Сайын Назарбекҧлы

 
138 
 
Серікболдың он жылдық еңбегінің жемісі.
 
 
Тап  қазір  Мҧрат  Ҽуезов  пен  Қойшығара  Салғариннің  біздің 
ортамызда отыруы Серікболдың ҿз топырағына тҿккен терінің жемісі.
 
Ҧл туған елдің ҧлынан кҿрер қҧрметі.
 
 
Қазір жаңа заман, жаңа кезең.
 
 
Ендігі  кезең  –
 
ежелгі  тарих  тақырыбында  еңбек  еткендер  еңбегі 
ҿз бағасын алатын кезең.
 
 
Тҥркі  жазуларын  алғашқы  оқыған  В.Томпсон  да,  тҥркі 
тҧқымдастардың,  солардың  бірі  қазақ  халқының  тарихтағы  сыбағасы 
мойындалып  жҥрген  жобадан  ҽлде  қайда  мол  екенін  дҽлелдеп, 
ондаған  том  ғылыми  еңбек  жазған  Л.Н.Гумилев  те  ҽлемдік  деңгейде 
атақты  болды.  Ҿзіміздің  Олжас  Сҥленйменов  пен  Қойшығара 
Салғаринде сондай деңгейге шықты.
 
 
Осы  баяндаманы  жазу  ҥшін,  осы  сҿздерді  айту  ҥшін  дайындық 
барысында біздің алдымызда атақты авторлардың ойынан туындаған, 
қаламынан шыққан бірнеше кітаптар жатырған болатын. 
 
 
Сол  авторлардың  бірі  Серікбол  Ҽділбекҧлы  Қондыбаев.  Біз 
Серікбол мырзаның кітаптарының аттарын санап шығуға ерінбелік: 
 
 
―Маңғыстау географиясы, 1996 ж.‖, 
 
 
―Қазақ даласы жҽне герман тҽңірлері, 1998 ж.‖,
 
 
―Қазақ мифологиясына кіріспе, 1999 ж.‖, 
 
 
―Маңғыстау мен Ҥсттірттің киелі орындары, 2000 ж.‖, 
 
 
―Есен
-
қазақ, 2002 ж.‖, 
 
 
―Гиперборея: тҥс кҿрген заман шежіресі, 2003 ж.‖, 
 
 
―Арғықазақ мифологиясы.  Тҿрт том. 2004 ж.‖.
 
 
 
Ойпырмай!  Қыршын  жасын  қырыққа  жеткізе  алмау,  ғылыми 
ғҧмырын он жылға соза алмау деген қандай ҿкінішті. Ҿкінішті болғанда 
Серікбол  Қондыбаев  секілді  біртуарларға  қандай  ҿкінішті.  ―Ҿлді  деуге 
сыйама  ойлаңдаршы,  ҿлмейтҧғын  артына  сҿз  қалдырған‖  деп 
данышпан Абай айтпақшы, Серікбол да артына мол мҧра қалдырды.
 
Серікбол  қандай  жағдайда  еңбек  етті?  Осынша  мол  дҥниені,  бар 
болғаны он жыл еңбек етіп, қалай ойланып, қалай жазып бітірді?
 
Ол  рахаттанып  жатып  демін  де  ала  алмайтын.  Арқасы  ойылған 
жаралар болатын.
 
 
Ол  отыра  да  алмайтын.  Қоңдарында  жазылмайтын,  балалай
 
беретін алақандай, алақандай аузы ашық жаралары болатын.
 
 
Ол апатқа ҧшырағаннан кейін жҥруді армандап та кҿрген жоқ.
 
 
Сонда ол қалай еңбек етті?
 
 
Бҧл  сҧрақтардың  кейбіріне  Серікболдың 
маған  жазған 
хаттарынан, қолтаңбаларынан, демек ҿз аузынан естіп кҿрелік...
 
 
 
Серікболдың
 
ҿзі  туралы  да,  еңбектері  туралы  талай  ойланып 
кҿргенбіз. Оның ҿзі туралы не десек те, қандай мақтау айтсақ та олқы 
соғатынын  сеземін.  Серікболдың  ғҧмырбаяны  туралы  қаламы  мен 

 
139 
тілінің ыңғайы бар біреу табылып, биографиялық туынды жасаса біздің 
жастарымызға ҥлгі боларлық дҥние болар еді. Мен Балсҧлуға осындай 
кітапты жазу қажет екенін бҧрын да айтқанмын. Серікболдың Николай 
Островский секілді обрыза жасалса сол кітапты ҿз қаржыма шығарып 
беруге де дайынмын. 
 
 
Балсҧлудың  жазуға  қолы  тимейтін
 
болса,  диктофонға  жазылған 
естелікпен  жҧмыс  жасап,  Балсҧлуға  соавтор  болуға  дайын  екенімді 
білдіремін. 
 
 
Енді  Серікболдың  шығармашылығы  туралы  сҿз  етер  болсақ, 
онда  біздің  ойымызға  оралатыны,  ол  алғашқы  ―Маңғыстау 
географиясы‖    мен    ―Маңғыстау  мен  Ҥстірттің  киелі  орындары‖  атты 
еңбектерін  ҿз  мамандығы  алдындағы  азамат  тҧлғаның  ҿз  парызын 
ҿтеу  жолында  жасалған  кісілігі  болса  керек  дейміз.  ―Атым  адам 
болғасын  қалай  адам  болмайын‖  деген  секілді,  географ  деген 
мамандық  алып  шығып,  оқушыларға  географиядан  дҽріс
 
берген  кісі,  
жарытылысында табиғат сыйлаған зерттеушілік қасиеті бар жас ғалым 
ҿз  ісінің  алғашқы  зерттеу  жҧмыстарын  географиядан  бастамай  неден 
бастаушы  еді.  Аты  аталған  екі  кітап  жарық  кҿрген.  Серікбол  алған 
мамандық пен туған жерге деген парызын осылайша ҿтеп тастайды да 
енді мида сақылдап қайнап жатқан, ҽлі қағаз бетіне тҥсіп ҥлгермесе де 
бас қазанында пісіп ҥлгерген негізгі шаруасына кіріседі. 
 
 
Тың  жерге  тҥрен  салғандай  қайсарлықпен  кіріскен  Серікболдың 
бҧл  тҽуекелін  біз  оның  тек  қана  отандастары  алдындағы  емес  бҥкіл 
адамзат  баласы  алдындағы  негізгі  міндетін  тҥсінуі  деп  атар  едік. 
Табиғат берген ерекше дарын ол тек қана дарын иесінің меншігі емес, 
ал  ҽуелі  елдің,  қала  берді  бҥкіл  адазаттың  еншісі.  Серікбол  сол 
жобада  тҥсініп,  сол  мақсатта  еңбек  еткен  аты  ҥлкен  ҽріппен  терілер 
азамат деп ойлаймыз.
 
 
Кҿп  зерттеушілер,  сол  секілді  шығармашылық  соңында  жҥрген 
адамдар  ҿз  шығармасына  кірісіп  жаза  бастаған  кезде  оның  қалай 
аяқталатынын біле бермейді. Еңбек ету барысында піседі, мҥшеленеді 
дейді. Серікбол мырзаның шеберханасы басқаша.
 
 
Ол  ҽлі  жазыла  қоймаған,  басында  дайындығы  жҥріп  жатырған  
―Арғықазақ  мифологиясы‖  аталмақ  тҿрт  томдық  кітаптарға  алғы  сҿз 
ретінде  бірнеше  томдық  кітап  жазады.  Болашақ  кітаптар  мағынасын 
тҥсіне  алуы  ҥшін,  зерделей  алуы  ҥшін  ерте  бастан  келешек 
оқушыларының санасы мен тҥсінігіне ҽсер ете бастайды. Автор ҿзінің 
алғы  сҿз  секілді  сол  еңбетерін  ғылыми  еңбек  деп  те  ойламайтын 
болуы керек. Негізгі жҧмысына алғы сҿз деп қараған секілді.
 
 
 
Ол 1999 жылы жарық кҿрген ―Қазақ мифологиясына кіріспе‖ атты 
еңбегінде:  ―...  Бҧл  кітаптың  тағы  бір  мақсаты  –
 
―қазақ  мифологиясы‖ 
деген  тҥсінікке  оқырманның  да,  зерттеушінің  де  ―қҧлағын,  бойын 
ҥйрету‖,  –
  
деп, ашып айтады. Бҧл кітапты зерттеуші мифтік аңыздар 
мен оларды зерделеу барысында кездесер сҿздерге оқушының қҧлағы 
мен  бойын  қалыптастырмаққа  арнаса,  ―Есен
-
қазақ‖  атты  еңбегінде 

 
140 
Маңғыстаулық  мысалдар  арқылы  ҽлгі  ―қҧлақтар  мен  денелерді‖  миф 
деген қҧбылысты  қалай зерделеу керек екенін ҥйретеді.  Осы кітаптың 
14 бетінде: ―... Екі
-
ҥш сҥйегі арқылы динозаврдың бейнесін кҿз алдына 
келтіретін  палентолог, екі
-
ҥш  метостанцияның  мҽліметтерімен  қателік 
ауқамын  жылдан
-
жылға  кеміте  отырып,  ауа  райын  болжайтын 
климатолог,  бірнеше  жерді  аршу  немесе  ойып  қазу  арқылы  шҿгінді 
жыныстар  қабатының  сҧламасын  айқындай  алатын
 
геолог  сияқты 
тарихшы    да  этнологиялық  ҽдістемені  қолдана  отырып,  ҧлы  немесе 
кіші  империялардың,  кнҽздіктер  немесе  еркін  қалалардың  қҧрылуы 
мен  талқандалуы  процесін  суреттей  алады‖  –
   
деп,  ғалым 
В.И.Вернадскийдің  ойынан  ҥзінді  келтірілген  екен.  Атақты  ғалымның 
осы  ойы  арқылы  біз  де  Серікбол  Қондыбаевтың  мифтік  аңыздар  мен 
жырларды ой елегінен ҿткізуі, пайдаланылып жҥрген жеке сҿздер мен  
басқа тілдерге ауысып кеткен сҿз тҥбірлерін зерделеу барысында осы 
―Қазақ  мифологиясы‖  атты  зор  ғылыми  еңбектің  пайда  болғандығын, 
оқушыларға  осы  еңбекте  келтірілген  тҧжырымдардың  ғылыми 
шындығының,  тарихи  тамырының  бар  екеніне  кҿз  жеткізгенімізді 
айтпақ болып тҧрмыз. 
 
 
―Қазақ  мифологиясы‖  кітабынан  бастау  алып,  ―Арғықазақ 
мифологиясы‖  атты  тҿрт  томдықта  ғылыми  арнаға  айналған  ―Абақ 
таңба‖  ҿзіне  амалсыз  сендіреді.  ―Абақ  таңба‖  ортасында  нҥктесі  бар 
шеңбер  болатын  болса,  ол  Серікбол  зердеханасынан  ҿткенде  
жаратылыстың негізгі заңы екені жай кҿзге де байқала қалады. Содан 
барып  қазақтың  ―тҿр‖  жҽне  ―тҿре‖  сҿздеріне  біз  осы  уақытқа  дейін 
қалайша  баға  бермей  келдік  екен  деген  таң  қалу  сезімі  де  ҿзінен  ҿзі 
туындай  қалады.  Енді  бізге:  атақты  ―Туран‖,  ―Тҥрік‖,  ―Тҿр‖  жҽне 
солардан  туындап  тараған  ―ар,  ―арилер‖,  ―арыс  (ҥш  арыс)‖  сҿздері 
біздің  осы  уақытқа  дейінгі  соқырлығымыз  ҥшін  мысқылдай  қарап, 
―ақыры зердеңе жетті ме‖ деп тҧрғандай.  
 
 
Ғалым  біз  ҽңгіме  етіп  отырған  тҿрт  томдық  ―Арғықазақ 
мифологиясы‖  атты  кітабының  біріншісінің  58
-
61  беттерінде  Ҧлы 
Жаратушының  шексіздік  атты  кеңістігіндегі  адам  баласының  ҿсіп 
жетілуіне,  бҥгінгі  кҥнге  дейінгі  эволюциялық  сапарының  іздерін  оймен 
шолып қайтады.
 
 
 
Біз  С.Қондыбаев  еңбектерін  ежіктеп  оқи  отырып  осы  уақытқа 
дейін  ҿз    тегімізге  заңды  тҥрде  мақтанып  жҥргенімізді  сезінеміз, 
олардың  тіршіліктің  қай  тереңіненен  болса  да  ҿз  тамырларымен  нҽр 
алып, ҿз тарихынан қуат алып жатқанына сенімді боламыз. Бҧл еңбек 
сонысымен қҧнды. Сол қасиеттері оны ешуақытта ескіртпейді, бағасын 
тҿмендетпейді.  
 
 
Қазақы  мифологиясы  ғана  емес  тіпті  дҥниежҥзілік  мифология 
астарларына  ғалымдар ҽлі  кҿз  салып,  ой  жҥгіртіп  ҥлгеріп  болған  жоқ. 
Қазақ  ғылымдарының  мифология  жҿніндегі  бҧл  еңбегі  кҿшпелілер 

 
141 
туралы  центроеуропалық  менсінбеушіліктің  қалың  тоңына  қаққан 
қазықтай болатынына сенгіміз келеді.
 
 
Қазақ  халқының  бір  туар  азаматтары  Қойшығара  Салғараҧлы 
мен 
Ақселеу 
Сейдімбек 
Серікбол 
Қондыбайдың 
―Арғықазақ 
мифологиясы‖  кітабына  жазған  алғы  сҿздерінде:  ―...ғылым  мен 
ҿнердегі  пассионер  тҧлғалар  ең  алдымен  дҥйім  жҧрттың  санасы  мен 
сезімін  баурап,  мыңдардың  жҥрегіне  шапағат  нҧрын  ҧялатады. 
Нҽтижесінде  сол  мыңдардың  таным
-
тҥйсігі  мҥлде  жаңа  сапаға 
кҿтеріліп, қоғамдық ой
-
сананың ҿресі биіктеп, ҿрісі ҧзарады.
 
Мҧндай ойдың жосығы білікті де білімдар азамат Серікбол Қондыбайға 
қатысты тілге оралып отыр‖ –
 
дейді. 
 
 
Адамға ҿз еңбегі ҥшін осындай тҧлғалардың аузынан шыққан осы 
бағадан артық
 
ештеңе қажет те емес болар...
 
 
С.Қондыбаев  дарынды  жаратылған  тҧлға.  Оның  ойлау  қабілеті, 
уақиғалар  мен  сҿздерді  зерделеу  ҽдісі  (методикасы)  оған  кез
-
келген 
тақырыпта  еңбек  етуіне  мҥмкіндік  беретін  еді
-
ау  деп  ойлаймыз.  Бірақ 
ол  ҿз ҧлтына еңбек етудің, оны ҿз ҽлінше ҽлемге танытудың жолы деп 
мифология  тақырыбын  таңдапты.  Оның  неге  миф  туралы  ғылымды 
таңдағанын ҿзінің мына жолдарынан аңғаруға болар...
 
 
Миф  –
 
адам  баласы  ҥшін  барлық  уақытта  да  бейне  бір 
ҿзгермейтін, тҧрақты нҽрсе. Мифте бар жалпы модельдер,  сюжеттер, 
тіпті  ҧсақ  детальдар  барлық  жерде,  затта  кездеседі.  Бҧл  былайша 
тҥсіндіріледі:  миф  –
 
ҧрпақтан  ҧрпаққа  беріліп  келе  жатқан  біздің  ата
-
бабаларымыздың  естелік  мҧраларының  жиынтығы.  Миф  тіпті  біздің 
тҥйсігіміздің  (подсознание)  қҧрылымына  кіреді.  Ол  тіпті,  сірҽ,  біздің 
қанымызда, генімізде таңбаланған (закодирован) болуы керек...
 
 
Серікбол  Қондыбаев  санасына  соншалықты  таным,  жігеріне 
соншалықты  талап  берген  Тағдыр  (Жаратушы)  оның  пенделік 
болмысына  келгенде  сҽл  қаттылау  да  кеткен  секілді.  Жаратылыста 
бҽрі  есептеулі  дейді  ғой.  Барлық  жерде  тепе
-
теңдік  заңы  сақталады 
екен.  Мҥмкін  Серікболды  тҿсекке  таңып,  жҥріп
-
тҧру  мҥмкіндігінен 
айырған табиғат сол қуаттарынан алынғандарды ойына, сезім тҥйсігіне 
қосып  берген  болар.  Олай  болған  жағдайда  біз,  Серікболдың 
жанашырлары,  ол  істі  қатеге  санамаймыз.  Қалай  дегенмен  біз  осы 
ҿмірімізде  ғалымдар  ішінде  қол
-
аяғы  балғадай  боп,  астында  тағы, 
басында  бағы  бар  бола  тҧра  жетпіске  келіп  докторлығын  қорғаған, 
ҿліп
-
талып  қартайғанда  бір  монографиясын  жарыққа  шығарып,  бар 
ҽлемді  жаратып  шыққан  ҿзіндей  боп  той  жасап  жататындарды  да 
кҿрдік. 
 
 
Серікболдың  ғылымдағы,  ҿмірдегі  орны  адам  таңқалғандай.  Ол 
ҽлемдік  сыбаға  бҿлісінде  ҿз  сыбағасына  тиген  15  шаршы  метр 
бҿлмесінде  ―мен‖  деп  айқай  салмастан,  ешкімге  міндетсіместен, 
ешкімнен  ештеңе  сҧрамастан  Алла  тағала  ҽлі  ҽлемді  жаратпай 
тҧрғанда  бір  нҥкте  болып  тҧрған  (кіндік),  жаратқаннан  кейін  ―абақ 
таңба‖  деп  Серікбол  ат  қойған  тіршіліктің  негізгі  заңына  дейін  ой 

 
142 
жҥгіртіп, ҿз ойымен Кҿкке жетсе де, ҿз аяғымен есікке жете алмай жай 
ғана  пенделік  тіршілігін  жалғастырған  болатын.  Оның  бақытына  бар 
тірлігін баласына бағыштаған қарылғаш ана Тҽрбие мен қамқоршы апа 
Балсҧлудай қамқоршылары болды.
 
 
 
Адал  еңбек  қашан  да  бағаланбай  қалмайды.  Оған  тҿзім  мен 
қанағат сезімі жеткізбек. Елі бар, елдің азаматтары бар дедік қой жаңа. 
Серікбол  еңбегі  қазақ  ҿнері  мен  тарихының  ҥлкен  жанашыры 
Иманғали Тасмағанбетов мырзаның назарына ілігіп, соның арқасында  
тҿрт томдық ―Арғықазақ мифологисы‖ жарық кҿрді. 
 
 
Елім деп еңбек еткен еріне елі риза болып жатса, сол
 
елдің елдік 
дҽрежесінің кҿрсеткіші сол емес пе!..
 
 
Серікболдың ҧзақ ғҧмыры енді басталды деп ойлаймыз.
 
 
 
3.8. 
Азамат шӛлі
 
 
 
Кеңес  ҥкiметiнiң  кезiнде  бiр  аңқау  ҽкемiз:  ―Осы  ҥкiмет  орнағалы 
бҥiрiм шығып бiр тоймадым‖ дегенi ҥшiн бiраз жылға ҿз ҽкелерiнiң бiр 
кезде ит жегiп ―серуен‖ салған жағына барып қайтса керек.  Осы тҽрiздi 
ҽр  тҥрлi  ҽңгiмелердi  естiгенде,  апырым
-
ай,  сол  кездегi  кiсiлер  ойын 
қайда сиғызды екен? Жалпы халық қамының ҧраны емес, қарынының 
қамы  туралы  бiр  ауыз  сҿз  қалай  бағаланған?  Ол  кезде:  ел  қамын 
жеген
-
халық  жауы,  барлықты  мақтаса
-
тап  жауы,  аузыңа  алла  тҥсiп 
кетсе  –
 
партия  жауы,  жҧмсамақ  болсаң  –
 
ҧл  жауы,  ҧзатпақ  болсаң  –
 
қыз жауы, жан
-
жағың тҥгiл ҿз ошағынан жау iзде деп ҥйреткен заманда 
даңғойлау  ағайындар  да  ҿз  ортасынан  жау    iздеп  сабылған  сияқты, 
талайлар  iстеген  iсi  емес  жақпай  қалған  бiр  ауыз  сҿзi  ҥшiн  ―ҿмiр 
мектебiнен‖  ҿтсе керек.  Ал  нағыз  кiсi  елi  туралы  ойланбай  отыра  ала 
ма? Ойланса кҿкейдегi ойды кҿмейдегi сҿзге айналдырмас па?
 
 
Кҽзiр  қҧдайға  шҥкiр,  ойланамыз  да,  ойымыздағыны  айтамыз  да. 
Кҿп  кiсiлер  ҿзiн  ҧлтынын  жанашыры  санайтын  шығар  менде  ҿзiмдi 
солардың  бiрiне  санаймын.  Қасымдағы  кҽзiргi    тiрiлердiң  емес,  қазақ 
халқының  кешегi    қылығына  ҧяламын,  мың  жыл  бҧрынғы  iстеген  ҧлы 
iсiне  мақтанамын,  ақтабан  заманы  ҥшiн  кҿзiме  жас  келедi. 
Болашақтағы  шығар  дҽмелi  шыңымыз  менi  iлгерi  жетектейдi. 
Келешекте  ҿзiнiң  ҧлттық  мҽдениетiмен,  дарынды  ҧлдарымен  дҥние 
жҥзiне белгiлi болған, мыңғырған малымен ҿркендеген ҿнеркҽсiбi бҥкiл 
ҽлемге  мен  мҧндалап  қол  былғап  шалқып  жатқан  Қазақ  елiн  кҿзiме 
елестетiп, кейде осы кҥндерде
-
ақ тҿбем кҿкке жетедi.
 
 
Елiмiз мынау арман жолға –
 
кҿп ғасырлық бодандықтап кейiн ҿз 
бҧйдасына  ҿзi  ие  болып  шыққан  ең  Ҧлы  жолына  шыққанда,  келiңсiз 
қылықтары ҥшiн бетiм қызарады, ҿзiмдегi ҥшiн ҿртенiп кетуге бармын.
 
 
…Аңқа кептiрген аңызақ. Кiтапты қолға алып байтақ Қазақ елiнiң 
шексiз
-
шетсiз  жерiнiң  кҿп  жерiнде  жиi  кездесетiн  аңқаңды  кептiре 

 
143 
аңызақ  желдердi,  тыныс  тарылтар  лепсiз  қапырық  тҥндердi  еске  ала 
оқи бастадық. Бiрақ кiтапта табиғат туралы ҽңгiме кездесiп жарымады. 
Аңызақ  та,  қапырық  та,  ҧйтқыған  қҧйын  да,  сықырлаған  аяз  да  –
 
бҽрi 
де  адам  жаны,  кiсiнiң  кiсiлiгi  маңында  болып  шықты.  Кiтапты 
Темiрханмен  бiрге  кҥйзеле,  бiрге  мҧңдаса  оқи  бастадық.  Аңқа  оқиған 
сайын,  апырым
-
ай,  туған  жерге  менен  де  гҿрi  жаны  ашыңқырайтын, 
қайғысына  менен  де  ғҿрi  қабырғасы  сҿгiңкiрейтiп,  мың
-
мҧқтажын 
менен де гҿрi таныңқырайтын кiсi бар екн
-
ау деген ойға қалдым. (Тiптi 
бойымды  азғана    қызғаныш  сезiмi  бiлегендей  ме?)…  Оқыған  сайын 
жандағы шҿл кҥшейе тҥстi. Ҿзiмiздiң рухани шҿлiмiз. Бiзге де кҿптеген 
шҿл бар болатын, сҿйтсек Темiрхан да шҿлдеп жҥрiптi, айырмасы бiз 
жай  шҿлге  тап  болсақ,  ол  аңқа  кептiрер  аңызаққа  тап  болыпты. 
Жанымыз  ашып  кеттi.    Соданда  ма,  шҿлге    шҿл  қосылды,  ендi  бiзде 
аңқа кептiрер аңызаққа тап болдық.
 
 
Бҧл  кiтап  ҿлеңдерi  нҽрлi
 
сҿздерiмен,  табиғаттай  шындығымен, 
нҽресте  кҥлкiсiмен,  нағашы
-
жиен  қалжыңындай  ҿткiрлiгiмен,  қайын 
жҧрт  қабағындай  сыншылдығымен арбап,  алғашқы  бетi  келесi  бетiне, 
келесiсi соңғысына қарай жетелей бердi.
 
 
Оқыған  сайын  кҿп  нҽрселерге  басқаша  кҿз  қарас  пайда  болды, 
кейбiр  ҿлеңдердiң  нҽрлi  сҿздерiнен  рақатқа  батсақ,  кейбiр  ҿлеңдер 
ҿзiмiз  бiлетiн  аралазы  қылықтардан  жеркендiре  тҥстi.  Ал  кiтаптағы 
кейбiр  кiсiлерге  жҧдырық  жҧмсағың  кеп  кетсе,  ендi  бiрiне  жаныңды 
ортаға  салып  ара  тҥскiң  кеп  кетедi…  Кiтаптың  кез
-
келген  бетiнен 
адамның  жеке    бас  мҽселелерiмен  қоса,  елдiк,  тiптi  дҥние  жҥзiлiк 
талқыға салуға тҧратын ойларды  оқуға болады…
 
 
…Бҧл уақыт бiр ҧяға қарай ма? 
 
 
Машинаға жҥру керек қалай да!
 
 
…Шофер жiгiт, машинаңда ҧя бар, абайла ендi, абайда!
 
 
Маған осы жолдар –
 
халқымыздың тағдырындай болып кҿрiнедi. 
Кез
-
келгенiмiз  шофермiз.  Бҽрiмiз  де  абай  болуымыз  керек.  Елiмiздi, 
ҧямызды  айлапат  тарих  дҿңгелегiне  iлiнiп  бара  жатқан  ҧядай 
қылмайық.  Елiң  дҽрменсiз  балапандай  жаутаңдап  қалмасын  деп 
тҧрғындай байбалам салады
. 
 
…Кҿмейiңе тас тығылып тҧншығып,
 
Кетесiң ғой мың бҥгiлiп,
 
Мың сынып –
 
шыр
-
шыр етiп, 
 
шыр
-
шыр етiп барады
 
машинаның бауырында тiршiлiк!
 
 
…Аңқасы  кепкенi  былай  тҧрсын,  шыбын  жаны  шығып  кеткенi 
тҧрған жоқ па?
 
 
Мiне  ақын  деген  осы.  Ақындар  болмаса  бҧл  дҥниенiң  нҽзiк 
сырларына  жаныңды  елжiретiп  жетпай
-
ақ,  трактор  сҥйрейтiн  темiр 
арқан  бойымен  тiп
-
тiке  тарта  беруге  де  болар  ма  едi.  Онда  ҿзiмiздiң 
тракторге  айналып  кеткенiмiздi  байқамай  қалар  ма  екенбiз.  Онсызда 

 
144 
кейбiр  кiсiлерiмiз  Америка  видеосындағы  басқа  планетадан  келген 
роботтардан аумай барады.
 
 
Жҥздеген  жыл  iрiлiктен  қорлық  кҿрiп,  запы  қылып  тастаған 
заманнан туған, бiрақ сҽл сҥрiнсе пiлдi де талап, тҥйiр
-
тҥйiр етiп тасып 
алып кететiн –
 
уақ мiнездi, уақ тiстi, уақ iстiлердiң қоғамға қаншалықты 
қауiптi екенiң мен тек қана Темiрханның ―Кiшкентай адам‖ деген ҿлеңiн 
оқығаннан  кейiн  тҥсiндiм.    Солардың  арқасында  орталарындағы 
азылылардың 
азуын 
қағып, 
ақылдылардың 
басын 
алып, 
арғымақтардың тiрсегiн қиын, жемiстiлерiне бекiту салып, шабандарын 
қамшылап бiр тобырға
 
бiр ҥйiрге жиып алғаннан соң қамшы батқан, есi 
кеткен ол ҥйiрдi қалаған жағыңа айдау қиын емес болса керек.
 
 
Олар  (кiшкентай  адамдар)  –
 
елiн  халық  жауы  деп  қырып 
жатқанда  қабағын  шыта  алмайды,  бҧрын  қазақ  болсаң  ендi  кеңсе 
боласың десе басын изей салады, бҥгiн дiлiңдi, ертең тiлiңде дегенде 
де ашып ештеңе демейдi. Бар айтары ―бiз кiшкентаймыз‖ дейдi.
 
 
 
―Қауiптi айтсаң жердiң ҥстiн торлаған‖
 
 
 
―Кiшкентаймын!‖ –
  
 
 
деп тайқиды оңбаған.
 
 
 
Тоқ керiлiп кетсiн, мейлi, дҥние,
 
 
 
Ҿзi бiрақ аман болса болды оған.
 
 
Бiрақ сол ―кiшкентайлар‖ тҿбенi жер еттi, жердi тозаң еттi. Ердiң 
есесiн, елдiң еңсесiн тҥсiрудге кҿмек еттi. Кҽзiр ел болып сол тозаңды 
жер  етуге, елдiң  еңсесiн  кҿтеруге  еңбек етiп  жатырған  кезде олар  ҽлi  
―кiшкентай‖.  Тек сырттан сҿз  айту,  барлық  iс  iстегендердi  де,  iстелген 
iстi де жамандау, ал ҿзiнен сҧраса: баяғы кiшкентайлық. Бҧл iс ҽрине 
ел  болам  дегенге  керек
-
ақ,  ал  ―кiшкентайларға‖  –
 
керек  емес  –
 
оған 
кҿктем бҥртiгi, керек емес оған ел мен жҧрт ҥнi…
 
 
Осыдан артық қандай дҽл анықтама керек!…
 
 
―Сталин
 
ҿлген кҥн‖ атты ҿлеңдi оқығанда менiң есiме талай пiкiр 
таластырған кҿптеген замандастарым мен аға ҧрпақ ҿкiлдерi еске тҥсе 
кеттi.
 
 
Сталин  бiлмей  қалды  деп  ақтайтын  жҽне  неге  екенiн  бiлмеймiн, 
ҿздерi ақталатын да сияқты едi.
 
 
Менiң  туған  аулымнан  ―полуторка‖  машинаға  бiр  тҥнде  он  тоғыз 
қойшыны  тиеп  кетiптi.  Бiреуi  де  қайтқан  жоқ.  Қаттылықты  қалай  
ақтауға болады, қанiшердi қалай жақтауға болады?
 
 
Немесе Темiрханның поэмасы –
 
1937 жыл.
 
 
… Менiң есiме 1967 жылы сҧхбаттас болған, сол кезде Жоғарғы 
сот  мҥшесi,
 
жаны  жаннатта  болғыр,  Сақбаев  Сапы  ақсақалдың  бiр 
ҽңгiмесi тҥсе кеттi…
 
 
Ҧрлап  мал  сойып  жедi  деген  қылмысты  iстi  тексеруге  тергеушi 
жҥрiп кеттiк. Елде аштық. Қонаға жолда тҧрған жалғыз киiз ҥйге тҥстiк. 
Кҿшуге кҿлiгi жоқ, екi баласымен жҧртта қалған аш ҽйел..
 
 
…  Қайтарда  тағы  да  жол  ортасы  сол  ҥйге  тҥстiк.  Ҽйел  ет  асып 
отыр екен, бала жалғыз. Бiз ол ҥйге тоқтай алмадық.
 

 
145 
 
…Не деуге болады? Қырылып жатқан елдiң есебi ешкiмге қажет 
емес, бiр бос малды жоқтап екi кҥндiк жолға екi адам жол жегiптi…
 
 
…Бiр  ошақты
 
емес,  тҧтас  бiр  елдi,  бiр  ел  емес  дҥние  жҥзiнiң 
алтыдан  бiрiн  апатқа  ҧшыратқан  қаталдықты,  қанiшерлiктi  адамдар 
қалай  аузы  барып  ақтауға  болады. Баланы  ҽкесiне  кҥдiктене  қаратып 
қойса оны қалай жақтауға болады?
 
 
…Сезiк  кiрдi  саңылаулардан  сыналап.  Кҥдiк  тҧрды  босағандан 
сығалап…
 
 
Ол  заман  бiр
-
бiрiнен  ҿш  алудың  таптырмайтын  қҧралы  болды. 
Бар болғаны жала жаба салса  болушы едi, соны сҧп
-
сҧр ҥндеместер 
iске асыра салатын.
 
 
―Пайда  болды  ҥндемейтiн  кҥлмейтiн  бетi  сҧп
-
сҧр,  iшi  кҥнгiрт 
адамдар,  қаптап  ҿрiп  бара  жатты  жер  ҥстiн  жал
-
жала,  жала
-
жала, 
жалалар‖.
 
 
Тҿмендегi  сҿздердi  тек  қана  Абай  айтқандай  ата  баласы  емес 
адам баласы айта алар.
 
 
 
Ағытып бар iштегi зар тиегiн
 
 
  
Ҿртке айналып ҿртенемiн,
 
 
 
Кҥйемiн.
 
 
 
Мынау зарлы,
 
 
 
мынау сҧмдық жоқтаудан
 
 
 
ҥгiтiлiп бара жатар сҥйгiң –
 
деп,
 
немесе:   
 
Кҿмей бiтiп шығара алмай ҥндi ҿзге,
 
 
 
Қорғасын жас балқып ерiп тҧр кҿзде –
 
айту  ҥшiн  ақын  жанына  ҿзге  деген  ҿзiм,  деген  сҿзден  онша  қашықта 
тҧрмауы қапи болады.
 
 
Ҿзiнiң  ҿзге  ҥшiн  ҿртенiп  тҧрған  ҿзегiне,  ҿзiмшiлдiң  сҧсты  тҥрi  су 
сепкендей болады, сол кезде тҿбе шашы тiк тҧра:
 
 
 
...Оны кҿрсең тiк тҧрады шашыңыз,
 
 
 
беттен қақты кҽрiмiздi жасымыз.
 
 
 
…Ең болмаса қасiреттi кҥнде де –
 
 
 
о, қҧдай
-
ай –
 
 
 
пiспей қойды
-
ау басымыз! 
-  
деп шошиды.
 
 
 
 
… Жҥрсе бiреу қалт
-
қҧлт етiп амалдап
 
 
 
 
Кертартпалық жатып алса табандап
 
 
 
тҧрса бiреу қауiр кҥтiп алаңдап…
 
 
 
…Кҥдiкпенен қарап бiреу заманға,
 
 
 
- 
арсыз бiреу басса арлыны табанға…
 
 
 
ақиқаттан ҥстем шығын қаралық
 
 
 
бiреу жҥрсе қабақ ашпай қабарып,
 
 
 
…кҿзiнен
-
жас,
 
 
 
жҥрегiнен қан ағып.
 
 
Ақын  қалай  бақытты  бола  алмақшы?  Дҥниелiк  ҿмiрiнде  осылай 
сҿйлеген  кiсiде,  жҽне  сҥрген  ҿмiрi  тоқырау  заманы  мен  қайта  қҥру 

 
146 
болса ақын жандылардың рухани, қуанышының қаншалықты болғанын 
болжау қиын.
 
 
Темiрхан Медетпек:
 
 
 
Ҿмiрем қап та ҿл дейтiн
 
 
 
Қызғаныш кҿрiп, жылады
-
ай!
 
 
 
Жанының жасын кҿрмейтiн
 
 
 
Безбҥйректерге шыдамай,
 
 
 
Жарылды  ақын  жҥрегi!  –
 
деп  ҿзi  айтқандай,  заманына, 
тҥсiнбейтiн, немесе тҥсiнгiсi келмейтiн замандастарына ҿмiр ақықатын 
тҥсiндiремiн деп жҥрегi қинала бiр емес мың ҿлiп мың тiрiлетiн болар, 
қиналатын болар.   Ел басындағы, жеке кiсi
-
басындағы торгышарлық, 
тоқмейшiлiк,  тоқыраушылық,  топастық  қасиеттерге  бола  ҿзiн  ҿзi 
бақытсыз санайтын да болар.
 
 
Бiрақ ол бақытты ғой.
 
 
Ол  ҿзiн  бiрде  ҿлтiрiп,  бiрде  тiрiлткен,  бiрде  су  сепкендей 
сабасына  тҥсiрiп,  бiрде  дауыл  ҥрлеген  ҿрттей  жалындатқан,  бiрде 
тҧңғиық мҧңға батырса, бiрде ҧшар ҧшпаққа шығарған, бiрде ең соңғы 
бимазадай ҧсақ
-
тҥйектi терiп бетке бастырса, бiрде ауқамына ҽлемдiк 
мҽселе алдырған айтқызған ҿлеңдерiмен бақытты ғой…
 

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: