3.10.
Заман
мен адам тағдыры
(Байбоз Қилыбаевтың 110 жылдығына)
Ҿзін кедейлік пен жалшылықтан қҧтқарған, санасын ―Мен ел
азаматымын!‖ деген деңгейге жеткізген, дҽрежесін алғашқы сьездеріне
делегат етіп, замандастарының озық ойлыларымен қатар жҥрердей,
пікір таластырардай қайраткер дҽрежесіне кҿтерген заман –
Байбоз
Қилыбаевтың ҿз заманы секілді еді. Жаңа орнаған (ҿздері орнатқан)
Кеңес ҿкіметі оның арманы, болашағындай болатын.
Бірақ заман ол ойлағандай болмай шықты. Заманның да,
адамдардың ҽрекеті де қарапайым заңдылыққа бағына бермеген
қҧбылыс екен. Байбоз Қилыбаевтың ҿмір сҥрген заманда тағдыры
талқыға тҥспеген адам қалмапты. Тіпті ҽлемді уысында ҧстаған
Сталин сыяқты тҧлғаның тағдыры да кҿзін жҧмар
-
жҧмбаста
айқайшының аузына, қымқырманың қойнына сыйып жҥре
беріпті.
Ҿз ҿкіметі келіп, ҿз дегені болатын секілді болған Байбоз
Қилыбаев бар ҿмірін Кеңестік саясатқа шаң жҧқтырмауға тырысумен
ҿткізген кісі. Ҿз басына тҥскен қилы тозақтық дерлік азаптарды ол
ҿкімет саясатынан емес, жеке кісілер сатқындығынан іздейді. Байбоз
ақсақалдың архивтік қҧжаттарымен танысқанда, жасы отызға тола
қоймаған, болмысынан талантты, армандары асқақ жас қайраткердің
ҿз ҿмірін ҥлкен ҥмітпен бастағаны байқалып
-
ақ тҧр.
Ол бір сҿзінде: ―Жизнь прекрасна тем, что она приносит в судьбу
целого народа страны и отдельным индивидумам новые и новые
жизненные импульсы, вкорне изменившие на ход событий и действия‖
(Воспоминание
делегата
(Байбоза
Қилыбаева)
на
первом
155
учредительном сьезде Советов ССР. Декабрь 1922 г.)
–
деп, ҿмір
айдынына ҿз желкенін
кҿтеріп, тарих дауылымен кҥреске шығады.
Бірақ оның заманмен жағаласуға, тарихпен тартысуға, табиғи
талантын жҥзеге асыруға уақыты тым аз болып шықты. Заман да,
заман адамдары да Байбоз Қилыбаевтың ойы мен ісіне сҽйкес келе
қоймады.
Заман адамдарды туғыза ма, жоқ ҽлде адамдардың замандағы
ҿз орындары ҥшін жағаласы заманды туғыза ма, ҽйтеуір ҿмір деген
кейбірелер ҥшін ҿз ҿмірі ҥшін арпалыс болатын секілді. Жан алып, жан
берген арпалыс кҥндерді жирмасыншы ғасырдың бірінші жартысында
ҿмір сҥргендердің бҽрі
басынан ҿткізіпті. Дҥние жҥзіне социалистік
революцияны ала келген сол жылдар заманы дҥниені дҥр сілкіндірген
заман болса, адамдары да осал болмаған секілді. Сол заман
адамдарының соншалықты ірі тҧлғалар болуына байланысты, билік
ҥшін кҥрес те соншалықты кҥрделі, айлалы болған болар, олар
―итжығыс‖ тҥсе жҥріп, ҿз заманын тҧрақты ете алмайды. Біреулер
біреулерді жеңіп жатады. Содан барып заманның жеңген тҧлғаларға
бейімделіп ҿзгеріп тҧрған сыңайы бар. Қайта
-
қайта пиғылы мен мінезін
ҿзгертіп жатқан заманнан запы болған халықтардың да басына сан
қилы кҥн туып тҧрса керек. Сол замандар қазақ халқына ―бҥгініміз
мынадай, ертеңіміз не болып кетер екен?‖ дегізіп, ойын онға жҥгірткен
секілді. Боран бҧлты, ендігі жҧт қай жақтан келіп қалар екен деп
аспанына жалтақтаған шаруадай, адамдар, тҧтас халық ―қатер қайдан‖
деп басқа тҥскен тағдырына бағына, саясат аспанына алаңдаумен бір
ғасырға жуық ҿмірін ҿткізіпті.
Аумалы
-
тҿкпелі заман қазақ халқына сол бір жылдары небір
дарынды, небір ойлы азаматтарды тҧлғалаған екен.
Сол дҥние жҥзілік
сілкініс, қазақ даласын да, Маңғыстау ҿлкесін айналып кете алмаса
керек. Тіпті осы ҿлкеге кҿбірек кҿңіл аударған ба деп қаласыз. Жалау
Мыңбаев, Тобанияз, Ораз Оңғалбаев, Кубеев, Алшын, Сҽттіғҧл, Сҥгір,
Байбоз Қилыбаев...
Тізімді жалғастыра беруге болар еді. Бірақ біздің бҥгінгі
мақаламыздың иесі бір кісі –
Байбоз Қилыбаев.
Байбоз 1897 жылы туған. Сҽті тҥсіп 1909
-
1912 жылдары екі
жылдық орыс мектебінде оқып сауат ашады. Революция заманы біраз
қайраткерлерді тҽрбиелеп шыққан. Біздің
кейіпкерімізді де заман
ағыны қҧшағына алған секілді. Ол да ҿз заманының ҧлы болып туып,
кҿрнекті тҧлға ретінде елін заманына, заманын еліне бейімдеуге
тырысқан.
Байбоз туысынан дарынды туған пенделердің бірі секілді. Табиғи
зерделілігіне қайтпас қайсарлығы қосылғанда, ол ҿз шындығы ҥшін
ҿмірінің соңғы сҽтіне дейін кҥресіп ҿткен тҧлға. Оның кҿрнекті
кҥрескер, ел санасарлық тҧлға болғандығын, ҿз замандастары тҥгілі
артқы буындардың да есепке алғандығын дҽлелдер қҧжаттар (біз
барлық қҧжаттарды Байбоз ақсақалдың ҿз архивынан, баласы
156
Сҽрсеннің қолынан алдық) кҿп. Мысал ҥшін Маңғыстау тарихын
қалыптастыруға зор еңбегі сіңген Есбол Ҿмірбаевтың бір хатын
келтіре кетелік.
Жолдас Қилыбаевқа
Біз аманбыз. Жақында Шабден Ералиевтің баласы мен інісі келді. Шабденнің
қызмет бабынан бірталай документтер ҽкелді... Адай округінде 3
-
айға жетер
-
жетпес қызмет еткен, біздің музейдегі суреті жалған болды, баласы жаңа сурет
ҽкелді, ең қолайсызы баласы мен інісі саяси сауасыздығы болар: ―Адай арасынан
тірі қайтуымыз екі талай‖ деп келгендіктері ҧнамсыз болды... Адай қазақтарына
сенімсіз боп келгендігін жасырған жоқ.
Ералиевтің ескерткіші музей экспонатында болғандықтан мен ҿткен жылы
Верхов.Судтан Ералиев жайынан кінҽлі адамдарды сҧрағанымда, ол туралы,
жазаланған 6
-
кісінің бҽрі де ақталды, Ералиев жайлы ешкім кінҽлі емес‖ –
деп
анықтама берген еді... Ҽрине, бҧл мҽселеде кім кінҽлі, оны табу қиын сияқты.
Сҽлеммен Есбол. 20 декабрь 1966 жыл.
Біздің сол замандағы басшыларымыз бен баспасҿз беттері,
кейбір жеке кісілер Байбоз Қилыбаевтың қайыспас қайсарлығынан
туындаған мінезін, ҿзі мен ҿз шындығын қорғауға тырысқан ҽрекетін
дҧрыс тҥсінбеді. О кісіні ―арыз‖ жазуға бейім кісі деп кҿрсетуге
тырысып бақты. Қилыбаевқа жала жапқан кҿзі тірі замандастары сол
ҽңгімені ҥдете тҥсететіндей еді. Байбоз Қилыбаевтың жазғандарын
арыз, біреудің ҥстінен жала жабу деп тҥсінетіндердің ҿз шындықтары
болды. Олар Байбоз шындығынан қорқатын. Заман қҧлқына одақтас
бола білгендер, заманның астыртын, зымиян мінезінінен сескенгендер
Байбоз секілділерді жеңе білген.
Бірақ Байбоздың ҿз шындығын ҿмір бойы қорғап ҿтетін тҧлға
болып шықты. Ол ҽлемге ҿз кҿзімен тура қарай алатын еді. Ондайлар
заман шындығына емес, білімі мен парасаты қабылдатқан ҿз
шындықтарына сенбек. Байбоз ҿмірге деген, ҿмір сҥріп жҥрген
адамдарға деген ҿз кҿзқарасын баяндап отыруды міндетім деп
есептеген, сол арқылы жаманмен жағаласып, заманменен кҥресіп
ҿтуді мақсат еткен кісі болған деп ойлаймыз.
Осы мақаланы жазбаққа бекініп, Байбоз ақсақал туралы деректер
жинай бастағанда біз оның кім болғанын ҧғынуға тырыстық. Біраз
баспасҿз деректерінен кҿшірме келтіре отырып (мақала соңында)
оқырмандарымызды осы жылы 110 жасқа толатын Байбоз
Қилыбаевпен таныстырмақ болдық. Сонымен қоса біз кейіпкеріміз
жазған бір хат пен бір арызды таңдап алып, сол арқылы Байбоз
ақсақалдың ішкі рухани дҥниесінен де хабардар етпекпіз.
Сонымен, жазықсыз жала жабылып, заман құрығы түскен кезде ӛз
таныстары мен жолдастарынан сатқындық, ӛзі құрысқан ӛкіметінен ӛгейлік
кӛріп, 1929 жылы басталып 1955 жылы аяқталған, 26
жылға созылған қуғын
-
сүргінді, айдау мен атылуды бастан кешкен адамның ерлік рухы жасып, адамдық
қызығы азайуға тиіс секілді еді.
Ӛмірден соншалықты зәбір кӛрген кісі тірі қалғанына шүкіршілік етіп, заман мен
адамды түзету деген істен торығуы қажет секілді еді.
157
“Халық жауы” деген атты кеше ғана арқалап жүрген кісінің ӛнер мен поэзия
тағдырын күйттеп кетуге шамасы бар ма?
Әлгі атақтан құтыла алмай жүріп, біреудің жазған ӛлеңінде, шығармашылық
жұмысында қаншалықты шаруасы бар?..
Ондай адамның қазақтың поэзиясы мен, сол ӛнер арқылы тәрбиеленетін
болашақ ұрпақ тағдыры неге толғандырады?
Қалған ӛміріне тыныштық тілеу ғана қалған сыяқты...
Бірақ олай болмай шықты. Ол –
күрескер екен.
Күрескерлік тұлғасы оны болып жатқан уақиғалардан шет қалдырмайды екен.
Соған бір мысал. Ол бір атақты ақынның еңбегіне талдау жасап, 1959 жылы
мақала жазады. Жирма алты жылға созылған азапты сапарының аяқталғанына
үш
-
тӛрт жыл болған болатын.
Рухы тапталып, жігер құм болған кез.
Кісілігі кішілікке айналған шақ.
Білгірлігі басына бәле болып таңылған адам.
Бірақ ол күрескерлігін тоқтатпапты.
Кейіпкеріміздің осы мақаласы Байбоз атты кісінің кім екенін ұқтырғандай.
Редакцияның Б.Қилыбаевқа хатынан үзінді.
Редакция газеты “Социалистік Казахстан”
г. Алма
-
Ата, Советская 50. 4.08.1959 г.
Б. Қилыбаев жолдасқа!
Сіздің Асқар Тоқмағамбетовтың “Қазақ әдебиеті” газетіне басылған –
“Қызыл Орда” деген ӛлеңі жӛнінде редакцияға жолдаған хатыңызды алып
таныстық...
Сәлеммен,
Ғылым, мәдениет, әдебиет пен ӛнер бӛлімінің меңгерушісі
Ж. Жумаканов.
Ұзақ мақаладан ӛте аз үзінді келтірелік.
...Мен Асқардың проза, әсіресе поэзия туындыларына сын айтудан
аулақпын... дей келе, Б. Қилыбаев Асқар Тоқмағамбетовке ӛз шығармаларына
мұқият болуы керек екеніне тоқталады. Ӛйткені олардан жастар үлгі
алады.
Жастар да сол қателерді қайталайды деп қауіптенеді...
...Ол бірден:
Еске алсақ Қызыл Орда кешегіңді,
Қалған күн елестейді неше жылғы.
Кеселеп кӛшеңді ӛтсем, топырағыңнан,
Кӛтеріп зорға ӛтуші ем етегімді.
Жібермей саз балшығы етегімді.
Біздіңше “қалған күн” деген сӛздің орнына “ӛткен күн” десе орынды болар еді
дегіміз келеді. Соңғы екі жолдан “етегімді”, “етегімді” дегендер тек ұйқас үшін
айтқан сӛздер ғой дейміз. Етегін кӛтеріп ӛткендей құм су емес...
Содан кейінгі шумақта:
Бұрышы базары еді шаңырақтың,
Шапқылап талай
-
талай жауыр аттың,
Арқасын қанатып ем, үстін басып,
Ӛткенде молалы бейіт, аруақтың...
158
Осы бытыраңқы бір
-
біріне зорлықпен тіркестірілген сӛздерден жүрекке жылы,
сезімге әсер беретін не нәр бар? Бұнда кӛптеген “жауыр аттардың” шапқылап
жүруі мен, оны баланың сондай жауыр аттың арқасын молалы бейіт, аруақтың
қасынан ӛткенде басып қанататыны несі?..
Ғажап қой!
Ӛлім қылышының астында алты ай отырып, отыз жылға жуық ӛгейлік пен
қорлықты бастан кешкен жан емес пе?
Үш жылда соны ұмыт етіп,
қазақ халқының болмысы мен тіршілігі үшін газет
бетіне басылған бір ӛлең үшін, қолына қалам алып тағы да айқасқа шығады...
Бұл мақала нағыз поэзия жанрының сыншыларындай ақынның поэзияға жат әр
мүлт кеткен қадамын айнытпай танып отырған білімпаз жанның толғауы.
Мақаланы оқи отырып, біз Байбоз Қилыбаев атты тұлғаның болмысын
анықтай түскен секілдіміз. Тәркіленген талант, быт
-
шыт болған тағдыр,
кӛрмей қалуға айналған кӛз, және бұлардың бәрі жаладан, ӛз таныстарынан деп
есептелсе...
Бірақ елім деп туған азамат ӛз басының бостандығы, ұлт ӛнерінің мәртебесі
үшін күрес жүргізуін бір сәтке де тоқтатпайды.
1955 жылы әскери трибуналдың Б.Қилыбаевқа берген жауабынан үзінді:
...Краткое содержание постановления военного трибунала Южно
-
Уральского
военного округа от 3.11.1955 г.
по делу Килибаева Байбоза. 1897 г.рождения.
...На протяжении ряда лет он являеется одним из руководителей
контрреволюционной организации “Алаш
-
Орда”, существовавшей в Адаевском
районе и проводил повстанческую работу, а также участвовал в совершении
террорического акта на члена КазЦИК
-
а Ералиева...
В протесте военной прокуротуры ставит вопрос об отмене
постановления особого совещания НКВД в отношении Килибава и прекращения
уголовного дела за отсутствием состава преступления...
...Считать:
Протест обоснованным. На основе ст.УКК 418 протест
удовлетворить. Постановления особого совещания НКВД от 30.12.1940 г.,
27.04. и 2.11.1949 г. отменить и дело Килибаева за отсутствием состава
преступлении производством прекратить.
Байбоз Қилыбаевты, ҥстінен арыз тҥсіп, 1949 жылы тексерусіз, сотсыз баяғы
1937 жылғы тексеру қҧжаттарымен тағы соттайды. Оның Генеральный прокурор
Руденкоғо жазған арызынан ҥзінді келтірелік...
.
..В конце 1948 г. меня привлекает повторно по этому же ―делу‖ и меня
безовсяких новых обвинении направляют на ссылку, которую отбываю вот 6 лет
не знаю, когда ей будет конец. Огульность и беззаконие не изжиты. Так, после
ареста в 1948г. я настойчиво ставлю и требую от следователя, говоря: ―Если я
привлекаюсь повторно по старому ―делу‖, то проводите по ним следствия,
руководствуясь конкретными указаниями Воен. Коллегии Верховного Суда СССР
в ноябре 1939 г., на что следователь отвечает: ―Мы не можем пересматривать
решение ОСО НКВД. Ести ты будешь упорствовать то мы можем соострить еще
более формулировку твоего старого обвинения, приплюсовав...
Я, несмотря на эти угрозы, решительно настаиваю на своем законном
праве...
159
Сол заманда мҽдени, тарихи орталықтардан шеткері жатқан Байбоз
қалайша кҥрескерлік дҽрежеге жетті деген сҧраққа оның алған
білімі мен істеген
қызметтері жауап бере алатын секілді.
Құжаттардан кӛшірме:
1909-
12 г. г.Форт
-
Александровск, Мангистауского уезда. Учащиеся 2
-
ух
кл.училища;
1916-
1917. г. Ташкент. Учащийся учительской семинарий.
1931-
1936 г. г. Москва. Студент института внешной торговли.
Трудовая деятельность:
До 1927 г. форт
-
Александровск. (Председатель уревкома, председатель
окрисплкома)
1927-
28 г.Қызыл Орда. Инспектор Каз.крайпотребсоюза.
1929-
31 г. Алма
-
Ата. Зав.кадрами и снабжением зернотреста.
1936-
37 г. г.Москва. Зав.уполном.нарк.внешторга по проведению ярмарки на
границе Китая.
1937. г.Гурьев. Зам.упр.рыбконсервного комбината.
1937-
1955 гг. Иркутск, Красноярск, Караганда. Находился под репрессией и
реабилитирован в 1955 г.
1955-
1959 г. Таучик. Завбиблиотекой, райотдел культуры.
С 1959 г. Персональный пенсионер, республиканского значения.
Біз тҿменде Б.Қилыбавтың архивінде сақталған кейбір қҧжаттар
кҿшірмесімен де таныстыра кетуді жҿн кҿрдік...
ф. 277 и337 оп.1, д 24
-25
Москва Сталину, копия Калинину.
1-
й адаевский окружной сьезд советов созванный на десятом году осуществления
Советов и Союзе, благодаря естественным препятствиям ставший на путь
строительства и советизации в момент осложнения международной политике
когда империалисти душат Китайскую революцию и
бросают наглый вызов союзу,
избрав Вас почетным председателем сьезда дает обещание подержать
правительству во всех его работах в области ограждения достижения революции
от посягательства как внутренную, так и внешнего врага. Трудящиеся этого
глухого уголка Казахстана присоединяют свои голос протеста к тем безобразиям и
преступным действиям... и т.д.
Из воспминаний Елены Афанасьевны Дробезгиной
-
Жангельдиной.
Я, Елена Афанасьевна, родилась в
г.Грозном в 1901 году в семье
военнослужащего. С 17
-
лет жила в Москве. В 1920 году вышла замуж за
Жангельдина Алиби.
С1922 года стала секретарем Жангельдина. В 1922 году 12 ноября мы ехали
через Буртынскую волость под Оренбург. Путь лежал через Уил, Гурьев, Эмбу...
Гр
-
ну Килбаеву Б.К.
Гурьевская обл. пос. Таушик, Мангистауский р
-
н, Шахта № 7
Архивная справка
В документальных материалах архивного фонда Всероссийского Центрального
Исполнительного Комитета (ВЦИК) в мандате делегата значится, что Килибаев
Байбоз 3
-
м Всекиргизским с‖ездом Советов был избран делегатом Киргизской
160
Советской Социалистической Республики Россииской Федерации на 10
-1
Всероссийский с‖езд советов с правом решающего голоса.
В стенограмме заседания 1 Всесоюзного с‖езда имеется собщение мандатной
комиссии с‖езда о том, что в число делегатов 1 всесоюзного с‖езда Советов в
декабре 1922 года вошли делегаты 10 Всероссийского с‖езда советов.
Начальник отдела ЦГАОР СССР (Никитенко)
Архивная справка
Согласно документальным данным партархива Килибаев Байбоз принят
кандидатом в член РКП(б)... “Принимая во внимание, что Килибаев являеется
пролетарием и в 1917 году он организовал Красную гвардию, и в 1918 году в
городе Красноводске вел среди белой армии коммунистическую агитацию, за
что был арестован, а также состоит членом РКСМ более 2 года...”
Мандат
Дан сей Члену правления Адаевского Губсоюза тов. Килибаеву в том, что ему
поручается Адупродкомом:
Выяснить все вопросы касающиеся исключительно Адаевского Упредкома как в
хозяственном, а также и админстративном
-
органзационном отношении.
2.
Получить всевозможные наряды для Адупродкома.
Просьба ко всем гражданским и военным учреждениям оказывать тов.
Килыбаеву всемерное содеиствию к успешному выполнению возложенных на
него поручений.
Упродкомиссар
Завобщихдел
Свидительское покозание
Я, бывший начальник Мангышлакской экспедиций Геолкома, Мокринский
Владимир Владимирович, настоящим свидительствую, что в составе
экспедиции на Мангышлак в 1918 году, с июня по ноябрь месяц работал Байбоз
Килибаев и оказывал экспедиции большую помощь...
Заслуженный деятель науки и техники РСФСР
Заслуженный деятель науки и техники Абхазской АСССР
Заслуженный деятель науки и техники Грузинской СССР
Старший научный сотрудник –
консультант ВСЕГЕИ
Доктор геолого
-
минерологических наук
Профессор
В.В.Мокринский
Бҧ кҥнде, бҧ заман адамдары, осы заман ойымен, осы заман
демократиясымен ойлап қарасақ сол бір дауылы мол заман қандай
қорқынышты болған дейсің.
Тау мен тасты талқан етіпті. Ҿзендерді арнасынан бҧра, кҿлді
кептіре, орманды отап, даланы кҥйдіре, адамдар арманын қырқа
сҧрапыл кҿріністей ҿте шығыпты.
Баланы ҽкеге жау қылыпты. Досты досқа дҧшпан етіпті. Сол
заманды ҿз қолымен қҧрысып, сол заманда азамат боп қалыптасқан
адамдар басқалардан ҿзгешелеу секілді. Олардың қай
-
қайсысына да
тҥсіністікпен қарамаса болмас.
Адамға қателесу деген кҥнделікті тіршілігі секілді қҧбылыс.
Байбоз Қилыбаев ақсақалдың бір тҥсінбей ҿткені болған секілді. Ол –
оның басына тҿнген қауіп пен қатерді жеке адамдар ҽрекеті деп
ҧққаны. Оны туындатып жатқан заман екенін мойындағысы келмегені.
161
Бҧ кҥндері аруағына табына, жанына жҽннҽттан орын тілей еске алар
Байбоз Қилыбаев ақсақалымыздың бҥкіл ел болып ҥйренер, ҥлгі алар
біраз қасиеттері бар секілді.
Адамдық болмысты ҧстап тҧрар кісілік діңгегін иіп алмай сақтап
қала алғаны!
Қайраткер, қайсар жанның ҿз шындығы ҥшін соңғы тынысына
дейін кҥресіп ҿткені!
Байбоз Қилыбаев заманы мен замандастарынан адам тҿзбес
зорлық пен қорлықты қатар кҿре жҥріп тіршілік етсе де Отан деген ҧлы
ҧғымға, адамзат деген жаратылысқа адал жҥрегін ластамастан, елінің
болашағына деген арман тілегін арамдамастан ҿмір сҥре алды!
Достарыңызбен бөлісу: |