрпе.

 

 

Шҽйi кҿрпе –

 

шҽйi матамен тысталған кҿрпе.

 

Кҿрпе

-

жастық –

 

жатар орынның мүлкi, тҿсек

-

орын жабдықтары.

 

Кҿрпеқап –

 

кҿші

-

қон кезінде кҿрпе салынатын қап.

 

 

82 

Кҿрпе

-

тҿсек –

 

жатар орын мүлiктерi.

 

Кҿрпеше –

 

тҿсеуге арналған шағын кҿрпе.

 

Кҿш сырмақ –

 

кҿшi

-

қон кезiнде жүк артылған түйеге жүк

 

 

сыртынан жабылатын сырмақ.

 

Кҿш –

 

қазақ аулының үй

-

жайы мен мал

- 

мүлкiнiң жаңа 

 

қонысқа жұрт аудару кҿшi. 

 

Кҿшпелi –

 

малдың қонысына байланысты кҿшiп жүрiп тiршiлiк

 

ету түрi. Кҿшпелiлер қазақтың киiз үйiн ойлап тапқан. 

 

Кҿшпендi –

 

кҿшпелi мағынасын бiлдiредi.

 

Күмбез –

 

киiз үй күмбезi. 

 

Күпсек

 

–

 

қалың, ҿскелең жүндi терiден жасалған тҿсенiш.

 

Күрке –

 

шағын баспана.

 

Күлд

i

реу

i

ш –

 

шаңыраққа күмбез түр бер

i

п тұру үш

i

н и

i

лген б

i

р

 

топ  ағаш  бұтақтарынан  жасалып,  ҽлемн

i

ң  тҿрт  бағытын 

кҿрсет

i

п  тұратын,  б

i

р

-

б

i

р

i

не  бек

i

т

i

лген,  бастары  шаңырақ 

кҿз

i

не к

i

р

i

п тұратын шаңбақ. 

 

Қазандық –

 

пешт

i

ң қазан орнатуға арналған жер

i. 

Қалам –

 

шаңырақ кҿз

i

не сұғылатын уықтың тҿрт қырлы ұшы.

 

Қаламдау –

 

уықтардың ұшын кереге кҿз

i

не сҽйкестенд

i

р

i

п жону,

 

 

қаламдау. 

 

Қаламдық –

 

шаңырақтың уықтың ұш жағы кіріп тұратын тесіктері.

 

Қалмақ үй –

 

ки

i

з үйд

i

ң б

i

р түр

i. 

Қанат

 

–

 

киіз үйдің керегесі. 

 

Қарсысы

 - 

ҿрмектің астыңғы бой жібі.

 

Қара үй

 

–

  

Қара құрым үй –

  

Қара шаңырақ –

 

кҿбiне ҽкеден балаға мұраға қалған үй деген

 

 

мағынада айтылады.

 

Қараша үй –

  

Қалжуыр –

 

есiктi iш жағынан бекiтетiн iлгiш.

 

Қарпу  –

 

басу  кезінде

 

киізді  ширата  түсу  үшін  орындалатын  соңғы 

ҽдіс.

 

Қапсырма есiк –

 

екі жаққа 

 

ашылатын жарма есiк.  

 

Қасаба –

 

үш аяқты ошаққа орнатылған, қазан тұратын қайқы

 

 

бас темiр құрал. 

 

Қазанаспа –

 

қазан асатын ошақ.

 

Кҽкпір

 

–

 

сүзгіш.

 

 

Қобди

 

–

 

ұсталық, зергерлiк құралдарды жҽне

 

ұсақ

-

түйек

 

 

нҽрселердi салып қоятын ағаш сандықша.

 

 

83 

Қоңыр үй –

  

Қонақасы –

 

ҽр

 

қазақтың

 

жеке дҽулетiнiң iшiнде қонақ ырзығы, 

 

қонақ несiбесi бар деген ұғым қалыптасқан. 

 

Қоз –

 

бетi күлденген, астындағы шоғы сҿнбеген жағылған от

 

 

орны.

 

Қоламта –

 

жанып бiткен оттың ыстық күлi.

 

Қом арқан

 

–

 

түйеге жүк таңу үшін бір ұшы қомға бекітілетін арқан.

 

Қыл жуғыш

 

–

 

қазанды жуу үшін жылқы қылынан арнайы жасалған 

 

бұйым.

 

Құрым киiз –

 

ҽбден тозығы жеткен ескі киіз.

 

Құс  таңдай

 

–

 

бау  тоқудың  (керегелерді  бір

-

біріне  жалғастыратын 

жҽне 

 

кереге  басын  тартатын,  арнайы  ерекше  ҽдіспен  қалың 

тоқылатын, мықты  таңғыш бау)

 

Қанат –

 

киiз үйдiң бiр керегесiн бiр қанат деп атайды. 

 

Қарнау –

 

уықтың иiнi.

 

Қары –

 

уықтың иiнiнен қаламдығына дейiнгi жерi.

 

Киiз туырлықты қазақ –

 

киіз үйлі қазақ деген мағынада

 

Киiз үй –

 

тал, қайың секiлдi ағаштардың жiңiшке сырықтарынан

 

жасалған  кереге,  уық,  шаңырақтардан  күмбез  кеңiстiгiн 

құрайтын,  сырты  киiзбен  жабылатын  қазақ  халқының  ежелгі

 

баспанасы.

 

Киіз  үй  есігі

 

–

 

1.  Киіз  үйдің  ағаш  есігі  –

 

маңдайша  босаға, 

табалдырық,  сықырлауықтардан  тұратын  киіз  үй  қасбеті  (фасад) 

міндетін  атқаратын  киіз  үй  порталы.  2.  Киіз  үйдің  киіз  есігі  –

 

үйді  –

 

шаң

-

тозаңнан  сақтау  үшін  ағаш  есігінің  сыртынан  жабатын,  шиден 

тоқылып, киізбен қапталатын киіз үй дұниясы.

 

Кҽң –

 

қыста киiз үй iшiнде орнатылған ошақ мұржасын үй 

 

еденiн аралатып барып далаға шығару.

 

Қоспа –

 

1. Киiз үйдiң екi нҽрсесiнiң бiрiктiрiлiп таңылатын, 

 

байланатын  жерi.  2.  Киiз  үй  тарлық  еткен  шақта  кереге  мен 

кереге  арасына  бiр  керегенiң  тҿрттен  бiрiндей  шамада  қоспа 

қосылады. Ондай тҿрт қанат үйдi “қоспасымен бес қанат” деп, 

үлкейтiп жатады. 

 

Күйме –

 

арбаның үстiне тiгiлген киiз үй.

 

Кұршiк –

 

есiктi бекiтетiн, жабатын нҽрсе.

 

Кiлем –

 

түрлi

-

түстi жiптермен тоқылып,еденге тҿсеу үшiн, 

 

қабырғаға ұстау үшiн пайдаланылатын үй жи¿азы.

 

Кiлем қоржын

 

–

 

клемнен жасалған қоржын.

 

Кiлемше –

 

шағын кiлем.

 

Кіреуке

 

–

 

батырлар киетін сауыттың бір түрі

 

Кірлеу

 - 

ҿрнектеліп болған текеметті ыстық су құйып, бір нҽрсемен 

орап 

 

 

84 

қойып, буландырып білектеу.

 

Қазықбау

 

–

 

байлаудың бір түрі.

 

Қайыс

 

–

 

иленген тері.

 

Қаю

 

–

 

қол тігісінің бір түрі.

 

Қабу

 

–

 

мақтасы не жүнi жылжып кетпеу үшiн кҿрпенiң тысы

 

 

мен астарын жапсырып тiгу.

 

Қалы кiлем

 

–

 

жүннен тоқылған қалың түктi кiлем. 

 

Қаршы (тең) –

 

киізден жасалып, бетіне, екі бүйіріне қызыл шұғадан 

оюлы

  

ҿрнектер  жапсырылған,  тҿсек

-

орын  салынатын,  сандық 

тҽрізді, шаң кір мейтін киіз үй мүлкі.

 

Қарын –

 

май сақтау үшiн ҽдейi дайындалған уақ малдың 

 

 

қарыны. 

 

Кҿнек –

 

сұйық сусындар сақтайтын шағын кҿн ыдыс.

 

Кҿр шеге

 

–

 

қолдан соққан ірі шеге.

 

Күптеу

 

–

 

заттың сыртын бір асыл затпен қаптау.

 

Лагон

 

–

 

бітеу ағаш шелек.

 

Малма –

 

тері илеуге арнайы дайындалған ертінді.

 

Мама ағаш

 

–

 

ат байлайтын діңгек.

 

Мес –

 

ешкiнiң, қойдың пұшпақтарын байлап айран сақтауға, сүт

 

 

шайқап май дайындауға пайдаланатын кҿн ыдысы.

 

 

Мҽсуек –

 

тіс шұқығыш.

 

Мҽймҿнке

 

–

 

кілемнің,  терменің  жіптерін  теріп  отыратын  қайқы  бас 

жұқа 

 

қалақша.

 

Мес

 

–

 

қой, ешкі терісінен істелетін тері ыдыс.

 

Мес қарын

 

–

 

су сақтайтын қарын ыдыс.

 

Метей

 

–

 

су тасуға арналған ағаш ыдыс.

 

Миҿт

 

–

 

жүк тартатын түйенің мойнына кигізетін киіз; қажалып 

 

ушықпасын  деп  жараның  айналасына  қоятын,  шиыршықтап 

ораған мақта, таза шүбірек.

 

Мойнақ

 

–

 

тұз салып босағаға iлiп қоятын малдың иленбеген 

 

 

мойын терiсiнен жасалатын кҿн ыдыс

. 

Масаты кiлем –

 

жiбек жҽне бағалы жүннен тоқылған кiлем.

 

Маңдайша –

  

киіз үй есігінің уық бекітілетін кҿлденең ағашы

 

Мор ошақ –

 

жер ошақтың киiз үй iшiне орнатылған түрi. 

 

Мор –

 

үйшiлердiң ағашты қыздырып, ию үшiн қойдың қиын

 

тұтатып,  үстiне  дымқыл  кҿң,  қи  үйiп,  бықсытып  жаққан  оты 

бар, қазылған шұңқыр жер (33, 95 бет

). 

Морлау –

 

ағашты морлау, ыстық түтiнмен балбырату, жұмсарту.

 

Нар кiлем –

 

үлкен кiлем.

 

Ошақ –

 

қазан асуға арналған темiрден, жезден, мыстан

 

 

85 

жасалынатын  үй  құралы.  Байлар  күмiстен  де  ошақ  жасаған. 

Уақытша тастан, жерден де жасалынатын кедерi болады. 

 

Ошаққазан –

 

жезден ошақ пен қазанды бiрге құйып жасалады.

  

Орда –

 

еңсел

i

, салтанатты үй. 

 

Ораулы ши

 

–

 

бояулы жүн, немесе жіппен оралып тоқылатын, сҽндік 

үшін

 

 

тоқылатын ши.

 

От киіз

 

–

 

киіз үйдің тҿрінен от басына жететін сырмағы, текеметі.

 

Ою –

 

текемет, сырмақ, алаша, бау, басқұр секiлдi сҽндiк

 

бұйымдарға  түр  беру  үшiп  пайдаланылатын  ұлттық 

ҿрнектер.(33, 65

-

66 бет.)

 

 

Ожау –

 

арқар мүйізінен қымыз құюға, сапыруға арналып жасалатын 

ыдыс.

 

 

Ҿпшін

 

–

 

ат жабу.

 

Ҿре –

 

құрт, iрiмшiк сыяқты тағамдарды кептiруге арналған сҿре

.  

Ҿре киіз

 

–

 

бір ҿре киіз, арнайы басылған ҿлшемі үлкендеу киіз.

 

Ҿрелеу

 

–

 

малды үш аяғынан тұсау.

 

Ҿрмек –

 

тоқымашылық ҿнерінің аты.

 

Ҿрмек  құру,  ҿрмек  жүгірту

  - 

ҿрмектің  жіптерін  тоқуға  даярлау. 

Арнайы 

 

қағылған  қазықтарға  (болашақ  дүнияның  ұзындығына  сҽйкес 

қағылған) айналдырып орау.

 

Ҿру –

 

таспадан, жіптен ҿріп бұйым жасау.

 

Ҿріс

 

–

 

құрылған ҿрмек жібінің ұзындығы.

 

Ҿріс  жібі

  - 

ҿрмектің  негізін  құрайтын,  ұзына  бойына  бір

-

біріне 

жарыса тартылған жіптері.

 

 

Ҿреше –

 

шимен қоршаланып, ас

-

су. қазан

-

аяқ тұратын оң 

 

босаға жақ.

 

Пісіру (пысықтау, пысыру) –

 

басылған киізді біраз уақыт ҿткен соң 

 

ширата түсу үшін қайтадан білектеу, қарпу.

 

Пысу

 

–

 

пысыту,  ширатту, пысықтау.

 

Пісіру

 

–

 

ұсталған  киізді  шымырлығын  қалпына  келтіру  үшін 

қайтадан

 

 

басу.

 

Піспек

 

–

 

саба, торсық, күбі пісетін ағаш жабдық.

 

 

86 

Сабау –

 

жүндi тал шыбықпен осқылап ыдырата түтудi жүн сабау

 

 

дейдi. 

 

Сабау –

 

жүндi осқылап сабайтын шыбық аты. 

 

Сандық –

 

 

сҽндеп, оюлап ағаштан жасалатын үй жиғазы. Бет 

 

жағын сҽнделген қаңылтырмен қаптап та жасайды.

 

Қаптама сандық –

 

былғарымен не қаңылтырмен қапталған сандық.

 

Қол сандық –

 

жол сандықша.

 

Тай сандық –

 

тҿрт адам қолдасып кҿтеретiн үлкен сандық.

 

Сандыққап –

 

 

кҿшi

-

қон кезiнде қажалмауы үшiн сандыққа

 

 

кигiзiлетiн арнай жасалған қап.

 

Сҽкi –

 

киiз үй жиғазы, орындық

-

диван.

 

Сыпыра

 

–

 

қамыр илейтін жұқа жарқан тері.

 

Сымбал

 

–

 

үлкен етіп буылған тең.

 

Саба

 

–

 

терiден iстелген қымыз сақтайтын ыдыс. “Есеней 

 

 

сабаны 

 

алты  айғырдың  терiсiнен  тiктiрiп,  атын  “тай 

 

жүзген”

 

қойған 

 

екен”

 

(37, 121 бет). 

 

Сүйретпе –

 

сабадан соңғы қымыз сақтайтын үлкен кҿн 

 

ыдыс. 

 

Сағанақ –

 

1. Кереге ағаштарының ең шетiне шығып тұратын 

 

қысқа балашығы. 2. Мойын, алқым.

 

Сықырлауық

 

–

  

киiз үйдiң екi есiгi болады. Бiрiншiсi маңдайша,

 

табалдырық,  босағалардан  жҽне  екi  сықырлауықтан  тұратын 

киiз  үй  сүйегiне  жататын  есiгi  болса,  екiншiсi  сыртын  киiзбен 

қаптаған ши есiк.

  

Сырғауыл –

 

 

киiз үйдiң киiзiн салуға жабуға арналған ағаш. 

 

Сырық –

 

сырғауылды қара. 

 

Сусек

 

–

 

астық сақтайтын ағаш науа.

 

Саба

 

–

 

кептірілген  шикі  теріні  ҽуелі  құрымға  салып,  құм  кептеп 

қатырып, 

 

содан  кейін  ысқа  салып  тҿрт  бойдан  құрастырылған  қымызға 

арналған тері ыдыс.

 

Саба  аяқ

 

–

 

сабаның  астына  қою  үшін  ҽшекейлеп  жасаған  тҿрт 

бұрышты 

 

жүк аяқ.

 

Сабау

 

–

 

жүн сабайтын ағаш шыбық.

 

Сағанақ

 

–

 

керегенің қоспасындағы шолақ ағаштар.

 

Сақар

 

–

 

сабын  істеу  үшін  алаботаны  ҿртеп,  оның  күлінен 

дайындайтын 

 

сілті.

 

Сарнау

 

–

 

керегеге сызық түсіру үшін пайдаланатын 3

-

4 тісті құрал.

 

Серу

  - 

ҿрмектің жіптерін шатастырмау үшін бір астыңғы, бір үстіңгі 

жіпті 

 

теріп, екі

-

екіден байлап қоятын таяқ.

 

Сояу

 

–

 

киіз, жабағы тігетін ағаш

 

ине.

 

 

87 

 

Тарамыс

 

–

 

малдың жіліншік сіңірінен дайындалатын мықты жіп.

 

Тін

  - 

ҽрқайсысы  бҿлек

-

бҿлек  есіліп,  қатар  ширатылып  біріктіріліп 

есілетін 

 

арқан жіптерінің бірі, тіні.

 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: