Сайын Назарбекҧлы

 
147 
қарсы,  1917
-
1918  жылдар  мен  1928
-
1931  жылдары  арасында  Кеңес 
ҿкіметіне қарсы, 1988 жылы коммунистер империясына қарсы бірнеше 
дҥркін  қарсылық  қозғалыстары  олардың  ҿздеріне  ҧлт
-
азаттық 
тҽуелсіздік  жолындағы  ҧлттық  намысына,  ерлік  даңқына,  батырлық 
атағына  атақ  қосудың  орнына  адайлар    ―банды‖,  ―ақкҿз‖,  ―жабайы‖ 
атты, жасанды тон жамылдырып келді. Ол тҥсінікті. Бҧндай тағдыр тек 
қана  адайлар  басында  болмаған.  Заманында  ҿсіп
-
ҿнген,  дҽрежесі 
ҿздерінен бірде артып, бірде тең тҥсіп тҧрған сақ тапаларын қытай елі 
де  ―жабайы‖,  ―кекшіл  қҧл‖  деген  секілді  сан  тҥрлі  кемшін  мағыналы 
атаулармен тарихқа енгізіп кеткен екен. 
 
 
Еркіндік,  бостандық  сҥйгіштігімен  кҿзге  тҥскен  адай  тайпасының 
Пугачев  кҿтерілісіне  де,  Сырым  батыр  мен  Исатай
-
Махамбет 
қозғалыстарына  да  белсене  араласқаны  патшалық  Ресей  мен  Кеңес 
кҿсемдерінің    назарларынан  тыс  қалмады.  Сондықтан  да  тарих 
тереңіне  кҿз  салған  тарихшылар,  ҽдебиет  ҽлеміне  сапар  шеккен 
жазушылар соңғы ғасырларда адай тақырыбына аяқ басуға мҥмкіндігі 
болмады.
 
 
Еліміз егемендігіне ие болғалы Маңғыстау мен маңғыстаулықтар 
жҧлдызы зорлықшыл кҥштілер тҥсірген шаң
-
тозаңнан сҥртіліп, қолдан 
жаққан  кҥйе
-
кірден  тазартылып,  ҿзінің  табиғи  сҽулесімен  жарқырай 
тҥсті.
 
 
Ҽ.Спан  мен  Ж.Дҥйсенбаеваның  ―Махамбет  жҽне  Маңғыстау‖ 
атты  еңбегі  Маңғыстау  тарихының  жаңа  парақтарын  ашып  кҿрсетіп, 
оның    бостандық  жолындағы  ерлік  кҥрестерінің  ҽлі  толық  зерттелмей 
келе  жатқан,  ҽлі  дҧрыс  бағаланбай  келе  жатқан  тарауларына  ҿз 
сҽулесін тҥсіргендей болыпты. 
 
 
Атақ
-
даңқы  адайлар  ҥшін  ―ҧсынсам  қолым  жетер  ме‖  дейтіндей 
биікте, айбыны тура қарауға сескеніретін қҧдіретті, бақ жҧлдызы ерлік 
пен  ҿнерге  суарылған  Махамбет  пен  кҽдімгі  ҿзіміздің  маңғыстаулық 
бабларымыздың  тарихқа  тҥсірген  іздері  қатар  сайрап  жатыпты. 
Олардың  жҥректері  де  басқыншы  ел  зорлығына  шыдамай  тҽуелсіздік 
деп  бірге  соқса,  армандары  қазақтың  қара  баласын  хан  ҧлына 
теңгермек боп, қолдарына қару ҧстатқан екен.
 
 
Тек  қана  соларды  кҿре  білер  кҿз  керек  екен.  ―Махамбет  жҽне 
Маңғыстау‖  атты кітап  біздердің  сол  кҿзімізге  айналғанын тҥсінгендей 
болдық.
 
 
Міне  енді  маңғыстаулықтар  ақын  бабаның  200  жылдығына  да 
айтарлықтай  еңбек  етіп,  қолдарына  қалам  атты  қару  ҧстап,  ҿз 
ҥлестерін  қосыпты.  Ҽбіш  Кекілбаевтың  ―Шандоз‖  атты  кҿлемді  еңбегі, 
Сайын  Назарбекҧлының  ―Махамбеттің  бір
 
кҥні‖  атты  ҿлең  сҿзбен 
жазылған  пьесасы,  Ҽ.Спан  мен  Ж.Дҥйсенбаеваның  ―Махамбет  пен 
Маңғыстау‖  атты    зерттеу,  зерделеу  бағытындағы  қҧнды  кітаптары 
соның айғағы. 
 

 
148 
 
Осы  еңбектерге  қосымша  ретінде  біз  Махамбет  ақынның  ата 
тегіне  қатысы  бар  деген  болжаммен  сан
 
ғасырлар  бойы 
маңғыстаулықтар аузында сақталған жаңа деректер келтіргіміз келді. 
 
 
 
...Сонда  Нҽдірше  жҽне  оның    балалары  деген  не  ҽңгіме  осы...
 
(Ҽбіш Кекілбайҧлы Шандоз: Махамбет жҽне қазақтың ҧлт
-
азаттық 
қозғалысы. 175 бет. Атырау
-
Баспа. 2003 ж.)
 
 
   
Бҧдан 250 жылдай бҧрын Маңғыстау жҧрты кҿзі тірісінде
 
―ҽулие‖
 
деп
 
дҽріптеген  Мҽті  атты  жҧмбақ  жаннан  ҿсіп
-
ҿнгендер  бҧ  заманда 
Мҽтінің  сегізінші
-
тоғызыншы  ҧрпақтарын  ҿмірге  ҽкеліпті.
 
Адайлар 
қолына бала кезінде тҥскен Мҽті ―Нҽдірше ханның баласы едім‖ дейді 
екен... 
 
 
Адай тайпасының Жары Тоқтамыс деп аталатын руында Мҽтіден 
ҿрбіген біраз ауылдар бар. Солардың кейбір мақтаншақтары ҽлі кҥнге  
―Біз Нҽдірше деген ханының тҧқымымыз‖ деп кҿкірегін қағады. 
 
 
...Ҽбіш  Кекілбайҧлы  ҿзінің    ―Шандоз:  Махамбет  жҽне  қазақтың 
ҧлт
-
азаттық  қозғалысы‖  атты  кітабының  175  бетінде:  ―Сонда  Нҽдірше 
жҽне  оның    балалары  деген  не  ҽңгіме  осы‖  –
   
деп,  ҿзіне
-
ҿзі  сҧрақ 
қойып  алып,  соған  жауап  береді...  Сол  кітаптан  біраз  ҥзінділер 
келтірелік.
 
 
...18  ғасырдың  басынан  ауған  тайпаларының  ҥстемдік  жолындағы  кҥресі 
кҥшейе  тҥсті.  1722  жылғы  22  қазанда  Сҧлтан  Хҧсейін  шах  басындағы  тажын 
ауғандар кҿсемі Махмудқа кигізуге мҽжбҥр болды. Жеңімпаз ауғандар талап
-
тонау 
мен  қырып  жоюды  шектен  асыра  бастады.  Ел  ішінде  қарсылық  кҥшейді. 
...Қаһарына  мінген  Махмуд  1723  жылы  25  қаңтарда  Хусейн  шах  пен  қызылбас 
жайсаңдарын тойға шақырып,  сол арада 300 иран ақ  сҥйегін жайратып тастайды 
(М.С.Иванов. Очерк истории Ирана. М. 1952. 84
-85-
беттер).
 
 
...Атыраудың  тҥстік  жиегі  Мазендеранда  ауғандарға  қарсы  кҥрес  қозғайды. 
Оны Хусейн шахтың ҧлы Тахмасп басқарады. Оған ҽуелі болашақ Қаджар билікші 
ҽулетінің негізін салушы Фатих Ҽли  хан Қаджар кҿмектеседі.  1726 жылы орасан 
мол ҽскерімен Нәдір Афшар
 
да оған қосылады. Бҧның тегі тҥрік еді.
 
Сыр бойынан 
Маңғыстауға,  одан  Еділ  бойындағы  Хазарияға,  одан  Ҽзірбайжанға  ауып  барған 
аусары  (афшар),  апсар  тайпасының  Қырықҧл  руынан  шыққан  оғлан  еді 
(Маңғыстауда Аусары деген елді мекен, бҧлақ ҽлге дейін бар 
- 
Ҽ.К.). Сефевилер 
ҿзбектерден  қорғану  ҥшін  афшарларды  Ҽзірбайжаннан  Хорасанға  кҿшіріп 
апарады. Нҽдір сол Хорасанда 1688 жылы туыпты.
 
Жас  кезінде  малшы,  кіреші,  дихан,  ҽбзелші  болыпты.  Жол  тонаушылықпен  де 
айналысып  кҿріпті.  Нҽдір  Сеистан  билікшісі  Мҽлік  Махмудтың  қол  астына  ҿтіп, 
талантты  ҽскер  басы  болып  танылады.  Сондай  адамның  Тахмасп
 
жағына  ҿтуі 
оның Мҽлік Махмудқа қарсы жорыққа шығып, Хорасанды бағындыруына мҥмкіндік 
берді. Хорасанның астанасы Мешхедке шабуыл барысында Нҽдір Фатих Ҽли хан 
Қаджарды  қастандық  ҧйымдастырып  жҥр  деп,  Тахмасптың  қолымен  ҿлтірткізеді. 
Сосын
-
ақ ол Тахмасп шахтың оң қолына айналады. 1729 жылы ол Гератты алып, 
абдалдарды тҥгел бағындырып береді. Сол жылдың 29 қырықҥйегінде Ашрафтың 
ауыр қолы Нҽдірден кҥйрей жеңіліп, қашып қҧтылады. Тағы да сондай бір жойқын 
соққы  беріп,  Ашрафты  Испаһаннан  қуып,  Тахмаспты  шах  тағына  отырғызады. 
Нҽдір  желтоқсанда  Фарсқа  аттанып,  Ширазды  паналаған  Ашрафты  ҽуелі  Ларға, 
сосын Белуджстанға бездіреді. Сол арада 1730 жылы Ашраф қаза табады. Сҿйтіп, 
Нҽдірдің арқасында ауғандар 1730 жылы Ираннан тҥпкілікті қуылады. 
 

 
149 
 
Нҽдір  Иранның  шын  билеушісіне,  Тахмасп  ҽншейін  ―қуыршах  патшаға‖  тақ 
иесіне  айналады.  Афшар  тҧсында  тҥрік  қолына  кеткен  біраз  жерді  қайтарып 
алады.  Тебризді  алып  тҧрғанда,  абдалдар  кҿтерілісі  шығып,  Исфаһанға  қайтып 
оралады. 1731 жҽне 1732 жылдары Нҽдір сол абдал кҿтерілісімен
 
алысады. Сол 
кезде  Ереван  мен  Нахичеван  ҥшін  болған  соғыста  Тахмасп  тҧтқынға  тҥсіп  қала 
жаздайды.  Алдында  ғана  Нҽдір  қайтарған  жердің  біразын  Тахмасп  тҥріктерге 
қайтадан  беріп  жібереді.  Бҧны  естіген  Нҽдір  Исфаһанға  оралып,  Тахмаспты 
тағынан  тҥсіріп,  сегіз
 
айлық  баласы  Аббасты  шах  деп  жариялайды.  1732  жылы 
Тҥркияға  қарсы  соғыс  ашып,  1733  жылы  Бағдат  бітімін  жасасады.  Ол  бойынша 
Иран  соңғы  он  жыл  ішінде  Тҥркияға  кеткен  жерін  қайтып  алатын  болады.  Бірақ 
тҥрік ҥкіметі бҧл келісімді бекітпей, 1734 жылы соғыс қайта жанданады. Бҧл кезде 
тҥріктермен  соғысып  жатқан  Ресей  1732  жылы  Реште  бітім  жасасып,  Тахмасп 
берген  Гянжі    бітімі  бойынша,  егер  Тҥркиямен  бітім  жасаспайтын  жағдайда,  Бау 
мен Дербентті қайтып беруге келіседі.  Алайда  1736 жылы Тҥркиямен ондай бітім 
жасалып, баяғы Бағдат келісімі кҥшіне енетін болып шешіледі.
 
 
Тҥріктермен  жасалған  бҧл  бітім  Нҽдірдің  ҿзін  шахпын  деп  жариялауға 
мҥмкіндік береді. 1736 жылғы 8 наурызда Нҽдір Иран тағына отырады. Сол бойда 
80  мың  ҽскермен  шығыс  жорығына  аттанып,  Кандаһар,  Қабыл,  Балқыны  алып, 
Пешавер мен Лахор арқылы Делиге аттанады...
 
 
...1747  жылы  маусымда  Хорасанда  тҥн  жамылып  келген  дҧшпандары 
Нҽдірді ҿз шатырында бауыздап кетті.
 
Нҽдір  шах  ҿлген  бойда
-
ақ  ол  қҧрған  мемлекет  бет
-
бетіне  ыдырай  бастады... 
(Шандоз. 175
-
179 беттерден.)
 
 
 
Ҽкелеріміз  Айдарбек,  Назарбек  қарттардың  айтулары  бойынша, 
Мҽті  Тоқтамыстың  Доспамбетінің  қолына  келгенде,  жастау  болса 
керек.    Баланың  ақылын,  қасиетін  байқаған,  ―хан  баласы‖  деген 
дҽрежесін сыйлаған Доспамбет, тоқалы Таңсықтың бҧтының арасынан 
ҿткізіп,  ҿзіне  ―кҿйлекті  бала‖  етіп  алады.  Бҧндай,  кҽмелетке  толмаған 
текті  баланы  ―кҿйлекті  бала‖  етіп  алу  ҽдісі  қазақтардың  барлық 
руларына тҽн қасиет.  Ҽ.Кекілбаев деректеріне сҥйеніп Мҽтінің ҿз басы 
тҥркі  тҧқымдас,  афшар  руының  Қырықҧл  деген  атасынан  деп
 
есептейміз.
 
 
...Ақиқатын кім білген, мҥмкін солай да шығар...  
 
 
...
Тоқтамыс  аулының  шежірешілерінің  пікірі  Мҽті  ҽулиенің  тегін 
таратарда ҧдайы екіге бҿлінеді. Біреулері Мҽті жас кҥнінде Доспамбет 
тоқалы Таңсық шешеміздің бҧтының астынан ҿткізілген ―кҿйлекті бала‖ 
есебінде,  Доспамбет  баласы  десе,  енді  бір  тобы  Мҽтіні  Доспамбеттің  
ағасы  Еспембеттің  баласы  дейді.  Тоқтамыстан  –
 
Бабеке,  Тілеке. 
Тілекенің  Еспембет,  Доспамбет  атты  балалары  болғанын,  Еспембет 
батыр  жастай  ҿліп,  артында  ҧрпақ  қалмағанын,  оның  айттырулы 
қалыңдығына,  Таңсық  шешемізге  тумаласы  Доспамбет  ҥйленгенін, 
сондықтан Еспембет атағын жоймау ҥшін, Мҽті Еспембет шаңырағына 
ие  болу  керектігін  дҽлелдейді.  Біз  де  сол  пікірге  қосыламыз. 
Соныменен:  
 
 
8.  Еспембеттен  –
 
Мҽті  (Мҽті  ҽулие).  Сегіз  саны  Еспембеттің 
шежіре бойынша адайдан сегізінші ҧрпақ екендігін кҿрсетеді.
 
 
9. Мҽтіден
 
–
 
Ҽзберген (Мҽтіден жалғыз).
 

 
150 
 
10.  Ҽзбергеннен
 
–
 
(Бҽйбішесі  Мҧңсыздан)  Жайлы,  Қожабек, 
Оразбай, Ахмет, Егізбай; (тоқалы Дарайыннан) Тілеуберді, Алдаберді, 
Тағыберді. 
 
 
11. Тағыбердіден
 
–
 
Жексен, Сҽрсен. 
 
 
12. Сҽрсеннен
 
–
 
(бҽйбішесінен) Жҧмабек, Мҧрзабек, (тоқалы 
 
Дҽметкеннен) –
 
Нҧрлыбек, Айдарбек, Найзабек, Назарбек.
 
 
13. Назарбектен
 
–
 
Сабыр, Сайын (1941), Дайын.
 
 
14. Сайыннан
 
–
 
Нҧрлан (1969).
 
 
15. Нҧрланнан
 
–
 
Досан (2004), Абыл (2007).
 
 
Соңғы алты ҧрпақ арасының орта санын шығарғанда жобасы 31 
жылдан  келетініне  сҥйеніп,  Мҽтіні  1746  жылдары  ҿмірге  келген  адам 
болар деп жобалауға болар
 
еді
... 
 
Нҽдір  шах  1688  жылы  ҿмірге  келіп  1747  жылы  ҿлтіріледі
. 
Оның 
еркек кіндікті барлық ҧрпақтары ҿлім жазасына бҧйырылады. Тек қана 
екі  немересі  қазақтар  арасына  сіңістіріліп,  аман  қалады.  Немерелер 
жасы 3
-
5 жастар шамасында болғанға келеді.
 
 
Мҽті адайлар арасында тірілей ҽулие атанады. Артында ―Мҽті  –
 
аурудың  келді  сҽті‖  деген  мақал  қалады.  Каспий  теңізінің  солтҥстік 
шығысындағы  Тасорпа  қҧдығының  батыс  бетіндегі  екі  шақырымдай 
тҿбе басына жерленеді.
 
 
Ауыл  ақсақалдарының  естелігіне  сҥйенсек  Мҽті  тҧқымынан 
қасиеті  байқалған  кҿріпкел,  ақындығымен  кҿзге  тҥскен,  палуандық, 
шеберлік ҿнерлерімен елге танымал болған кісілер баршылық.
 
 
Ҽзбергеннің бҽйбішеден туған Қожабек
 
атты баласы
 
аса
 
қасиетті 
кісі  болыпты.  Асауды  мінбей  жуасытатын  ерекше  қҧдіретіне
 
қоса, 
есепсіз  қара  кҥш  иесі  де  болса  керек.  Елге  атақтары  жайылған 
палуандарды  жыққандығы  жҿнінде  аңыздар
 
сақталған.  Тҿлесін 
молданың  естелігінде  оның  қасиетіне  сенген    тоқтамыстар 
Сҥйінғараның  асығыс  қол  жиып,  Хиуа  ҽскерінің  соңынан  қуған  сҽтсіз 
жорығында Қожабекке (Мҽті
-
Ҽзберген
-
Алдаберді
-
Қожабек) Ҽтембектің 
атақты  атын  мінгізіп,  тоғыз  тоқтамыс  аулының  жігіттеріне  бас  етіп, 
жорыққа  аттандырған  екен  дейді.  Сол  қанды  жорықтан  Қожабектің 
қайраты мен қасиетінің арқасында тоғыз тоқтамыс жігіттері тҥгел аман 
оралған...
 
 
…―Сонда Нҽдірше жҽне оның  балалары деген не ҽңгіме осы‖  –
 
деп,  Ҽбекең  айтқандай,
 
Нҽдірше  ханның  баласы  едім  дейтін  тағы  бір 
бала  беріштер  аулында  тҽрбиеленіп,  қазақ  халқына  бостандық 
жолындағы  кҥрестің  символына  айналған  Махамбет  ақынды 
сыйлапты.
 
 
Олардың да (беріштердің) дҽл Мҽті (Қҧлмҽті) аңызы секілді Мҽлі 
(Қҧлмҽлі) туралы аңызы бар екенін алғаш
 
рет біз Ҽбіш Кекілбайҧлынан  
естіген едік. Біздің аңыз тарихымызға бала кезінен қҧлағы қанық Ҽбіш 
ҥлкен  жазушы  шағында  Махамбет  Ҿтемісҧлы  тарихын  зерттей  жҥріп 
кездескен  бір
-
біріне  соншама  ҧқсас  аңыздарды  зерделей  келе  ―Мҽлі 
мен Мҽті тумалас адамдар болар‖ деген тҧжырым жасайды. Алғаш рет 

 
151 
1991  жылы  Ҽбіш  Кекілбайҧлының  Мҽлі  мен  Мҽті  туралы  ҽңгімесін 
естіп, мҥмкін солай да болар деп ойлағанбыз...
 
 
...Халел Досмҧхамедҧлының ―Махамбет батыр‖ мақаласынан...
 
 
...Махамбет беріш руынан, Жайық арысынан. Махамбеттің
 
атасы –
  
Ҿтеміс, 
Ҿтемістің атасы –
 
Қҧлмҽлі. Мҽлі деген кісі жауда қолға тҥскен тҧтқын екен. Беріш 
Тумаш  деген  адамның  балалары  еншілес  қылып  алған.  Ҿзін
-
ҿзі  қызылбастың 
Нҽдірше деген патшасының тҧқымымын дейді екен. Қҧлмҽлі деген бҧ кҥнде Гурьев 
уезінде Тайсойған деген жерде бір бҿлек ел. Қҧлмҽлінің тҧқымынан би де, шешен 
де, ҽулие де шықты деп қазақтар ҧлықтайды.... (Исатай –
 
Махамбет, Алматы 1991 
жыл, 72 бет).
 
 
Ҽ.Кекілбайҧлы  Мҽлі  мен  Мҽті  тумалас  адамдар  болуы  керек 
деген  болжамына  Махамбеттің  200  жылдық
 
тойына  арналған  ҿзінің 
―Шандоз‖  атты  кітабында  қайтадан  оралып,  егжей
-
тегжейлі  ҽңгіме 
етіпті.
 
 
Махамбеттің  200  жылдық  тойына  біз  де  атсалысып,  
―Махамбеттің бір кҥні‖ атты пьеса жазған едік. Махамбет ҿмірін, тарихи 
деректерді  біршама  зерттеген  болатынбыз.
 
Сол  кезде  Ҽбекеңнің  ҽлгі 
ойына қызыға ортақтастынбыз...
 
 
...Енді Мҽлі мен Мҽті тумалас адамдар екен деген жорамалға біз 
де толық сеніп болғандаймыз. Оған екі тҥрлі дерек себеп болды.
 
 
Бірінші дерек. Мҧсылманның ҧлы мейрамы ―Ораза
-
Айт‖ кҥні, 2004 
жылдың  14
 
қарашасының  таңында  ҥшінші  сынып  оқушысы  немерем 
Жҽмилҽның парақтап отырған ―Махамбет елі‖ кітабындағы бір суретке 
кездейсоқ  кҿзім  тҥсіп  кетіп,  ҽкемді  кҿргендей  қатты  ҽсер  алдым.  Аты 
аталған  кітаптың  соңғы  бетінде  Махамбеттің  Махмҧтының  қызы 
Нҧрбикеден  тарайтын Есболай қарттың суреті беріліпті. Махамбеттің 
ҧлы  Махмҧттан  Нҧрбике,  Нҧрбикеден  Еңсеп,  Еңсептен  Есболай, 
Есболайдан  Мамай  деген  жолды оқыдық...  Суреттен кҿз  алмай  қарап 
қалыппыз.  Қараған  сайын  ҽкем  Назарбектің,  ҽсіресе  ҽкемнің  ағасы 
Айдарбектің  бейнесі  кҿз  алдыма елестей  берді.  Кейін  ҽкемді  танитын 
біраз  кісілерге  Есболай  суретін  кҿрсеткенде  біреулері  Айдарбек  деп 
(ҽкемнің  ағасы)  таныса,  біреулері  ҿз  ҽкеңді  танымай  отырсың  ба  деп 
ҿзімді келеке етті.
 
 
Мҽлі  мен  Мҽті  жастарының  бір
-
біріне  замандастығын
 
анықтау 
ҥшін  біз  Мҽліні  Тоқтамыс  руынан  шыққан  Абыл  ақынмен,  Абылды 
Махамбетпен  шендестіріп байқадық.
 
 
Туған  жылдары  белгілі  Абыл  ақын  мен  Махамбет  замандарын 
салыстыру  жҽне  рулық  таралым  бойынша  ҽрі  тумалас,  ҽрі  заманы 
шамалас Мҽті мен Абылды салыстыру арқылы Мҽлі мен Мҽтінің ҿмір 
сҥрген уақыттарын зердеден ҿткіздік.
 
 
Салыстыру  ҥшін  жасаған  осы  тізбектен  Мҽті  мен  Мҽлінің 
замандас болғанын оңай байқауға болады.
 
 
Мҽлі  мен  Мҽті  ҧрпақтарын  салыстыра  тексергенде    Мҽлі 
ҧрпақтарынан  жасы  біршама  жасқа  келген  Есболай  тҧсына  Мҽті 
тҧқымының  1969  жылы  туғаны  сҽйкес  келуі  Мҽті  ҧрпақтарының  ылғи 
аталардың  жас  ҽйелдерінен  кенже  бала  болып  ҿмірге  келуінен 

 
152 
тҥсіндіруге  болады.  Тағыберді  Ҽзбергеннің  екінші  ҽйелінен  туып  сегіз 
баланың кенжесі болса, менің ҽкем де Сҽрсеннің екінші ҽйелінен алты 
бала кенжесі болып ҿмірге келеді.
 
 
―Махамбет  жҽне  Маңғыстау‖  кітабының  авторлары  Есболай 
ҧрпақтарының  айтуымен  Еңсеп  қҧда  тҥсіп,  Есболайға Нҧрбикені  алып 
береді  деп  жазады.  Бірақ  олардың  туған  жылдарын  салыстырып 
қарасақ ойлануға тҧрарлық қисындар бар секілді. Біріншіден авторлар 
Нҧрбикенің  туған  жылын  бірде  1841  десе,  бірде  1861  дейді. 
Махамбеттің  Махмут  атты  баласы  жастай  24  жасында  ҿліп  еді  деген 
дерек  береді.  Махмут  Махамбеттің  20  жасында  ҿмірге  келді  деп 
қабылдасақ  онда  Махмут  жобамен  1823  жылдар  жобасында  туған 
болады.  Ал  Махмут  20  жасында  Нҧрбике  атты  қыз  балалы  болған 
шығар 
десек, 
онда 
Нҧрбикенің 
жасы 
басына 
қойылған 
қҧлпытасындағыдай  (1861
-
1941)  емес  (1841
-
1941)  болып  шығады. 
Егер  осы  қисынды  дҧрыс  деп  есептесек  онда  қасиетті  Нҧрбике 
анамыздың  Байғалиды  63  жасында  ҿмірге  ҽкелуі  екіталай  жағдай. 
Олай болғанда Нҧрбике Есболайдың ҽйелі емес шешесі болуы мҥмкін. 
Біздің ойымызша Нҧрбике шешеміздің кҥйеуі Еңсеп болуы мҥмкін. Ата 
тек  пен  шежірені  ҧмыттырған  заман  Нҧрбике  ҽжелерінің  қай 
бабасының  ҽйелі  екенін  ҧмыттырған  болар.  Нҧрбикенің  1961  жылы 
шынында  да  тууы  мҥмкін  емес.  Оған  себеп  оның  ҽкесі  Махмут  ол 
уақытта ҿліп қалған болатын.
 
мінезі  мен  қайраттылығының,  кҿріпкелдігі  мен  тҥс  жорығыштығының, 
ең  бастысы  емшілік  қасиетінің  арқасында
 
ел  алдында  ҥлкен  беделге 
ие болады. 
 
 
Мҽтінің  емшілік  қасиеті  оған  кҿзі  тірісінде  ―Мҽті  –
 
аурудың  келді 
сҽті‖ деген мҽтел шығарарлықтай абырой алып беріпті.  
 
 
Мҽті  емшінің  босана  алмай  жатқан  ҽйелдерге  тигізген  кҿмегі 
туралы  біздің  заманымызға  кҿптеген  аңыздар  жетті.  Оның  қасиеті 
алғаш  рет  бес
-
алты  кісі  боп  бір  алыс  сапарға  кетіп  бара  жатқанда 
жолда байқалған екен дейді... 
 
 
...Бір топ адайлар жолда бір бай ауылға жақындайды. Кенет Мҽлі 
атын борбайлай қамшылап ауылға тҧра шабады. Бір киіз ҥйді айнала: 
―Сал  орнына,  сал  орнына‖  деп,  айқайлап,  арпалысады.  Бір  уақытта 
аттан тҥсіп ҥй есігін ашқан бойда ҿмірге келген бала даусы да шығады. 
 
Бірнеше  кҥн  босана  алмай,  енді  ҿлдіге  санап  бетін  жауып  оң  жаққа 
қойылған  ҽйел  тіріліп,  аман
-
есен  ҧл  табады.  Жас  келіншек  ауылдың 
басты  адамының  келіні  екен.  Сол  кісінің  ҥлкен  сый
-
қҧрмет  кҿрсетіп, 
―ҽулие адам‖ екенсің деген сҿзі Мҽтіге жҧғымды болып, Мҽті бабамыз 
тірілей  ҽулие  атаныпты.  Мҽтінің  босанғалы  жатқан  ҽйелдерге  қастық 
ететін  пері,  малғҧндарға  қҧдіреті  жеткен  кісі  еді  дейтін,  ауыл 
ақсақалдары...
 
 
...Доспамбет  бабамыз  кҿп  сҿйлейтін,  кейде  орынсыздау  мыжып 
кететін кісі болса керек. Мҽті ҿзіне айтылған бір сҿзіне бола  Тасорпа 

 
153 
жаққа (ҽкелеріміз Мҽтінің қайын жҧрты сол жақтың ақботалары болса 
керек деп отыратын) ҿкпелеп кҿшіп кетіпті...  
 
 
 
 
 
Мҽтіден 
тараған 
 
Тоқтамыс 
ҧрпағы 
 
 
 
 
Абыл ақын 
 
ҧрпағы 
 
          
Мҽлі ҧрпағы 
 
 
 
Медет Еңсеп
 
ҧрпақтары
 
―Махамбет 
елі‖
 
кітабынан
 
―Махамбет 
жҽне 
Маңғыстау‖ 
кітабынан
 
Тоқтамыс
 
Тоқтамыс
 
 
 
 
Тілеке
 
Тілеке
 
 
 
 
Еспембет
 
Ҿтембет
 
Жаубасар
 
 
Медет
 
Мҽті,1746  т.т. 
(жоба)  
 
Тілеу
 
Мҽлі
 
 
Байбол
 
Ҽзберген, 
1783 
ж.т.(жоба) 
 
Абыл 
 
(1777-1864)  
Ҿтеміс
 
 
Арғынбай
 
Тағыберді 
 
(1820-1903) 
Арыстан
 
Махамбет 
 
(1803-1846)   
 
 
Қадірше
 
Сҽрсен 
 
(1862-1916) 
Саржан
 
Махмҧт
 
Махмут
 
(1823-1847) 
Еңсеп 
 
(1867-1954) 
 
Назарбек 
 
(1909-1989)  
Бҿлтек
 
Нҧрбике 
 
 
Нҧрбике
 
(1841-1941) 
(1861-1941) 
Есболай
 
Сайын 
 
1941 (ж.т.)
 
Дегбір 
 
Еңсеп
 
Байғали
 
(1904-1988) 
Байғали
 
(1904-1988) 
Нҧрлан 
 
1969 (ж.т)
 
Ҽбдіхан 
 
Есболай
 
 
Орақ, Мамай,
 
Хҧсайын1960 
ж.т.
 
Досан  (2004 
ж)
 
 
Мамай
 
 
 
  
 
...Айы
-
кҥні  жеткен  Доспамбет  тоқалы  босана  алмай  Мҽтіге 
шапқыншы  жібереді.  Реніші  қайта  қоймаған  Мҽті  хабаршыны: 
―Доспамбет  аруақты  риза  етемін  десе  Асауторыны  байласын,  сонда 
барамын ― –
 
деп хабаршыны кері қайтарады. Досекең келісімін береді. 
Ҽрлі
-
берлі шапқылап жҥргенде ҥш кҥн уақыт ҿтіп кетеді. Ел анамыздан 
кҥдер  ҥзе  бастаған  шақта  Мҽтекең  де  жетіп,  есіктен  аттар
-
аттамаста 
нҽрестенің  де  даусы  шығады.  Қатты  қуанған  Доспамбет  бабамыз 
кенжесінің атын Қуан қойған екен...
 
 
...Ҽкем  Назарбек  естеліктерінен...  Біздің  ҽулетіміздің  біз  білетін 
буыны  Мҽті  атамыздан  басталады.  Аңыздарға  сенсек  Мҽті  қасиетпен 
періні бағындырған кісі болыпты. Елге  ―Мҽті ҽулие‖ атаныпты. Тҧтқын 
болып  қолға  тҥсіп,  ҽулие  атанып  ҿмірден  ҿтті.  Жастау  кезінде 
тоқтамыстар  ортасына  келіп,  Доспамбет
 
маңында  тҧрақтаған  секілді. 
Қызылбас  ханы  Нҽдірше  ханның  баласымын  дейді  екен.  Ел  аузында 
―Мҽті  –
 
аурудың  келді  сҽті‖  деген  мҽтел  сҿз  қалды.  Қҧлағымызға 

 
154 
шалынған  аңыз  ҽңгімелер  мен  уақиғаларды  санадан  ҿткізгенде 
біздердің, қазіргі Мҽті ҧрпақтарының ҿз аталарына ҿкпесі болуға тиісті 
емес...
 
 
...Айдарбек 
ҽкем 
естеліктерінен… 
Қҧдайберген 
жары, 
Қҧлжҧмырҧлы  Нҧғман  сҧфы  біздің  ҥйге  жиі  келетін.  Ертелеу  келіп 
қалса:
 
 
–
 
Ау,  хан  баласы  тҧрды  ма?  –
 
деп  ҥй  сыртынан  дауыстайтын. 
 
...
Ҽкем  Сҽрсен  ҧйқышыл  кісі  еді.  Мен  ол  кезде  балалау 
болатынмын.  Ҽкемнен:  ―Біреуі  хан  баласы  дейді,  біреулері  қҧл  дейді, 
ол  қалай?  –
 
деп  сҧрасам  –
 
бҽрі  рас  деп  кҥлетін‖...  Ҿмірінің  соңғы 
жағында  (тҿңкеріс  алдында)  ҽкем  Сҽрсен  кедейленіп,  егін  екті, 
шеберлік,  зергерлікті  кҽсіп  етті.  Соның  арқасында  шаңырағымыз 
тҿңкеріс  заманының  қуғын
-
сҥргінінен  аман  қалды.  Ҽкелеріміз  Сҽрсен 
шебер болыпты дейтін.
 
 
Ҽкем  Назарбек  те,  оның  ағасы  Айдарбек  те  кҽсіп  етпегенмен 
ҿлең қҧрастыратын кісілер еді. Арттарында бір
-
бір дҽптерлік ҿлеңдері 
қалды...
 
 

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: