Сайын Назарбекҧлы

 
27 
жинап,  Алтын  Орда  мемлекетiне  тапсыруға  қҧқылы  болды.  Иван 
Калита  Ҿзбек  хан  (1312
-
42ж.ж.)  кҿмегiмен  Тверь  (1327),  Смоленск 
(1340) княздiктерiн Москваға кҥштеп бағындырған. Орыстарды Москва 
қол  астына  бiрiктiру  саясаты  ҽсiресе  Иван  II  (1353
-
59),  Дмитрий 
Донской
  (1359-
89)  сияқты  тарихи  тҧлғалар  кезiнде  мықтап  қолға 
алынған.  Бҧл  жҧмыстарды  Д.Донской  ҧлы  Василий  I,  содан  кейiн 
немересi Василий II, жалғастырады
. 
 
Ҽкесi  (Василий  Темный)  Алтын  Орда  ханы  Барақтың  (1422
-27) 
iзiн  сҥйiп  Москваның  Ҧлы  кiнҽзi  атанған  Иван  III  1476  жылы  хан 
―Жарлығын‖  жыртып,  ендi  Алтын  Ордаға салық тҿлемейтiндiгiн  жария 
етедi. Осы сҽттi бейнелейтiн Н.Шустовтың ―Иван III разрывает ханскую 
грамоту‖ атты суретi бар.
 
 
―Присяга  ‖
 
(Ант)
 
суретi  –
 
Василия  II  (Василий  Темный)  Москва 
кiнҽзiнiң  (сол  кезде  ол  жастау  едi,  мҥмкiн  оның  орнында  жасы 
толғанша  ел  басқара  тҧратын  сенiмдi  кiсiнiң)  Алтын  Орда  ханының 
табаны басылған саз тақтайшаны сҥйiп ант берiп, ―Москва Ҧлы Кiнҽзi‖ 
болып  тағайындалып  жатырған  кезi  бейнеленген.  Демек,  бҧл  1425 
жылдар  шамасы.  Сурет  –
 
бiр  тарихи  уақиға  желiсiне  байланысты 
салынған.
 
 
Алтын  Орда  мен  Кҿк  Орданы  тҧтас  билеген,  тарихтағы  жалғыз 
адам, Барақ хан (1422
-
27) Москваның Ҧлы Кiнҽзiн тағайындау рҽсiмiне 
келмептi.  Бҧрын  Алтын    Орда  хандары  орыс  жерiмен  кҿршi  жатқан 
астаналары  Бату  Сарай  (Волгоград),  Берке  Сарай  (Астархан  маңы), 
Сарайшық  қалаларынан  қиналмай  жететiн  болса,  ендi  астанасы  Кҿк 
Орда жаққа ауып кеткен  Бараққа бiреуге табанымды сҥйгiземiн деп он 
мыңдаған  шақырымға  сапарға  шығу  оңай  шаруа  емес  едi.  Ант  беру 
салтанатының  ең  негiзгi  бҿлiгi  ол  –
   
ханның  жалаң  табанын  сҥю. 
Мерекеге бара алмайтын болған Алтын Орда ханы (мҥмкiн Барақ хан), 
суретте  кҿрсетiлгендей,  саз  тақтайшаға  ҿз  аяғының  iзiн  тҥсiрiп  берiп 
жiбередi.
 
 
Кейбiр  ауызша  деректерде  Василий  II  Алтын  Орда  ханының  ҿзi 
келмегенiне  қорланып,  нағыз  табан  емес  iз  табан  сҥюге  арланып  ант 
беруден  бас  тартады  да  оның  орнына  (iнiсi  ҽлде  баласы)  ант  берiп 
таққа отырады. Ҿшiккен ол кейiн сарай тҿңкерiсiн жасап тақты тартып 
алады да, iнiсiнiң (не баласының) екi кҿзiн бiрдей ағызып жiбередi. Ол 
тарихта Василий Слепой деген атпен қалып едi деседi.
 
 
 
 
―Москваның  Ҧлы  Кiнҽзi‖  атағын  беру  салтанаты  екi  бҿлiмнен 
тҧрған  ба  деп  ойлаймыз.  Бiрiншiсi  –
 
хан  табанын  сҥйiп  ханға  қҧрмет 
кҿрсету  ҽдетi  болса,  екiншiсi  –
 
хан  тҧлпарына  қҧрмет  кҿрсету  ҽдетi 
болған  секiлдi.  Москва  Ҧлы  Кiнҽзi  басындағы  ―Шапка  Мономаха‖  деп 
атақ  тағылған  қҧрметтi  тҽжiне  арпа  толтырып,  Алтын  Орда  ханының 
тҧлпары  жеп  тауысқанша  оның  аузына  ҧстап  тҧратын  болған.  Ҧзақ 
уақыт  қолын  созып  тҧрған  кiсiнiң  қолы  талары  белгiлi  нҽрсе.  Осыдан 
барып (менiң жеке ойым) ―насколько тяжела ―Шапка Мономаха‖ деген 

 
28 
мҽтел шыққан болуы мҥмкiн. Кейбiр тарихшылардың айтуынша ол бас 
киiмдi Д.Донскойге Ҿзбек хан сыйға  тартқан болса керек.
 
 
Мономах (1057
-
1125ж.ж.) –
 
Москва кiнҽздерiнiң атасы. Смоленск, 
Чернигов,  Киев  кiнҽздiктерiн  (1113
-
25ж.ж.)  басқаруға  половцылар 
арқасында қолы жеткен.
 
 
Ауыз  бiрлiктерi  азая  бастаған  Ҧлы  Алтын  Орда  мемлекетi  ендi 
ҧсақ хандықтарға бҿлiнiп кетедi.
 
 
Осы кезеңде Қазан, Сiбiр, Қырым, Ноғай хандықтары Алтын Орда 
қҧрамынан шығып, ҿз шаңырақтарын кҿтере бастайды.
 
 
 
Иван  III  (1462
-
1505ж.ж.)  орыс  мемлекетiнiң  тҧтастығын  жҥзеге 
асыру  жолында  ендi  Алтын  Орда  емес  Қазақ  ханы  Жҽнiбектен 
айтарлықтай  кҿмек  алып  тҧрған.  Ол  1476  жылы  Алтын  Ордаға  салық 
тҿлеуден бас тартады. 1480 жылы Алтын Орданың соңғы ханы Ахмет 
мол  ҽскермен  Москваға  аттанады.  Бiрақ  ҥлкен  соғыс  қимылдарын 
бастамай Угри ҿзенiнiң екi жағында екi ел бiр жаз бойы иық тiрестiрiп 
тҧрып  алады.  Бҧл  уақиға  тарихта  ―великое  сидение‖  деп  атақ  алады. 
Ахмет  артынан  келер  кҿмектi  кҥтедi.  Орыстар  астыртын  келiсiм 
бойынша кҿмек болмасын бiлсе де кҥшiн сақтайды. Кҿмек кҿрсетпегенi 
былай  тҧрсын,  басқа  ҧсақ  хандықтар  Алтын  Орда  иелiгiне  тиiсе 
бастайды. Ақырында Ахмет хан кейiн қайтады да, ҿш алу мақсатымен 
ҽлгi одақтас ҧсақ хандармен болған соғыста кҥйрей жеңiледi. 1480
-81 
жылдардағы  соғыс  нҽтижесiнде  Алтын  Орда  ендi  мемлекет  атанудан 
қалып, аты мҽңгiлiкке ҿшедi.
 
 
Сол кезден бастап орыс саясатшылары Ҧлы Дала мемлекеттерiн 
бiр
-
бiрiне  айдап  салып,  ҿздерiн
-
ҿздерiне  қырғызып,  ҿз  мақсатына 
жетудiң ең ҧтымды жолын табады. Сол ҧтымды саясат арқасында бiр 
кездегi Ҧлы мемлекет Алтын Орда бҿлшектенiп қҧлайды да, жеке
-
жеке 
ҧсақ кiнҽздiктерден тҧратын орыс елi Ҧлы Империяға айналады.
 
 
 
1.9. Ӛнер және ӛлім 
 
 
 
Бҧ  тiрлiкке  келiп  жатқан  жан  иелерi  баршылық.  Егер  бiз  сол 
тiршiлiк  иелерiнiң iшiнде  адам  пенделерiн  жақсылыққа  бегiмдейтiндiгi, 
сезiмге  қҧштар  етерлiгi,  табиғатқа  жақындата  тҥсетiндiгi,  қуаныш 
сыйлай  алатындығы  ҥшiн  кейбiреулерiн  ерекше  қҧрметке  ие  етер 
болсақ  жҽне  билiкке  маған  берсе,  онда  мен  мал  iшiнен  жылқыны, 
ҧшатындар  iшiнен  аққуды,  жҥзетiндер  iшiнен  делпиндi,  аңдар  iшiнен 
қҧралайкҿз  қарақҧйрықты  таңдаған  болар  едiм.  Ал  ҿсiмдiк 
арасынан?…
 
 
Адамдар  iшiнде  де  ҽлгiлер  сияқты,  айрықша  жаратылғандары 
кездеседi. 
Кезiнде 
замандастарына 
қадыр
-
қасиетiн 
таныта 
алмағандары да, тiрiлей қҧрмет ҧшпағына кҿтерiлгендерi де жеткiлiктi. 
Бҧл  шағын  мақаланы  бiз  осы  екi  топтың  алдыңғысының  ҿкiлi,  ХIХ 
ғасырда  Францияда  туып,  бар  болғаны  37  жыл  ҿмiр  сҥрiп,  оның  он 

 
29 
жылының  жартысынан  жуығын  қорлық  пен  азапта  ҿткiзiп,  ақыры 
жындылар  ҥйiнде  ҿзiн
-
ҿзi  атып  ҿлтiрген  Винсент  Ван  Гот  суретшiге 
арнағалы отырмыз.
 
 
Мақала  мағнасын  тҥсiнiктiлеу  ету  ҥшiн  алдымен  Ван  Гог  ҿнерiн
 
кҽзiргi ҧрпақ қалай бағалап отыр деген сҧраққа жауап бере кетелiк.
 
 
Адамдар сурет салып сата бастағалы ең қымбат сатылған сурет 
―Гоша  дҽрiгер‖  атты,  Ван  Гогтiң  жындыханалар  ҥйiнде  жатып  салған 
суретi  екен.  Ол  суреттің  жасы  жҥзге  толған  шақта  80,0  миллион 
долларға сатылыпты.
 
 
1987  жылы  Париж  қаласының  Содбис  аукционында  Ван  Гогтiң 
―Кҥнбағыс‖ атты суретi 38,0 миллион долларға ҿтiптi.
 
 
Ван  Гог  бҥкiл  Ҽлемге  танымал  ―Тҥнгi  кафе‖,  ―Картоп  жегiштер‖, 
―Серуен‖, ―Қызыл жҥзiмдер‖ атты суреттердiң авторы.
 
 
Ван Гог туралы ҽңгiмемiздi осы жерден тоқтата тҧрып, ол туралы, 
оның замандастары туралы аз ғана ой толғап кҿрелiк.
 
 
Ван  Гогты  кез
i
нде  замандастары  зорлап  жындыханаға  салыпты. 
Суретш
i   
жындыханада  отырған  кезде,  жҥз  жылдан  кей
i
н  80,0  млн. 
долларға сатылар, ҿз
i
н емдеген к
i
с
i 
бейнес
i
н полотноға тҥс
i
р
i
пт
i
…
 
 
Ван Гог жынды ма едi?… Ҽлде ол ҿз замандастарынан бiрнеше 
ғасыр iлгерi кетiп оларға жынды болып кҿрiндi ме екен?…
 
 
Бiр аңыз еске тҥсiп отыр.
 
 
… Атақты патшаның ақылды  уҽзҽрі
 
болыпты. Бiр кҥнi тҥнде сол 
уҽзiрге Жетi Кҿктен хабар тҥсiп, қҽзiр, таң алдында жаңбыр жауатыны, 
сол  жаңбыр суынан  дҽм  татқандардың  жынданатыны  ескертiлiптi.  Ол 
тек  қана  патшасына  ескертiп  ҥлгередi.  Жаңбыр  жауып  елi  жындылар 
елiне  айналады.  Бҧларды  мойындамай,  тiптi  патша  мен  уҽзiрдi  дарға 
аспақ  болады.  Ҿлiмнен  қорыққан  патша:  ―Уҽзiрiм,  ақылың  ҧшан
-
теңiз 
едi ғой, бiр айласын тапсашы‖ –
 
деп жалыныпты. Сонда уҽзiр: 
 
 
–
  
Жалғыз жол бар. Басымызды аман қалу ҥшiн бiдер де жаңбыр 
суынан  дҽм  татуымыз  қажет  дейдi.  Олар  да  басқалар  қалпына 
келгенде елi мойындап, тағына қайта ие болыпты
-
мыс.
 
 
… Мҥмкiн Ван Гог басында да сондай жағдай болған болар. Бiрақ 
ол  басқалар  iшкен  судан  тартынған  болар,  ақыры  амалсыз  ҿзiн
-
ҿзi 
ҿлтiрген  болар…  Ҽйтпесе,  бҧдан  жҥз  жыл  бҧрын  ҿмiр  сҥрген 
жындының  суретiн  бҧ  заманның  тиiн  санаған  қулары  80,0  млн. 
долларға бағалар ма едi…
 
 
Ал  ҿнер  зерттеушiлердiң  айтуы  бойынша  ―Кҥнбағыс‖  суретi  Ҧлы 
шығармалардың iшiндегi ең Ҧлысы. Бҧл шығарманың кҿшiрмесiн бiз ҿз 
кҿзiмiзбен  кҿрдiк.  Сап
-
сары  кҥнбағыс.  Жан
-
жағында  сҽулеге  ҧқсас 
жапырақтары  бар,  ортасында  кҥн
 
кҿзiнен  нҽр  алып  пiскен  пiстесі
 
бар 
кҽдiмгi  кҥнбағыс.  Бiрақ  бҧл  сурет  сол  кҽдiмгi  кҥнбағыстығымен  Ҧлы 
екен.  Егер  адам  баласы,  суретшi  бҥкiл  Ҽлемдiк  тiршiлiк  символын 
салам  десе  оны  тек  қана  кҥнбағыс  арқылы  бейнелей  алар.  Жердегi 
тiршiлiк қҧдiретi –
 
Кҥн. Кҥн –
 
бiздiң Тҽңiрiмiз. Дҽн /пiсте/ болашақ ҧрпақ, 
кҥн  қҧдiретiнен  жаралған  тiрлiк  жалғасы.  Ҽлемнiң  шексiздiгi,  ҿмiрдiң 

 
30 
қайталанбалығы,  бҽрiне  ҽмiршi  кҥн  екендiгi,  жердегiлердiң  кҥнге  бас 
иiп,  соған  бас    иiп  қҧрмет  кҿрсетуi,  мiне,  солардың  бҽрiнiң  кездейсоқ 
қҧбылыс  еместiгiнiң  ҥлгiсi  –
 
кҥнбағыс.  Ван  Гог  кҿзi  соны  кҿре  бiлген. 
Сондықтан да ол Ҧлы. Ван Гогтың ҧлылығының тағы бiр қыры –
 
оның 
шыншылдығы.  Бҥкiл  Европа  Азияны  ҿздерi  жаратқандай  боп, 
бҧратана, жабайы, қор санап жҥрген кезде Европа ҿнер
 
адамдарының 
iшiнде  алғашқысы  болып  Шығыстық  ҿнерлi  мойындауы  да  оның 
Ҧлылығы едi. Мҥмкiн Ван Гогты жындыханадан шығарған да осы кiсiлiк 
шыншылдығы болар. Бiздер, қазақтар, сол шығыстағылардың бiрiмiз.
 
 
Бҧ  заманда  мақтануға  тҧрарлық  бiр  жетiстiгiмiз  –
 
ол  бiздiң 
жастарымыздың  ҿнердi  жете  меңгеруi,  оны  басқалардан  оздыра 
бастауы. 
Кҽзiр 
Айманның, 
Жҽнияның, 
Ҽлiбектiң, 
Сҽкеннiң, 
Бекболаттың,  кҥйшi  жҽне  ҽншi  Айгҥлдердiң  ҿзгеден  мойындары  озық, 
тҿбелерiнiң биiк кҿрiнуi –
 
соның айғағы.
 
 
Солардың  бiрi  сурет  ҿнерiндегi  Ван  Гогтi  Пiр  тҧтушы  –
 
Шымкенттiк  Асқат  Ахмедияров.  Мынау  қарбалас  заманға  тап  болып, 
мҥмкiн  кейiн  миллиондарға  сатылар  дҥниесiн  кҽзiр  қарын  қамы,  екi 
ҧлының  кҥнделiктi  мҽпаханасы  ҥшiн  болмашы  тиiнге  ҿткiзiп  жҥрген 
суретшiнiң ҿмiрге қҿзқарасы бiзге бҽлкiм тҥсiнiксiздеу де болуы кҽдiк.
 
 
Ван  Гогке  жан
-
тҽнiмен  берiлген,  Ҧлы  ҿнерiне  бас  иген,  Шығыс 
ҿнерiн  мойындаған  алғашқы  Европалық  ретiнде  қҧрметтеушi  қазақ 
жасы  оны  ҿз  елiне  тҥсiндiрмек  болады.  Осы  ой  Асхатты  ҧзақ 
ойландырып, толғандырып барып бiр арнаға қҧйылады. Ол Ван Гогқа 
қҧрметiн оның ―Кҥнбағыс‖ суретi арқылы бермек болады.
 
 
…  Ҥлкен  потолноға  Ван  Гогтың  ―Кҥнбағысы‖  салынады.  Ҿнер 
сҥйер  бiр  жанашырдан  ҥш  қап  кҥнбағыс  пiстесiн  сҧрап  қолға  тҥсiредi. 
ЦУМ дҥкенiнiң ҽкiмшiлiгiнiң келiсiмi мен кҿше асфальтiне бiр қап пiсте 
тҿгiледi. Оның ҥстiне таза мата тҿселедi. Мата ҥстiне екiншi қап пiсте 
жайылады.  Суретшi  тыр  жалаңаш  шешiнедi.  Ҥстiн  сҧйықтау  етiп 
дайындаған қамырмен майланады, Ҿзi жайылған  пiсте ҥстiне жатады. 
Ҥшiншi  қап  пiстенi  ҿз  ҥстiне  тҿктiредi.  Осы
 
уақыттың  бҽрiнде  де 
магнетофон  ―Винсент‖,  ―Ван  Гог‖  деп  қайталаумен  болдаы.  Шашына 
дейiн пiсте жабысқан Асхат орнынан тҧрып, шапанын жамылады. Мен 
осы уақиғаны теледидардан ҿз кҿзiммен кҿрдiм.
 
 
Бҧндай  қҧбылыстарды  шет  елдерде  ―Перформанс‖  деп  атайды 
екен.
 
Ол  сҿз  ҿнер  иесiнiң  ҿз  ойын,  iшкi  жан
-
дҥниесiндегi  кҥрделi 
қҧбылыстарды басқаларға кҿрсету ҥшiн таңдап алған ҽдiсi деген мағна 
беретiн сҿз екен.
 
 
Асхат  Ахмедияровтың  Ҧлы  суретшi  Винсент  Ван  Гогке  арнаған 
қҧрметi  бҧ  кҥндерi  ҿз  басына  бҧлт  боп  оралса    керек.  Кҿпшiлiк 
алдында  шешiндiң  деп  айып  тағып  бiр  айдай  тергеу  жҥргiзiп,  қазақ 
суретшiсi  Асқат  Ахмедияровтың  француз  Ҧлы  суретшiсi  Винсент  Ван 
Гог  қҧрметiне  арнаған  перформансы  қылмыс  кодексiнiң  кiсiнi  бас 
бостандығынан  ҥш  жылға  дейiн  айыруға  жеткiзерлiк  қылмысына 
айналса керек.
 

 
31 
 
Бiз кҽзiр бостандықтағы елмiз. Бiз тек қана дҥниежҥзiлiк қылмыс 
пен  экономика  заңдарын  бойымызға  сiңiрiп  қана  қоймай,  Ҽлемдiк 
мҽдени қҿзқарастардан да аулақ болмауымыз керек болар.
 
 
Суретшiлер Ван Гог пен Асхат Ахмедияров iстерi сотқа
 
берiлiптi. 
Тiршiлiк  бейнесi,  ҿмiрдiң  мҽңгi  қайталанылу  қҧбылысы,  жердегi  жан 
иелерiнiң кҥнге бағыныштылығы жҽне оған иiп кҿрсеткен қҧрметi, соны 
жан
-
дҥниесiмен  тҥсiнген  суретшiлер,  соны  отандастарына  тҥсiндiрiп 
бермек  болған  Асхат  Ахмедияров  –
 
мiне,  осы  шағын  мақаланың 
тҧжырымы.
 
 
… Мақала соңына бiр ҧсыныс пен бiр сҧрақ…
 
 
Ҧсыныс  –
 
мҥмкiн  Асхатты  соттағаннан  гҿрi  жындыханаға  салған 
дҧрыс  болар.  Ол  да  сол  жерде  болашақ  80,0  млн.долларға  ҿтер 
бiрдеңе салар…
 
 
Сҧрақ –
 
суретшi Асхаттың бiр сҽт жылт ете қалған ―ҧятты жерiнiң‖ 
қазақстандықтар  ҥшiн  теледидар  кҥнi
-
тҥнi  кҿрсетiп  жатырған  секс 
ленталарынан  қауiптiрек  болғаны  ма?…  Кешегi  қауым  Фадеев, 
Маяковский  сияқты  бiраз  ҿнер  иелерiн  соңғы  сызыққа  жеткiзiп  тынып 
едi… 
 
 
Байқаңыздар, 
Шымкенттiк 
заңгерлер, 
ҿнер 
адамы 
жарақаттанғыш.  Ал  ҿмiр  мен  ҿлiм  арасы  бiр  секунттық  жол.  Қазақ 
халқына  Абайына  қамшы  кҿтерген,  Бiржан  салының  қолына  бҧғау 
салған,  не  болмаса  кешегi  аласапыран  заманда  талай  ҿнер  иелерiн 
қҧрбан еттi деген атақ та аз жҥк емес.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
02.03.1999 ж. 
 
 
 
1.10
. Домалак
-
Ана кесенесі
 
 
 
Қазақ  халқына  ең  кҿп  таралған  аңыз
-
ақиқатардың  бірі  Домалақ
-
Ана ҽулие (Нҧрила) туралы ҽңгіме
-
аңыздар.
 
 
Нҧрила  Қожа  Ахмет  Яссауи  ҧрпақтарымен  кіндіктес  қожалардың 
қызы  екен  дейді.  Ҽкесі  Ақсақ  Темірдің  ҽскери  қолбасшыларының  бірі 
болса  керек.  Батыс  жақтағы  кҿп  соғыстардың  бірінде  мерт  болады. 
Анасы да ерте қайтыс болып Нҧрила атасы мен ҽжесінің тҽрбиесінде 
қалады.  Атасы  Тҥркістандағы  бір  мешіт  имамы  екен.  Сол  кезде 
салынып  жатқан  Қожа  Ахмет  Яссауи  мешіті  қҧрылысын  жҧмыс 
кҥшімен,  азық
-
тҥлікпен  қамтамасыз  етуге  кҿп  еңбек  сіңірген  Ҥйсін 
Бҽйдібек деген адаммен достасады.
 
 
Тҥркістанға  келген  бір  сапарында  Бҽйдібек  Нҧриланың  атасын 
Қаратауға  қонаққа  шақырады,  ал    содан  кейін  олар  сол  Бҽйдібек 
аулына тҧрақтап қалады. Мешітте бала оқытады. 
 
  
Атасы,  ҽжесі  ҿмірден  озып,  Нҧрила  Бҽйдібек  аулында  ержетеді. 
Қанша  кісі  қҧда  тҥсіп  айттырса  да  ешкімге  тҧрысқа  шығуға  келісімін 
бермеген қыздан он сегізге толғанда ауыл ҽйелдері себебін сҧрайды. 
Сонда  Нҧрила  атасына  берген  анты  бар  екенін,  егер  тҧрмыс  қҧратын 

 
32 
болса онда оның ерінің тек қана Бҽйдібек болатынын, ҽйтпесе ешкімге 
де  шықпайтынын  айтады.  Нҧриланың  атасы  ҿмірден  озарда  ―Сен 
қасиет қонған жансың. Білегіңнен ең алғаш ҧстаған ер кісіге тҧрмысқа 
шығарсың‖ деп Нҧрилаға соңғы тілек, батасын берген екен.
.. 
 
Бҧл  аңыздың  жалғасы  былайша  жалғасады...  Нҧрила  жастау 
кезінде мал суарып жҥріп қҧдыққа тҥсіп кетеді. Сол қҧдық маңына келіп 
алғаш білегінен ҧстап, тартып шығарып алған Бҽйдібек болады...
 
 
Екі  ҽйелі  бар  Бҽйдібек  ауыл  ақсақалдарының  зорлауымен 
осылайша Нҧриланы да алады.
 
 
Бҽйдібек ата ҧрпақтары: 
 
 
Сары бҽйбішеден –
 
Сарыҥйсін. 
 
 
Зеріптен –
 
Шапырашты, Ысты, Ошақты.
 
 
Нҧриладан –
 
Албан, Суан, Дулат.
 
 
Нҧрила  тірілей  қасиеттерімен  танымал  болып,  байтақ  елге  аты 
жайылады. Домалақ
-
Ене, Домалақ
-
Ана аталады...
 
 
ЮНЕСКО 
дҽрежесінде 
150 
жылдығы 
тойланған 
Абай 
Қҧнанбайҧлының  меретойына  арнайы  салынған  ―Абай
-
Шҽкҽрім‖ 
кесенесін салып шығу маған тапсырылған еді. 
 
 
Абай  қҧрылысы  аяқталар  жылы  Семей  облысының  ҽкімдері 
ауыстырылды да біз Лукин деген кісімен келісіп жҧмыс жасай алмадық. 
Сол  келіспеушілік  қҧрылыстың  сапасына  да  біраз  салқынын  тигізді. 
Семей  облысы  миллиард  теңгеге  той  жасап  жатып  біздің  иығымызға 
бір  шапан  да  жаппай,  той  кезінде  де  шеттетіп  еш  жерге  шақырмай 
абырай,  атақсыз  қалдыруға  тырысты.  Біз  ол  тойдан  Жақиянов  пен 
Лукинге ҿкпелі аттандық. Сол елдің арыстан азаматы Тҿкен Ибрагимов 
мені  жолға  шығарып  саларда  жылап  отырып  ―Сайын  ҿкпесіз  аттан. 
Жердің  тесігі  болса  кіріп  кетердей  ҿртеніп  отырмын‖  деген  еді.  Мен 
Ділдҽ  анамызға  ҿз  қаржыма  сағана  тҧрғызып  кетпек  болып  Тҿкенмен 
ақылдасқанда  ол  менімен  достығын  алға  тартып,  азаматтық  борыш 
атты  кісілік  қасиеттер  арқылы  тор  қҧрып  ақыры  мені  тҧзаққа  тҥсірген 
болатын.  Сонымен  біз    Тҿкен  Ибрагимовтың  жеке  ҿтініші  бойынша 
Ҽйгерім,  Ақылбай  сағаналарын  тҧрғызып  кеткенбіз.  Соңғы  екеуін 
қаржыландырамыз дегенмен, сҽті тҥспеген.
 
 
Сол жылы (1995 ж.) Жидебайдағы кесенелерді ҿз кҿзімен кҿрген 
Атымтай  Омаров  деген  Шымкенттік  азамат  кҽсіптес  ағасы  Алтынбек 
Тҿлепбековке ―аға, осындай тастан біз неге Домалақ
-
Анамызға кесене 
тҧрғызбаймыз‖ деп, ақыл салады. Алтынбек те келіседі. Сонымен олар 
мені  Ақтаудан  іздеп  табады.  Мен  келісімімді  бердім.  Оған  себеп 
жеткілікті еді.
 
 
Біріншіден  Домалақ  ана  бар  қазаққа  аты  белгілі,  бар  жҧртымыз 
мойындаған қасиет иесі болатын. Ол кісіге еңбек ету Алла тағаланың 
жақсы қабылдайтын ісі деп ойладық.
 
 
Екіншіден  шынын  айтсақ,  бҽріміз  де  пендеміз.  Атақты  болғымыз 
келеді.  Жҧрт  мақтаса  екен  дейміз.  Менің  болмысымдағы  осындай 
ҿзімшіл сезімдеріме алғыс орнына Семей облысының басшыларынан 

 
33 
кҿрген  қорлықтарым  ҽсер  етіп,
 
ылғи  жҥйкемді  ширықтырып  жҥретін. 
Еңбегімді  бағаламады  деп,  іс  істей  алатынымды  дҽлелдегім  келіп, 
тағы  бір  істе  ҿзімді  сынап  кҿрмек  болып  жҥрген  сҽтіме  осы  Домалақ 
ана  кесенесі  кездесе  кетті.  Мен  арманыма  жеткендей  боп  қатты 
қуандым.
 
 
Ҥшіншіден жақсы табыс табамын деп ойладым.
 
 
Сонымен  Мен  Шымкентке ҧштым.  Самолет  ҥстінде  отырып  егер 
келісе  алсақ,  болашақ  кесене  қандай  болар  екен  деген
 
ойға  батып 
отырғанда,  Домалақ  ананың  қазіргі  сҧлбасы  кҿз  алдыма  елестеді. 
Ҧмытып  қалмауға  тырысып  қойын  дҽптеріме  ҥш  бунақ
 
кҥмбезді 
кесенені сызып алдым. Тҿменгісінің диаметрі сегіз метрлік дҿңгелекке 
іштей  сызылған  сегіз  сегмент,  екінші  бунақ  16  сегмент,  ҥшінші  бунақ 
кҥмбез  отыз  екі  сегменттен  тҧратын  еді.  Екінші,  ҥшінші  бунақтар 
диаметрі қазір есімде қалмапты.
 
 
Кҥмбез алдында екі мҧнара болады деп ойладым.
 
Аты аталған екі жігітпен 25 миллион теңгеге келістік. Бірақ олар ақша 
орнына  кҿбіне  сауда  айналымынан  тҥскен  қант,  вермишель  секілді 
тамақ  бҧйымдарын  берді  де,  менің  оларды  ақшаға  айналдыруға 
уақытым да, тҽжрибем де жеткіліксіз болып шықты.
 
 
Ақырында  менің  жеті  миллиондық  заттарымды  Украинаға 
жіберген ―орыс достарым‖ бойына сіңіріп кетті. 
 
  
Сондай  олақтықтарымнан  ―Парыз‖  атты  жауапкершілігі  шектеулі 
серіктестігімнің  есеп  шотындағы  17  миллион  теңгемнен  де  ештеңе 
қалмады. Кейін орны толады ғой деп ―Парыз‖ есепшотындағы ақшаны 
қҧрылысшылар  айлығына  жҧмсап  жіберген  едім.  Оған  ҽлі  кҥнге  еш 
ҿкінішсіз келемін.
 
 
Мен  Домалақ  ана  кесенесін  қалай  болғанда  да  бітіріп  шығуым 
керек болатын.
 
 
Семей  облысы  ҽкімінің  орынбасары,  сол  кездегі  премьер
-
министр  Қажыгелдиннің  бажасы  Лукин  Абай  қҧрылысынан  кетірмек 
болып  кҿрсеткен  зорлығы  маған
 
қатты  ҽсер  етті.    Мен  Домалақ  ана 
қҧрылысына бар ҿнерімді салуға да, бар дҥниямды аямауға да дайын 
болатынмын.  Сондықтан  да  ҿзімді
-
ҿзім  тану  ҥшін,
 
ҿзгелерге  таныту 
ҥшін Домалақ ана кесенесін кҿрнекті етіп шығаруым қажет болатын.
 
Қҧрылыстың  бас  шебері  ҿз  ҧлым  Нҧрлан  болды.  Ол  Бҿрлідегі 
Омархан
-
Нҧржамал кесенесін салып шыққан шебер болатын.
 
 
Домалақ  ана  басы  адам  аяқ  алып  жҥргісіз  тастар  мен 
бетондардың ҥйіндісі
 
екен. 
 
 
Облыстың 
бас 
сҽулетшісінің 
ойлап 
тапқан 
кҿптеген 
кедергілерінен қҧрылысымызды бастай алмай тҿрт ай жҥрдік. 
 
 
Мен  ―Маңғыстау,  Шыңғыстау,  Қаратау,  Ҧлытау,  Атырау‖  атты 
кітап  жазып  жҥрмін.  Егер  биылғы  жоспар  орындалып,  Райымбек 
бабаның  кесенесіне  қол
 
тигізсек  бҧл  кітап  атына  Алатау  сҿзі  де 
қосылатын болады. Осы кітап менің асықпай жазатын кітабым болмақ. 
Кітапта  кесенелерді  сала  жҥріп  ҿзімнің  кездескен  кісілерім  арқылы, 

 
34 
олардың  мінез
-
қҧлықтары  арқылы  менің  ҿмірге  деген  кҿз  қарасым, 
тҥсінігім анықталатын болады.
 
 
Ақыры Кесене қҧрылысын бастап кеттік.
 
 
Домалақ    ананың  жатқан  жеріне  жеткізер  жер  асты  жол 
қалдырылды.  Кесененің  тҿрт  жағында  тҿрт  тҥнемел  орындар  бар. 
Шығыс  –
 
ҿмір.  Шығыс  жағындағы  тҥнемел  орын  аналардың  Алла 
тағаладан  перзент  сҧрап  тҥнейтін  орны.  Батыс  –
 
деген  ―о  дҥние‖ 
символы.  Бҧл  орын  пенделердің  Алла  тағаладан  біліп
-
білмей  істеген 
кҥналарына кешірім сҧрайтын тҥнемел орны.
 
 
Оңтҥстік  жақ  қасиетті  Қағба,  Мекке  жақ.  Бҧл  орынды  діни 
тҧлғаларға  арнадық.  Терістік  жақ  тҥнемел  барлық  адамдарға,  ҿз 
ойындағы тілектерімен келгендерге арналды. 
 
 
Домалақ  ана  мҥрдесі  жерленген  жердің  топырағын  ашық 
қалдырдық.  Мҥрде  басына  барған  кісілер  алақанын  топыраққа  тигізіп, 
содан  кейін  алақанын  маңдайына  тигізіп  жатады.  Сол  жерде 
Бҽйдібектің  жеті  баласының  атынан  (Сарыҥйсін,  Шапырашты,  Ысты, 
Ошақты,  Албан,  Суан,  Дулат)  жеті  шырақ  жағылған.  Сондай  электр 
шырақтар  кесененің  ҥстіңгі  жағында  Домалақ
-
Анаға  Н.Назарбаевтың 
қойған мрамор қойтас маңында да бар.
 
 
Домалақ ана қҧрылысы 1996
-
97 жылдары негізінен салынып бітті. 
Негізінен  дейтін  себебім  кесенені  айналып  шығатын  тҿменгі  жолға 
жҽне  кесенені  айналып  шығатын  жоғарғы  жолға  жергілікті  жердің 
ақтасын тҿсемек болып кейінге қалдырғанбыз. Бірақ жергілікті жігіттер 
ол  жерлерге  мрамор  тҿсейміз  деп  тас  астының  гидроизоляциясын 
сапасыз орындап, енді тҥнемел бҿлмелер тҿбесіне ылғал кетіп тҧр.
 
Осындай  уақиға  Абай  кесенесінде  де  кездескен  болатын.  Мені  бас 
қҧрылысшы  дҽрежесінен  ығыстырған  Лукиннің  (кейін  Ҿскемен 
қаласының  ҽкімі  болып  жҥріп  ҥстінен  қылмысты  іс  қозған)  ҽкелген 
бригадасы  Абай  кесенесі  мҧражайының  тҿбесін  жапқанда  ҿте 
сауатсыз  жҧмыс  жасап  жатты.  Мен  араға  тҥсіп  ештеңе  тындыра 
алмадым.  Сол  қателіктер  қырсығынан  мҧражай  ҥстінен  ҽлі  кҥнге  су 
сорғалап тҧрған болар. Егер мені сол жерге апарып сҧраса қай жерде 
қате кеткенін осы кҥнге дейін айтып бере аламын.
 
 
1997  жылы  қҧрылысы  бітіп,  енді  ашылу  тойын  тойлаймыз  деп 
жҥргенде  облыс  басшысы  ауысып  кетті  де  (тура  Абайдағы  тағдыр) 
Халық  Абдуллаев  деген  кісі  облыс  ҽкімі  болды.  Ол  кісі  екі  жыл  бойы 
Домалақ
-
Ана  кесенесін  аштырмай  ҧстап,  ақыры  1999  жылы  ғана 
кесене  лентасы  қиылды.  Кесене  алдындағы  мҧнараларға  кесенені 
қаржыландырған  Алтынбек  пен  Атымтай  аттары,  сҽулетшісі  Сайын 
Назарбекҧлы,  бас  шебері  Нҧрлан  Сайынҧлы  деген  мрамор 
тақтайшаларды алдыртып тастады. 
 
 
Абдуллаев  кесенені  Президентке  аштырып  атақ  алмақ  болып 
қанша  тырысса  да  сҽті  тҥспеді.  ―Аққа  Қҧдай  жақ‖  дегендей  кесенені 
менің досым, ҽрі пірім Ҽбіш Кекілбаев келіп ашты.
 

 
35 
 
Домалақ  ана  кесенесі  бҧл  кҥндерде  елдің  нағыз  рухани 
байлығына  айналды.  Кҥні
-
тҥні  басы  зияратшылардан  босамайды. 
Бірақ  бҧл  кесенелерді  ҿмірге  ҽкелген  Алтынбек  Тҿлепбеков  пен 
Атымтай  Омаров  деген  азаматтарға  халық  атынан,  мемлекет  атынан 
ҽлі кҥнге алғыс та айтылған жоқ, қҧрмет те кҿрсетілген жоқ. 
 
 
Алыста  жҥрсек  те  Біз  Алтынбек  Тҿлепбеков  деген  азаматтың 
елге,  елге  еңбек  еткен  тҧлғаларға  деп  жасап  жҥрген  қайырымдылық 
кҿмектерін естіп жатамыз. 
 
 
Егер менен бір қҧдіретті кҥш: «Сен
 
тірлікте не бітірдің, ҿмірде не 
тындырдың?  Тек  қана  бірінің  атын  ата» 
--   
десе,  мен  мақтанышпен: 
―Ҧлым  Нҧрлан  екеуміз  ―Домалақ
-
Ана‖  кесенесін  салдық!‖  деп  жауап 
берген болар едім деп ойлаймын.
 
 
 

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: