Сайын Назарбекҧлы

 
274 
 
бiреуге  бiрдеңе  деп  жатыр.  Жасырына  жақындап  әңгiмелерiне  құлақ 
түрдiм…
 
 
Құрдасым:   Мынау масқара ғой! Еткен еңбегiң үшiн мемлекеттiң 
берген орденiн, кӛрсеткен құрметiн сатады деген не сұмдық! Бұл деген 
дүние  емес,  бұл  еткен  еңбегiңнiң  баламасы,  бұл  кiсiлiгiңнiң  жобасы, 
бұл шыққан шының мен алған абыройың… деп бiраз тұттығып барып:
 
Ал  сонда  менiң  омырауымдағы  мына  Ленин  орденi  қанша  тұрады  –
 
деп сұрады.
 
Сатушы: Үш жүз елу теңге.
 
Құрдасым: Апырым
-
ай, сенi қарғайын ба, заманды қарғайын ба? 
Таққан
 
адамын кезiнде үшпаққа шығарған бұл Ленин орденiнiң ендi ең 
болмаса  бiр  тоқтылық  құны  қалмағаны  ма?  Ал  сонда  анау  ӛз 
омырауыңдағы  ―Құрмет  белгiсi‖  орденiн  қаншаға  сатасың?  Әлде,  тiптi 
тегiн бересiң бе?
 
Сатушы:  Жоқ  ақсақал  мүлде  олай  емес,  керiсiнше  ―Құрмет 
белгiсi‖
 
Ленинiңнен қымбатырақ, бағасы бес жүз теңге.
 
Құрдасым:    Ой,  Сен  ӛзiң  алжығаннан  саумысың?  Бұл  ордендi 
кiсiнiң  кiсiсi
 
ғана
 
таға  алған.  Бұл  ордендi  ―Құрмет‖  сияқтыларыңның 
бiрнешеуiн алғаннан кейiн ғана беретiн.
 
 
Сатушы:  Тоқта,  тоқта!  Сiз  ӛзiңiзге
-
ӛзiңiз  жауап  берiп  жатырсыз. 
Демек  ―Құрмет  белгiсi‖  орденiн  Сiздiң  алғашқы  еңбегiңiзге  бердi  емес
 
пе?  Ал  ана  орденiңiздi  сол  еңбектерiңiз  арқылы  тапқан  атаққа  бола 
берген  болатын.  Олай  болса  бұлардың  бiрi  еңбекке,  бiрi  атаққа 
берiлген.  Ӛзiңдi  атақты  еткен  алғашқы  еңбегiң,  ал  еңбекке  берiлген 
―Құрмет  белгiсi‖  бәрiнен  де  қымбатырақ.  Соған  келiссең  менiң  оны 
құндылау
 
кӛруiмнiң жӛнi бар…
 
 
…Мен  сатушы  мен  құрдасымның  арасындағы  жанжалдың
 
тығырыққа тiрелгенiн ойлап, бұның арты қайда барып тiрелер екен деп 
сӛл  ойланып  кеткен  шағымда  даудың  әрi  қарай  ӛрбiгенiн  байқамай 
қалыппын. Тек соңғы жағын ғана құлағым шалып қалды…
 
 
Құрдасым: Ой, Сен менi жеңдiң. Маған сенiң сӛздерiңнiң қисыны 
бар сияқты кӛрiнiп тұрғаны. Ал ендi Сен менiң мына орденiмдi ал және 
үстiне жүз елу теңге қосайын, маған бiр ―Құрмет белгiсi‖ орденiн сат.
 
 
Сатушы:  Жарайды,  бiрақ  Сiз  үстiне  жүз  елу  емес  екi  жүз  елу 
қосыңыз.  Ӛзiңiз  бiр  аңқылдаған  ақжүрек  шал  екенсiз.  Жақсы  кӛрiп 
қалдым,  сондықтан  да  есiңiзге  салайын  ендiгi  жерде  Сiз  бұл  ордендi 
таққаныңызбен  құрметтi  кiсi  болып кете  алмайсыз.  О  заманда  етiлген 
еңбек  бұ  заманда  ―списать‖  етiлiп  кеткен.  Ал  орденге  құмар  болсаң 
саудаласып кӛрелiк, менде ―Еңбек Ерi‖ алтын жұлдызы да бар
 
…
 
 
…Мына  сауда  тұла  бойымды  түршiктiрiп  жiбердi.  Құрдасыма
 
жаным  да  ашып  тұр.  Елу  жыл  еңбек
 
етiп  жеткен  барлық  абырой
- 
атағын  мына  базар  ―барақылаға‖  айналдырып  жiбердi
-
ау.  Ендi 
атағынан да, абыройынан да сатып құтыла алмай әлек…
 
 
 
 
 
 
 
 
21  маусым 1997 жылы.
 

 
275 
 
 
ҚАСҚАБАҚ
   
(әңгiме)
 
 
Ассалаумағалайком!…
 
Ассалаумағалайком!… 
 
Iлгерi  кiргендер  жамырай  айтып  жатқан  бұл  сәлем  сӛзi  ауызғы 
үйдiң тарлығынан әлi iшке ене алмай тұрған бiздердiң де кӛмейiмiзден 
берi ӛтiп тiлiмiздiң ұшында тұрғанды… 
 
Iшке  енгендердiң  қандай
 
күйде  екенi  белгiсiз,  ал  есiк  алдында 
кӛптелiп  қалғандардың  күйi  емтихан  тапсырудан  басқаның  бәрiне 
таласатын  кәдiмгi  студент  кейпi  болатын.  Ақыры  бәрiмiз  де  кiрдiк. 
Сырт  киiмiмiздiң  ӛзi  бiр  балконды  толтырыпты.  Аяқ  киiмiмiздi  қайда 
асырғаны  белгiсiз.  Орналастық.  Дастархан  дайын  екен.  Қақ  тӛрде 
әкесi. Бiздерге жылы қабақ танытып, жақсы лебiз бiлдiргенiмен барлай 
қарап
 
отырған  да  сыңайы  бар.  Сӛйлегендерге  бақырайып 
қарамағанымен
 
назарының  түгел  сол  жақта  екенi  белгiлi  болып  тұр. 
Үлкен
 
бӛлмеге  жайылған
 
ұзын
 
ас  үстелiнiң  есiк  жақ  тӛрiнде  шешесi  –
 
Сәнтӛре.  Үйдiң  басқа  жандарына  орын  жетпегендiктен  Кәрiм  оларды 
екiден,  үштен  кiргiзiп,  жеке
-
жеке  таныстырып  жатыр.  Екi  апасы,  екi 
ағасы тұрмыс құрыпты, бӛлек тұрады екен. Оларды таныстырудың сәтi 
түспегенiне  Кәрiм  ӛз  ӛкiнiшiн  айтып  жатыр.  Маған,  жан
-
жағы  ӛрiстi 
екенiне мақтанып отыр ма деген арам ойдың жылт ете қалғаны. Кәрiм 
iшке  кiрген  екi  жiгiттi  ағаларым  деп  таныстырды.  Бiреуi  iнiсiнiң  қонақ 
шақырып,  кiсiлiк  кӛрсетiп  жатқанына,  қазақтың  әдет
-
ғұрпын
 
жас 
басынан  бойына  сiңiргенiне  куанышты  екенiн  бiлдiрдi.  Бiр  жаққа 
баратын  шаруалары  бар  екенiн  айтып  кешiрiм  сұрап  кетiп  қалды. 
Кәрiмнiң екi iнiсi бар екен. Олар басқа жақта –
 
бiрi оқуда, бiрi жұмыста 
болып шықты. Бiрiнен
-
бiрi ӛткен сыпайы, бұйығы үш қыз сәлемдескен 
болып  ерiндерiн  жыбырлатқандарымен,  осынша  жiгiттiң  назарының 
салмағына шыдамаған қабақтарын кӛтере алмай
-
ақ кеттi…
 
 
Кәрiм таныстырып тұр.
 
 
Ал  мынау  осы  үйдiң  әке
-
шешеден  кейiнгi  ең  басты  адамы  деп, 
қолды
-
аяққа  тұрмай  ас  үймен  қонақ  үйге  ыдыс
-
аяқ  тасып  зыр  жүгiрiп 
жүрген,  жасы  онға  кеп  қалған,  анасының  ―аузынан  түсiп  қалғандай‖ 
дейтiн  балапан  қызды  бетiнен  сүйiп  таныстырды.  Шешемiздiң  қойған 
аты Кенжетай, әкемiздiң қойған аты Дәнекер, ал куәлiктегi атын ӛзi де 
бiлмейдi,  бiз  де  ұмытып  қалдық.  Бiр  қора  студент  не  шыдатсын, 
алдына  келген  тамақ  толы  ыдыстарды  iлезде  босатып  қайтарып 
жатыр.  Кәрiм  адамдарды  таныстырып  болып:  ―Бiзде  мал  жоқ.  Бәжби 
деген жалғыз мысығымыз бар‖ –
 
деп бiздi  ду күлдiрген. Сол Бәжбиге 
саларлық та ештеме қалып жатқан жоқ болар. Әрбiр  ортаға қойылған 
ас соншалықты есеппен iстелiнген бе, әлде сәл
-
пәл жетпей жатыр ма, 
әйтеуiр,  бiр  қасығы  желiнбей  қалған  жоқ,  бiр  түйiрi  ысырап  болып 
жатқан жоқ.
 

 
276 
 
 
Бұл  үй  дастарханына  арақ
-
шарап  қоймайды  екен.  Қарт  бiрде 
бiраз  ағайын
-
туманы  жиып  алып  бүгiн  сiздерге  үш  уәде  беру  үшiн 
шақырдым  дептi.  Бiрiншiсi
- 
ешқашан  ендi  арақ  iшпеймiн,  екншiсi  –
 
ешкiмге iш деп айтпаймын, үшiншiсi –
 
ешқашан ӛз дастарханыма ара
-
шарап  қоймаймын,  қонағыма  деген  ақ  ниетiме  бұл  әзәзiлдi 
араластырмаймын, қазақ халқының бас жауы арақ
 
екенiне кӛзiм жеттi, 
дептi. Сол күннен бастап бұл үйде арақ
-
шарап iшiлмейтiн болыпты.
 
 
Арақсыз  жерде  бос  сӛз  де  жоқ,  байқамай  айтылар  ӛкпе  де  жоқ, 
бiреудiң намысына тиер келеңсiз әзiл де жоқ. Бiз даусыз шатақсыз тез 
тарадық…
 
 
Менiң  үйiм  қаланың  шетiнде  едi,  жалғыз  қайттым.  Қарды  басқан 
сайын  жүйкеге  жағымды  естiлетiн  бiр  дыбысты  тыңдай,  ойлана  жүрiп 
келемiн…
 
 
… Жаңағы үй берекесi менi бiраз ойларға жетелегендей.
 
 
… Ақсақан шешемiзден кем болғанда он бес, жиырма жас үлкен
-
ау.  Егер  Дәнекер  қазiр  онда  болса,  және  кенжесi  болса  Сәнтӛре 
шешемiздiң  жасы  жобамен  елуде  болғаны  ғой.  Сонда  бұл  қарттың 
жасы  алпыс  бес
-
жетпiстi  қусырып  тастағаны.  Асын  үнсiз  iштi.  Сұсты 
адам екен. Маған ол кiсiнi сӛйлетпейтiн анау жабағыдай қабағы сияқты 
болып  кеттi.  ―Қабағы  ашылмайды‖  деген  сӛз  осындайларға  айтылады 
ма  екен?  Анау  ұйысып  жатқан  қас  пен  қабаққа  қайшыны  бiр
-
екi  рет 
салып  жiберсе  осы  кiсi  кенеттен  кӛңiлденiп,  самбырлап  сӛйлеп 
кететiндей  болып  кеттi  де  мен  ӛз  ойымнан  ӛзiм  ұялып,  ендi  ол  жаққа 
қарамауға
 
тырыстым.  Ол  кiсi  де  тек  қана  ас  соңында  аз  ғана  сыр 
ашты…
 
 
… Мына Қасқабақ (ӛзiнiң қойған аты болу керек)… деп ол әйелiне 
қарады.  Мен  оның  ӛзiне  қарап  қаппын.  Шуда  қастың  астынан  жып
-
жылы боп, ойлы жанар әйелге нұр шаша қарап тұр екен.. Менiң үлкен 
қызымнан
 
үш
-
тӛрт жас
-
ақ үлкен. Бiз
- 
екi жарты бiр бүтiнбiз. Бұл кiсi осы 
үйдiң берекесi. Екеумiз осы ошақты бүтiндегенде маңына оншақты жан 
боп  жиналғанбыз.  Қазiр  ұрпағымыз  жиырмадан  асты.  Құдайға  шүкiр, 
мiне  Кәрiмiмiзде  кiсi  болып  қонақ  шақырып  жатыр.  Келгендерiңе 
рахмет.
 
 
Тағы не айтып едi?
 
 
Ие,  бұл  Қасқабақтың  бауырына  әлi  де  жүз  кiсi  сиғызуға  болар, 
мейiрiне  мың  кiсi  шомылдыруға  болар  деген  екен
-
ау!  Сәнтӛре  атын 
атамайтыны  екi  үйлi  жанның  қасы  мен  қабағын  бағып,  артық  сӛзге 
жiбермеген болар. Содан барып ақылды қарт Қасқабақ атаған шығар. 
Апырым
-
ай, кiсi кӛңiлiн қалай таниды? Соншалықты дәмдә қуырылған 
қуырдақтан
 
тағы  бiр  қасық  алсам  ба  деп  ортадағы  табаққа  бұл  бiр
-
ақ 
рет  кӛз  тастап  едi,  балам,  тағы  да  бiр  қасық  жешi  деп  бұған  дәл  бiр 
қасық
 
қуырдақ
 
салғаны...
 
 
…  Атасы,  табақты  ала  берейiн  бе?  –
 
деген  кезде  бұған  ол  кiсi 
ерiне  еркелеп  отырғандай  әсер  еткен  едi,  әлде,  даусының  ӛзi  сондай 

 
277 
 
сазды  ма  екен?  Бұл  жап
-
жас  басымен  жетпiске  келген  жанұяның 
жарасымына қызыға қараған.
 
 
… ―Атасы‖ деген сӛздi қалай әдемi тапқан! Ӛзiне де, қасына ерiп
 
келген  балаларына  да,  ортақ  ұрпақтарына  да  жарасып  тұрған  сӛз 
екен
-
ау!  Дәнекер  ―Ата‖,  ―Ата‖  деп  жүргенде  әуелi  немересi  екен  деп 
қалған.  Жұмыс  жасамайды  екен,  қайдан  жасасын.  Институт  та 
бiтiрмептi,  қайдан  бiтiрсiн.  Оны  құдай  тек  қана  ана  болуға  жаратқан 
болуы  керек.  Бұл үйде  айтылып  жатқан сӛздер қандай  қасиетке  толы 
едi!  ―Ата‖,  ―Дәнекер‖,  ―береке‖,  ―Қасқабақ‖,  ―бауырына‖,  ―мейiрiне‖… 
Кәрiмдi мектепке бармай тұрғанда бауырына салыпты. Бәсе бiз кӛрген 
жерде  адамшылық  пен  iзгiлiктiң  кодексiн  жазып  шыққандай,  тумай 
жатып кiсiлiк ӛнердi түгел меңгеруiнде бiр мән бар едi
-
ау! Мен ӛзiмдi
-
ӛзiм ақтап келе жатқандай едiм.
 
 
Үш
 
қыз
 
ас үйде тамақ дайындап, Дәнекер қолды
-
аяққа тұрмай екi 
ортада  сыдырып  жүр.  Жұмыстан  қолы,  сӛзден  ауызы  босамайтын 
бала  екен.  Бәрiмiздi  бiр
 
күлдiрiп  едi,  сонда  не  айтып  едi?…  Балалы 
үйдiң ұрлығы жатпас деген … Кәрiм ағам сiздердi шақырайық дегенде 
менiң  апатайым:  ―Шақыр,  ең  болмаса  үш  қыздың  бiреуi  жiгiттердiң 
кӛзiне iлiнiп қалар‖ 
-  
дедi, деп қыран
-
топан күлкiге қарық қылған.
 
 
… Менiң қыздарыма дүниедегi ең бақытты жiгiттер ғана лайық… 
Бұл үйде ешкiм арам суды iшпейдi…
 
 
… Жiгiттер ауыл ӛмiрi, қыр қазағы деп бiраз жерге барысып пiкiр 
таластырып отырып сәл тыныстаған кезде: ―Ауылды сағынатындарың 
жақсы  екен,  аналарыңа  хат  жазып  тұрасыңдар  ма,‖  –
 
дегенде  бiраз 
жiгiт жерге қарап қалған едi.
 
 
Бүгiнгi күнiм туралы ойлана, сәл салқын болғанмен жанға жайлы, 
тыныс ашарлық тау ауысын кӛкiрек толтыра жұтып кең тыныстай жәй 
аяңмен  жүрiп  келемiн.  Ой  да  ен  бойында  түрлi  сезiмге  толтыра  ағып 
жатқан бiрдеңе, аға бередi, аға бередi…
 
 
…  Ойың  ағып  ӛтер  түтiгiң  жып
-
жылмағай,  теп
-
тегiс,  түп
-
түзу 
болса  сенiң  ӛмiрiң  де  ӛз  дауысын  бiр  шығара  алмай  ӛте  шығатын 
болар.  Ал  сол  ӛмiр  атты  ыдысыңның,  тiршiлiк  атты  түтiгiңнiң  ең 
болмаса әр жерiнде сӛлдiр бұлаққа ән салдырар, сылқылдата күлдiрер 
тау  тасындай,  анау  ақсақал,  Қасқабақ,  Дәнекер  сияқтылар  кездесiп 
тұрса,  мiне  сонда  жадыңа  мәңгi  жазылып  қалар  естелiк  туады.  Менiң 
бүгiнгi ӛмiр
-
бұлағыма үлкен әсер еткен, мiне ендi санаңа жетер дыбыс 
шығарып  келе  жатқан,  ойланғанымда  ойға
 
түсер  iз  қалдырған  осы 
кiсiлер  әсiресе  Қасқабақ  шешемiзге  айтар  алғысымның  шетi  жоқ  едi. 
Анда
-
санда  бiр  ауыз  сӛз…  Сӛз  болғанда  қандай?…  Шешелерiңе  хат 
жазып  тұрасыздар  ма?…  Кәрiмжанның  алғашқы  стипендиясына  алып 
берген  орамалын  алғашқы  қонағы  келгенде  тартып  отырмын…  Анда
-
санда  қонақ  шақырып  пейiлiңдi  кеңiтiп  тұрмасаң  жұмыршаққа  ұқсап 
жиырылып қаласың… Оқыған дейдi, қызмет атқармаған дейдi… Ал сол 
оқымаған  адамның  ӛмiрден  тоқығанын  түсiну  үшiн  бiз  сияқтыларға 

 
278 
 
қанша
 
ғұмыр
 
кешу  керек  болар  екен?  Әлде…  Ӛмiрдiң  қызығын 
Келешектен  күтетiн,  жалған  арманның  арбауына  түскен,  жақсыны 
алыстан,  бақытты  болашақтан  күтетiн,  ал  қазiргi  тiршiлiгi  уақытша 
сияқты болып кӛрiнетiн бiздерге берiлген ӛмiр сабағы ма, бұл?…
 
 
Мен  бүгiн  Қасқабақтай  ұстаздан  ӛмiр  сабағы  туралы  дәрiс  алып 
келе жатқан шәкiрттей едiм.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
желтоқсан, 1994 ж.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
279 
 
 
К Е Л Т I Р
 
 
 
Бiр қуыста тықпай қоймаймын дегендей ауық
-
ауық ұйтқый соққан 
қара
 
жел  дедеңдеткен  қаңбақтай,  қай  сәтте  қалт
-
құлт
 
тiрлiктiң 
тыныштық  табары,  не  мүлде  мүрдем  кетерi  белгiсiз  зулаған  ӛмiр
-
ай. 
Атама  жалынып  жүрiп  бiр  күшiк  алдырғаным  кеше  ғана  сияқты  едi. 
Армансыз  бала  бола  ма?  Мен  де  армандайтынмын.  Сақтаптың 
Сырттаны мен Кӛбегеннiң Арланын алып ұрар, бiр сiлкiп лақтырар бiр 
итiм болса ғой, шiркiн… Атын Барыс қойсам, тiптi Жолбарыс десем бе 
екен? Барыстан  Жолбарысты айбаттылау демей ме? Атам осы күшiктi 
әкел
i
п  бергенде  арманыма  жетiп
-
ақ  қалғандай  едiм.  Әттеген
-
ай,  жоқ 
жерден  Әжемнiң  араласа  кетiп:  ―Барысы  несi?  Ол  иттiң  аты  Келтiр 
болады‖  –
 
деп  ырыққа  кӛнбей
-
ақ  қойғаны.  Жалынып  та  қарадым, 
болмағасын үйреншiктi әдетке басып жылап кӛндiрмен болғанымда: 
 
Атасы,  мынауың  жылайтын  болса  анауынды  алған  жерiне  апарып 
таста!  –
 
демесi  бар  ма.  Шошып  кеттiм.  Атама  да  ренжiп  отырмын. 
Таудай болып шүйкедей кемпiрдiң бiр ауыз сӛзiне қарсы тұра алмады. 
Келтiр  деген  иттiң  басы  шәуiмдей  Сырттанмен,  немесе  Арланмен 
қалай
 
таласа  алатынын  кӛз  алдыма  елестете  алмасам
 
да  амалсыз 
кӛнгенмiн.
 
 
…Сол  кезде  мен  он  жаста  едiм.  Бiздiң  шаңырақ  содан  берi  ит 
асырамаған  екен.  Елу  жыл  бойы  ит  баласының  итаяғына  ас 
құймаппыз.  Талай  жуынды  босқа  тӛгiлген  болар.  Мiне,  мен  де  баяғы 
Әжемнiң  кебiн  киiп,  ендi  ӛзiм  немереммен  айтысып  отырмын.  Бұ  да 
итке құмар болыпты. Бұ да мазаны алып жүрiп бiр ит асыратыпты. Бұ 
да  итiне  ӛзi  ат  қоймақшы.  Мен  де  баяғы  Әжем  сияқты,  бұл  иттiң  тек 
қана
 
Келтiр  болады  деп  ерегесiп  отырмын.  Ақыры  кӛндiрдiм
-
ау, 
әйтеуiр…
 
 
…Қазiр
 
есiме түседi, сәл есейген шағымда:
 
Әже!  Сол  иттiң атын  Келтiр  қоямыз  деп сонша  неге  қасарыстыңыз?  –
 
деп сұрағанымда:
 
Шырағым,  сол  кез
-
мың  күшiктiң  атын  Келтiр,  мың  баланың  атын 
Аманқос
 
қойса
 
да артықтық етпейтiн заман емес пе едi. Ит тұқымын Аллатағала 
адамға тiлектес етiп жаратқан демей ме? Ит иесi үшiн жанын да қияды. 
О заманда әр үйге күнде ―қара қағаз‖ келiп, қара жамылдырып жатқан 
кезде Аллаңа жалынудың бiр түрi дағы –
 
деген.
 
 
Кезек  дүние  деген  осы  болар.  Кезiнде  маған  Әжем  ежiктеп 
түсiндiрдi  ме,  жоқ  па  оны  ұмытыппын.  Ал  мен  немереме  үлкен 
ыждаһатпен  әңгiмелеп  отырмын…  Ауған,  Тәжiк  дегел  елдер  бар. 
Олардың  жерлерi  биiк  таулы,  сай  салалы,  жасырынам  деген  кiсiге 
қуыс
-
қуысы
 
кӛп  жер.  Сондықтан  да  шегарашыларға  ӛте  қауiптi.  Қазiр 
ол жерлерде соғыс жүрiп жатыр. Сенiң ағаң да сол қауiп
-
қатерлi жерде 

 
280 
 
жүр.  Бiз  баяғы  замандағыдай  ―қара  қағаз‖  келiп  қала  ма  деп  зәремiз 
жоқ  деп  әңгiме  етiп  отырмын.  Аллатағала  бақыт  бергiр  немерем:  ―Ол 
бiздiң  жер  емес  қой,  менiң  ағам  ол  жақта  неғып  жүр?‖  –
 
деп  сұрақ 
қойған
 
жоқ, әйтеуiр…
 
 
…  Ал  мен  болсам  осы  Келтiр  атты  күшiктiң  немеремдi  қауiптi 
сапардан  аман
-
сау  келтiретiнiне  сенiмдiмiн.  Бiздiң  шаңырақ  асыраған 
Келтiрлер қай заманда да аттары мен астарын ақтай бiлген…
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
281 
 
 
МАЙЛЫ ҚИЯН  МАҢҒЫСТАУДЫҢ  АЛҒАШҚЫ  МҦНАЙЫ
 
 
 
 
 
 
 
 
 
(деректi әңгiме)
 
 
...Колыма қалам ұстай бастағалы "осы туралы жазшы" деп менен 
тек қана 6ip кiсi ӛтiнiш  етiптi"... "Жазайын" деп, мен де бiр кiсiге уәде 
берiппiн...
 
...Маңғыстау 
мұнайын 
алғаш 
кӛрген, 
мұнайға
 
алғаш 
шомылған 
бес 
кiсiнiң 
6ipi 
жерлесiмiз
 
Ермҧхан  Таужанҧлы!..
 
Кештеу  болса  да  берен  уәде  борыш 
болмасын, құтылмаққа
 
ниет еттiм
. 
...Осы 
деректi 
әңгiме 
арқылы 
барлық
 
маңғыстаулықтарды,  барлық  Маңғыстау  мұнайшыларын    ―Алғашқы 
Жетiбай мұнай фонтаны‖
 
күнiмен (5.07.1961) құттықтаймын!..
 
 
...Бұл  әңгiменi мен  Ермұханнан  әлденеше  рет  естiп  едiм.  Ендi 
қымбатты  бауырлар,  сiздерге  сол  кiсi  сӛзiн  ӛз  сезiмiм  арқылы  ӛткiзiп 
әңгiмелеп берейiн...
 
...1961  жыл  бар  ӛмiрiмдегi  ең  бақытты  жылым  болған  болар... 
Сол жылдың 5 шiлдесi ӛзiм тiршiлiк еткен алпыс жас ғұмырымдағы ең 
қорқынышты  түн,  ең  тыныссыз  күн  болғанмен  кейш  мақтанышыма  
айналған, ӛмiр жолымды анықтап берген күн едi...
 
...Соған  дейiнгi  жылдар  соңыма  түсiп  алған  қырсық  кӛлеңкесi 
секiлдi,  әлi  қата  қоймаған  қабырғаға  батпан
-
батпан  ауырлығын  арта 
салушы  едi.  Аяу  дегендi  бiлмейтiн...  Тек  сол  жылы  ғана  ол  менен 
адасып қалғандай болды...
 
...Соғыс  жылдарындағы  жүдеулiк  пен  жоқшылықтан  ес  жинап 
үлгере алмай жатып, әкенiң жазықсыз сотталуы бiздiң ошаққа оңай жүк 
болмағанды... Анам байғұс
 
жоқшылық деген жалмауыз заманда шулап 
қалған бес бала қамымен жалғыз алысып күн кешкен кез едi ол. Алыс 
сапарынан  әке  қайта  оралып  азғантай  уақыт  уайымсыз  күн  кешкен 
шағымызда  жетi  бала  және  әке  —
 
ceгiз  жетiмдi  артына  қалдырып 
анамыз  о  дүниелiк  боп  кеттi...  Одан  соң  жалтаң  кӛз  жылдар... 
Техникум, аш кұрсақ студенттiк ӛмiр...
 
...Сол  жылы  Жетiбайдағы  жартылай  жертӛле  үйiмiзге  зор  iс 
тындырғандай  қуанышпен  маман  болып  оралған  шағым...  Мұнай 
техникумының дипломы тап сол кезде кез келген үй сандығында бола 
қойған  жоқ...  Мұнай  маманы  деген  атақды  арқалауға  затымыз  дайын 
болмасада  атағын  кӛтерiп  жүруге  кӛкiрегiмiз  жарап  қалған  болатын... 
Ӛз  жерiмiзде  алғаш  ӛндiрiс  ашылып,  ӛмiрiмiзде  естiп  кӛрмеген 
мӛлшердi айлық ала бастадық... Кӛкiрек кiсiлiк дәрежеге, қарын нанға 
қарық  болып  қалды...  Әлi  жер  бетiне  шығып  кӛзге  кӛрiне  қоймаған 
Маңғыстау  мұнайы  байтақ  Совет  елiне  ырыс  боп  тарап,  қарын 
тойғызарлық  нәрсеге  айналып  жатты...  Алыста  қалған  ағайындарды 

 
282 
 
туған  жерге  шақырар  ұран  отындай  қызмет  қылып,  қарындастар  ата
-
баба мекенiне орала бастаған болатын. Қатал тағдыр ел асырып, жер 
аударып  жiберген  ағайындар  елiне  оралып,  маңғыстау  адамдарының 
жан
-
дүниясына  жаңа  серпiн  пайда  болды.  Маңғыстау    мұнайы  жер 
астынан жер бетiне әлi шыға қоймаған заманында елге кәзiргi шалқып 
ағып жатқан кезiнен анағұрлым артық қызмет еткен болатын...
 
...Сол  жылы, сол айда,  сол  күнi  бiздiң  бригада алтыншы  ұңғыны 
қазып жатты...
 
...Бурмастiрiмiз 
-  
Петров Николай Афанасевич...
 
...Кезек 
- 
кезек  сменаға  шығатын   үш   вахта бар.   Бiреуi  бiздiкi.
 
...
Бурильщiгiмiз  Бисенғали  Бажиков,  40  жас  жобасындағы,  бiлiктi 
маман кiсi болатын. Бiр вахта 
- 
бурильщик,  қарауында екi помбур, бiр 
верховой, бiр дизелист
-
моторист және оның кӛмекшiсi 
- 
барлығы алты 
кiсi.  Бәрiмiз
 
де  жап
-
жас  жiгiттер  едiк
. 
Помбурлар  —
 
бipi  2
3 
жастағы
 
Найзабек  Толтырбаев  болса,  екiншiсi  Анатолий  Шапочников  пен 
верховойымыз  Борис  Сулейменов  және  мен  21  жасқа  шыққан 
құрдастар  едiк.  Менiң  мамандығым  —
 
дизелист
-
моторист.  Сол  күнi 
помощнигiм  жұмысқа  шықпай  қалып,  сақылдап  тұрған  үш  дизелдiң 
ортасында жалғыз жүгiрiп жүргенмiн.
 
...Менiң  сол  жылы,    сол  күнi  деп  отырғаным 
-   
1961  жылдың  5 
шiлдесi...  Қатты  әсер  алғандықтан  ба,  әлде  қатты  қорыққандықтан  ба 
әлде  сол  хабар:    "Жетiбайдың  алтыншы  бұрауынан  мұнай  атыпты" 
- 
деген  хабар,  алғашқы  Бисекеңнiң  аузынан  ―фонтан‖  деген  сӛз  боп 
атыла  шыққаннан,      бастап     бүкiл     ел     тiршiлiгiнiң     басты    
әңгiмесiңе  айналғандықтан  ба,  әйтеуiр,  сол  түн  менiң  кӛкiрегiмде  ӛз 
бояымен, ӛз қарбаласымен мәңгiлiкке жазылып қалды...
 
...Бiз сол күнi түнгi вахтаға сағ. 12
 - 
де шыққан болатынбыз...
 
...Алтыншы      скважина  (сол  кезде  солай  аталатын),  алтыншы 
бұрау (Туркменстанның  мұнайлы  ӛңiрiнен  кӛшiп  келген  ағайындар  
атауы)  алтыншы  ұңғы  (кәзiргi  қазақ  тiлiмен)...  Жұмысқа  кiрiсiп  кеттiк. 
Бұрғылау кезiнде болатын қапылыс жоқ. Сол вахтадағы жұмысымыз 
- 
тұрба  (НКТ)  iшiндегi  ауыр  саз  лайды  жеңiл  лайға  ауыстырып,  бар 
болса  жер  асты  қысымына  ӛз  күшiмен  жер  бетiне  шығуына  мүмкiндiк 
туғызу  едi.  Бұрын  кӛрмегесiн,  2400  метр  жер  астындағы  қысым  труба 
iшiнде соншама ауыр саз балшық лайды кӛтерiп кетедi дегене сену де 
қиын  болатын.    Бiрақ    құдiрет  күшiне  сенбеске  амалың  қалмайды 
екен...
 
...Бұраудың    6ip      бүйiрiнде      орналасатын    мотор    күркесiнiң  
iшiңдежалғыз  жүргенмiн.  Бiр  мезгiлде  машина  залындағы  электр 
қоңыраушар  ете  қалды  да,  артынша  бурильщиктердiң  қоңырауға 
сенбей  қасына  iлi  қоятын    рельске    соғылған    балға  даусы  да  жеттi...  
Жүгiрiп  қастарына бардым..
 
...Ұңғының  аузынан  лай  ағып  шыға  бастапты...  Жер
-
Ана  қолдан 
құйылған ертiндiлерден жиiркенгендей боп лоқсый шапшытып, ертiнд! 

 
283 
 
биiктiгiн  бiрте
-
бiрте  кӛтере  бастады...  Жарты  метр...  Бiр  метр...  Ешкiм 
ештеңе  демеседе  бiздер  жер  астынан  бip  құдiрет  күштiң  жақындап 
келе  жатқанын  iшкi  сезiммен  сезiне  бастадық...  Құлаққа  естiле 
қоймағанмен  жүрекке  әсер  ете  бастаған  6ip  жойқын
 
сарын  үнi 
тынысынды  тарылтып  алқымынды  тығындап,  денендi  тiтiркендiрiп 
жiбердi  екен.  Ӛз
-
ӛзiнен
 
қорқыныш  сезiмi  пайда  болғандай...  Жан
-
жануарлардың  табиғат  ӛзepiciн  қалай  сезiнетiнi  содан  6epi  маған  ӛте 
түсiнiктi  құбылыс...  Менiң  бойымда  болуы  мүмкiн  құбылыс  алдындағы 
қорқыныш сезiмi емес ендi түсiнiксiз үрей жайлап алғандай...
 
...Бисенғали аға жеңiмнен жұлқып қалғанда ғана есiмдi жидым...
 
...Ермұхан!      Жұмыс    орныңа    бар.      Ендi    екi    кӛзiндi    менен   
алма
! 
―Фонтан!‖.. 
 
Естимiсiң  фонтан  атқылап  кетуi  ықтимал...  Бiз  кәзiр
-
роторды 
алып  қоямыз...  Сол  бойда  мен  белгi  беремiн...  Барлық  моторларды 
бiрде сӛндiр. Ӛрт шығып кетуi мүмкiн...
 
...Жұмыс орныма келiп   олардың әрбiр қимылын бағып тұрмын.
 
Әне  олар  ротарды  кӛтердi...  әне  жерге  түсiрдi...  Лай  бұрынғы 
мӛлшерiне биiгiрек шапши бастапты... 
 
Әне... 
 
Бисенғали  аға  маған  бұрылып  қарап  қолын  шаңбақтап  белгi 
бердi... 
 
Мен  асыға  қапылып  моторларға  жеттiм  де,  iстеп  тұрған  үш 
дизелдi 
кезегiмен 
сӛндiре 
бастадым. 
Моторлар 
үнi
 
құлақтан      үзiлер
-
үзiлместе,      электр      жарығының      сәулесi      кӛзден   
ӛшер
-
ӛшпесте  кенет  манадан  берi  бiзге  еркiмiзден  тыс  әсер  етiп 
тұрған,  әзiр  құлаққа      естiле,      кӛзге          кӛрiне      қоймаған,   
 
бiрақ   
бiздердiң   бәрiмiздiң қауiптене күтiп жүрген белгiсiз құбылыс жақындап 
қалған  едi.  Ол  зор  қуатты  ысылымен  жер  бетiне  ытқып
 
шығып, 
қаһарлы демiмен күрсiне қалғандай болды..
 
 
...Сол түн ай сүттей жарық
 
болатын... 
 
...
Бисенғали  ағалар  бұраудан
 
аулаққа  қашып  бара  жатты...  Мен 
де  соларға  қарай  жүг
i
рд
i
м...  Басыма
 
з
i
п
-
зiлдей  тамшылар  сарт
-
сұрт 
соға  бастады...  Бiз  сол  ауыр  тамшыларда  қашып,  ығыса
-
ығыса 
бұраудан елу метрдей қашықтап кетт
i
к...
 
...Бисекең
    
енд
i    6ip    
сәтте    менен    жерде    бос    тұрған    тӛрт 
аккумуляторды  жаптың
 
ба  деп  сұрады.  ―  Жоқ  ‖
 
деген  жауап  ест
i
ген 
бойда
 
ақырып 6
ip 
боқтап алды да:
 
–
 
Жүгiр!..  —
 
дед
i
.  Бетiне  ағаш  таста,  сосын  резина  палаткамен 
жап!.  ...Айдаһардай  ысқырып  тұрған  сол  алтыншы  бұрауға  жақындап, 
әлг
i 
шаруаларды тындырып қайту мен үшiн
 
оңай шаруа болмап ед
i... 
...Верховойдың,
 
жерден би
i
кт
i
г
i 
24 метр, жұмыс орнына кӛтер
i
лiп
 
талай жан
-
жағымызға кӛз салғанбыз... Ӛте биiк секiлд
i 
болатын... 
 

 
284 
 
Miнe  енд
i 
жер  астынан  ысқырына  аспанға  ұмтылған,  сонау 
тереңнен 
 
күңiрене  шығып,  құд
i
ретiн
 
танытып  жатқан  қоймалжың
 
нәрселер  б
i
зден
 
аспандағы  ай  сәулесiн
 
кӛлегейлей,  ӛз  бұруымызды, 
биiктiгi
 
51  метр  Уралмаш
-
ЗД  станогын  кӛзден  тасалап  әкетт
i... 
Б
i
здер 
6ip сәтке үнсiз
 
қалып едiк
... 
...Алғаш есiн
 
жинаған Бисенғали аға болды...
 
...Ал  жiгiттер!...  Газ  бен  мұнай  фонтаны  ӛте  қауiпт
i 
нәрсе..
 
Ана
 
құбыжықтың ӛңешiн жаба қоятын привенер деген нәрсе бiзде болмады 
да,  ұңғыға  қондырылмай  қалды.  Ендi  бүкiл  ел  боп  соның  зардабын 
тартамыз...
 
...Бисекең  Анатолий  мен  Бористi  маңайдағы  мал  бағып  отырған 
2-
ауылға  жұмсап,      от  жағуға    болмайтынын,    тап    кәзiр    түн    iшiнде 
мал
-
жандарымен  уақытша  аулағырақ кетулерi керек  екенiн,  уланып  
қалу қаупi бар екенiн тәтпiштеп түсiндiрдi...  Содан соң бiзге қарап:
 
–
 
Ермұхан,  Найзабек  екеуiң  Жетiбайға  жүгiрiңдер...  Алдымен 
Дүйсен Үсеновке хабар берiндер... Сосын...
 
...Құдай  тағала  сол  түндi  жап
-
жарық  етiп  қойған  екен,  бiздер 
үшiн...  Жүгiрiп  келемiз.  Сол    уақытқа    дейiн  алты  шақырым    жерге 
демалмастан  жаяу  жүгiрiп  кӛрмеген  болармын.  Бiр  тыныстамастан 
Дүйсенов  Үсен  ақсақалдың  жартылай  жер  тӛлесiне  жетiп,  терезесiн  
қақтым...
 
Есiк  ашқан  Дүйсекең  ақсақал
 
ештеңе  айтып  үлгертпей,  менiң 
мұнай аралас қоймалжыңғва малынған түрiмдi кӛрiп:
 
–
 
Фонтан  ба?  —
 
деп,  қатты  дауыстап  жiберiп  ед!.  Сәл  кiдiрiп 
барып алқына дем алып тұрған маған қарап:
 
–
 
Айналайын
-
ау! Сүйiншi сұрамайсың ба?
 
–
   
дедi.  Құж 
- 
құж  бет 
терiсi  түгiл,  қорқынышты  қолақпандай  мұрны  да  қуаныш  сезiмiн  бар 
маңға таратып жатқандай едi...
 
 
...Қарт      мұнайшының      бiр      ауыз      сол      сӛзi    сол      күнгi  қатты 
қорқыныштан  ширығып  қалған жүйкемдi,  ұзақ
 
жүгiрiстен    шаршаған 
ӛзiмдi,  менiң жалпы санамды басқа бiр
  
биiкке,
 
жаңа  сатыға  кӛтерiп 
тастағандай болған едi... 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
285 
 
 
              

жүктеу/скачать 1,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: