Сайын Назарбекҧлы

 
36 
тоз
-
тоз  боп  ―тҧрымтай  тҧсына,  балапан  басына‖  кҥнін  кешті.  Тҿбелер 
де  тҿбе  басындағы  ғажайып  ескерткіштер  де  есіз  қалды.  Масат
-
Ата 
бауырайындағы  жайылып
 
жатырған  бір  отар  қойдай  ―қошқартас‖ 
мҥсіндерден  бҧ  кҥндері  арық  тоқтыдай  бес
-
алтауы  ғана    қалыпты. 
Кеңес  ҥкіметінің  айтақтағанына  ерген  атеис  ағайындарымыз    ҿз 
бабаларының басындағы сағаналары мен кҥмбездерін бҧзып ҥйлеріне 
от  жағатын  пеш  салды.  Тарихи  ескерткіштерді  бҧзып  колхоз  қорасын 
салу  мақтаулы  іске  айналды.  Шеттен  келген  экспедиция  шопырлары 
алып  келе  жатқан  тҧрбалары  кейін  кетсе,  кҥмбезге  тіреп  тҥзейтінді 
шығарды. 
Археолог 
дейтіндер 
Маңғыстау 
тастарын 
Ресей 
мҧражайларына  машина
-
машина  етіп  жҿнелтіп  жатты.  Мола  қазып, 
қазына  іздеушілер  де  ата
-
баба  мҧрасына  орны  толмас  ойранын 
ҽкелді...
 
 
Бҧ кҥндері, қҧдайға шҥкір, заманымыз бен билеушіміз де, ойымыз 
бен  сҿзіміз  де  ҿзіміздікі.  Не  істейміз  десек  те  еркімізде.  Алла  тағала 
ҧзағынан бергей...
 
 
...Осы  арада  кҿңілге  ―ҽттең‖  деген  ойдың  оралатыны  қандай 
ҿкінішті.  ―Бабалар  мҧрасы‖  атты  қасиетті  сҿз  мағынасына  бірден  мҽн 
бере алмай кҿп нҽрселерді бҥлдіріп ҥлгердік. Маңғыстау 
-  
бағасы жер 
астындағы  мҧнайынан  бірде
-
бір  кем  емес  жер  ҥсті  сҽулет 
ескерткіштеріне бай ҿлке. Бірақ біздер ҽлі кҥнге ҿнер туындыларының 
бағасын  біле  бермейтіндер  қатарындамыз.  Ҿнер  туындыларының 
бағасының  адам  санасы  жетпес  қымбаттылығы  соншалық,  мысалы 
Сисем
-
Ата секілді бір пантион жақсы ҧйымдастырылған жарнама мен 
саяхатшыларға  керек  тҧрмыс  жағдайы  жасалған  жағдайда  бір  елді 
асырай  алатындай  қаржы  тҥсіруі  мҥмкін  мҧра.  Сисем
-
Атадай  пантион 
емес,  сҽл  нҽрсемен  дҥние  жҥзінің  саяхатшыларының  назарын 
ҿздеріне аудара алған елдер бар.
 
 
 
Біздер ҽуелі пайда жайын ойламай тҧра тҧрып (ақылды пайдаға 
асырғыштар  мен  ҧрымтал  сҽтті  пайдаланғыштар  сҽтті  шақ  туса 
босына  қарап  қалмас)  кісілік  тҥсінікке  жҥгінсек.  Ата
-
баба  аманаты 
жҿнінде  ойлансақ.  Бабаларымыз  ―ештен  кеш  жақсы‖  деген  екен.  Кеш 
қалғанымыз  рас.  Маңғыстаудағы  біраз  қорымдарды  тарихи  атағынан 
айырдық.  Сҽулет  мҧрасы  деген  беделін  жойдық.  Ҽкем  атасының 
қасына жатсын деп, екі
-
ҥш ғасыр бҧрын жерленгендер мҥрдесін баса
-
жанша,  тыққылап жатырмыз.  Қолымыздан  келгенін  шоқпыттап,  салып 
жатырмыз, бҥлдіріп жатырмыз. Басында белгі жоқ болса ештеңе емес, 
бҧрыннан барын бҥлдіріп  жаңадан тҧрғызамыз (масқара ғой)... 
 
 
Осы  мақала  авторының  бесінші  бабасы  Ҽзберген  де  Сисем 
атада  жатыр.  Сонда  мен  не  ҥшін  тҿртінші  бабам  Тағыбердінің  ҿз 
қолымен  қалаған, ҥшінші  атам  Сҽрсен  басына  барып  қолымен  сипап, 
маңдайын тигізген қасиетті тастарды алып тастап, ҿзеннің ақ тасынан 
бірдеңе  қалқитады  екенмін...  Ҽр  барған  сайын  ана  қара  тастармен 
сырласып,  ҿзіңе  дейінгі  алты  бабаның  аруағымен  тілдесіп,  рухымен 
ҥндесіп  қайтқаның  қаншама  рухыңа  азық  береді...  ―Мен  тҧрғыздым‖  

 
37 
дегенде  мақтаншақты  ісіріп
-
кептіріп  жіберер  жалған  атақ,  жалған 
сезімнен  гҿрі  ҽлгі  сезімдер  адам  жанына  рух  пен  қанағатты  кҿбірек 
егері сҿзсіз.  
 
 
2002  жылы  Сарайшық  кесенесіне  соғып,  Атырауға  жетіп  қонған 
тҥні тҥсімде Сисем ата басын аралап жҥр екенмін... 
 
 
Оянып  кетіп,  бабалар  басына  барғым  келгендей,  соларды 
сағынғандай  бір  сезімге  бҿленіп, сол  тҥнде  «Енші»  атты 
 
ҿлең  жазып 
едім. Таныстыра кетейін.
 
Ерк
i
ңнен тыстау асықсаң Сисем Атаға,
 
Бабалар рухы жол бастап саған жата ма?..
 
Ҿр
i
степ ойың, бусанып бойың кетед
i, 
Алғандай малып, болмысты мей
i
р, батаға...
 
 
...Пантион
-
қауым шеж
i
ре шерт
i
п кеткенде,
 
Жетед
i 
хабар Жерден де, сонау Кҿктен де...
 
...Байғызға ҧя, жыланға сая кҥмбездер,
 
Иел
i
к етпес кҿр
i
не т
i
пт
i 
еш пенде...
 
 
...Елестер сол кез шекс
i
зд
i
к жолда керуен,
 
Мың ғасыр жасы, толассыз неткен шеру ең?..
 
...Шақырдың мен
i 
не ҥш
i
н, неге, дед
i
ң бе,
 
Ғаламды кезс
i
н, салсын деп аз кҥн серуен?..
 
 
...Рзамын, жетем, жетектет б
i
р
i
н тҥйен
i
ң,
 
Аударман жҥг
i
н, қалғанша қурап сҥйег
i
м.
 
Қҧлың боп кҿнем, ботаң боп ерем –
 
керуен,
 
Бола алсам –
 
панаң, болмасам жанам, кҥйем
i
н.
 
 
...Қай жерден, қашан орнықтың кел
i
п Алтайға,
 
Ат бер
i
п тҥгел кет
i
пс
i
ң жыра, сай
-
сайға.
 
Жет
i
су, Арқа, Қаратау, Жайық, Маңғыстау,
 
Аралап тҥгел алмайсың тауса алты айда.
 
 
Алтайдан аттап, Ед
i
лге жетт
i
ң қозғалып,
 
Жыртылды жағаң, тоның
 
да тозды жолда анық.
 
Мың жылдық сапар –
 
ҧшпаққа шықтың сан рет,
 
Шарпылдың талай жалынға, ҿртке ол да анық.
 
 
Кездер бар заман, басыңа бақыт орнаған,
 
Б
i
рл
i
к боп қонып, ел
-
жҧрттың сҽн
i
н қорғаған.
 
Ойға алсам соны ҿртейд
i 
оты ҿк
i
н
i
ш,
 
Ой деген жауым, ой деген ылғи сор маған.
 
 
К
i
л мҽрттер –
 
қасиет, дауа сҿз
i
нде,
 
Уҽде қҧлы, билетпей бойын сез
i
мге.
 

 
38 
Менс
i
нбей т
i
пт
i 
Стамбол, Мысыр, Ҧрымды,
 
Қап тауы жайлау, Азаулы қыстау кез
i
нде.
 
 
Ед
i
лд
i 
бойлап керуен кҿшкен шағында,
 
Ордалар салып шалқайған хандар тағында.
 
Сарайшық, Сарай, Тҥрк
i
стан –
 
кезек астана,
 
Ҽлемнен бабам асырған байлық, бағын да...
 
 
...Тынығып енд
i 
жатыр ма екен бабалар?..
 
...Ҿкпес
i 
бар ма, шыға алмай ойдан балалар?..
 
...Шаңырақ кейде шайқалып кеткен кез
i 
бар...
 
...Қолымен 
i
н
i 
жыртылған талай жаға бар...
 
 
...Кеш
i
рш
i 
қауым аласа тҥссек шамадан,
 
Кетт
i 
ме кемд
i
к 
i
н
i
ден, кейде ағадан.
 
Шуылдап б
i
р кез жатамыз ҥйде бҥл
i
н
i
п,
 
Кездес
i
п қалып, замандас иттей, қабаған.
 
 
Дегенмен ел
i
ң т
i
лейд
i 
жалғыз б
i
р т
i
лек –
 
Қазақ боп туып, қазақ боп ҿлер ҧл т
i
леп.
 
Б
i
рл
i
к боп басқа, ҥлг
i 
боп боп жасқа ҿтсе деп,
 
С
i
здерден қалған сҿнген жоқ ҽл
i 
бҧл т
i
лек...
 
 
...Ҿшпегей дағы бабадан жеткен сарын, ҥн,
 
Кетпегей кем
i
п екп
i
н
i 
асау арынның.
 
...Бастысы солар бабамнан алған енш
i
мн
i
ң,
 
Арқауы солар ардақтар бойда барымның...
 
   
 
21.03.2002 ж. Атырау.
 
 
 
Ие,  сол  тҥні  пенде  басындағы  біраз  ойлар  маған  да  келген 
секілді... 
 
 
Ҿлеңді ―Енші‖ атаппын... Міне бҥгін ҿзімнің сол кҥнгі сезіміме ҿзім 
риза болып отырмын. 
 
 
...Сисем
-
Ата бабалардан қалған бас енші!.. 
 
 
Ҿркениетті  дейтін  елдерде  ата
-
бабаларының  басына  тас  қойып, 
ол  жерді  қҧрметтеп,  аса  қамқорлап  кҥтетін  ҽдет  бар.  Олар  ҽлгі 
қауымын  ―пантион‖  деп  атайды  екен.  Пантионы  бар  ел  басқаларға 
мақтана  қарайды.  Олар  ҿздерінің  ежелгі  тарихы  бар  екеніне,  текті  ел 
екеніне мақтанады.
 
 
Ал  олардың  пантионы  сҽулеттік  сҽнін  салыстырғанда  да,  еткен 
еңбектерін  салыстырғанда  да  біздің  Сисем
-
Атаның  шаңына  ілесе 
алмайды. Олардың тҥсінігіндегі нағыз пантион, ол –
 
Сисем
-
Ата!..
 
 
Қауымның  шет  орналасуына  байланысты  соңғы  кездегі 
адайлардың  ―бабалар  басына  кҥмбез  тҧрғызу‖  бҽсекесі  барысындағы 
тартыстан аман қалған жалғыз қауым осы Сисем
-
Ата еді... 
 

 
39 
 
Марқҧм  Ізбасар  Шыртанов  (Алла  тағала  жанын  жҽннҽтта  еткей) 
бас  болып,  қауым  басында  жатқан  атақтылар  атын  елге  танытқанда 
осылай болар деп ойлады дейсің бе?..
 
 
...Енді Сисем
-
Ата қауымын тарихилығынан айыру, сҽулеттік сҽнін 
бҥлдіру  ісі  басталды.  Қас  қылып  жатырған  ешкім  жоқ.  Ғажайып  сҽнді 
ҥш  қҧлпытасты  бҥлдіріп,  бетін  балталап  аталарының  атын 
(жаңылысып)  жазғандар  да,  бабасының  басына  кҥмбез  тҧрғызғандар 
да,  енді  тҧрғызбақ  болып  хабарландыру  бергендер  де,  Сисем
-
Атаға 
жамандық ойламайды. Тек қана сол істерінің ҽлемдік тарихтан хабары 
бар,  ҽлемдік  қҧндылықтың  не  екенін  тҥсінетін,  бағалай  білетіндердің 
жаңа  тҧрғызған  алтын  сарайдан  бабасының  басындағы  жай  қара 
тастың  мың  есе,  миллион  есе  қҧнды  деп  баға  берерін  тҥсінбейді, 
сезінбейді...
 
 
Ал 
енді 
ойланалық. 
Адайлардың 
ҿздерінің 
осындай 
надандығынан,  ҿздерінің  осындай  бҽсекшілдігінен  Маңғыстаудағы 
тарихтық  бағалылығы  мен  сҽулеттік  сҽнінен  ҽлі  айрыла  қоймаған 
бабалардың бас пантионы Сисем атаны қалай қҧтқарып қаламыз?
 
Не істеу керек?..
 
 
Амал бар секілді... 
 
 
Біріншіден:  Тез  арада  аудандық  ҽлде  облыстық  ҽкімшіліктің 
Сисем  атаны  қорғау  жҿніндегі,  ол  маңайға  енді  адам  жерлеуге 
болмайтындығы, 
сол 
маңайдың 
мемлекеттік 
қорыққа 
айналдырылатындығы туралы қаулысы қажет. Қаулыда ҧлқсатсыз кісі 
жерлегендер мен бҧрынғы салынғандарды жаңартатындарға салынар 
айып  пен    ол  ҽрекеттің  қылмыстық  болмысын  кҿрсетер  мемлекеттік 
заң тармақтарына сілтеме жасалынуы керек.
 
 
Екіншіден:  Қаражат  тауып,  Сисем  ата  басына  қорықшы, 
шырақшы деген секілді адам ҧстау мҥмкіндігін қарастыру дҧрыс болар 
еді.
 
 
Ҥшіншіден:  Сисем
-
Ата  басына  жерленген  ҿз  ата
-
бабасына 
қҧрмет  кҿрсетем  деушілерге  айтар  ақыл  бар.  Ҿз  бабасына  қҧрмет 
кҿрсетем  деушілерге  айтар  ақыл  –
 
ҿз  аулында,  ҿз  мекенінде 
мҥмкіншілігі  келгенше,  сол  тҧрғызар  кҥмбезінің  жобасында  шағын 
болса  да  мешіт  тҧрғызу.  Қҧран  Кҽримде  мҧсылман  қауымы  ҥшін  бір 
мешіт  тҧрғызған  кісінің  тірідегі  бар  кҥнҽсі  кешіріледі  делінген...  Ҿз 
аулыңда  шағын  да  болса  (мысалы  12  х  12  метр  жобада)  бір  мешіт 
тҧрғызсаңыз,  сол  мешітке  бабаңыздың  атын  берсеңіз,  баба  рухы  да, 
Алла тағалада разы болар еді. 
 
 
Ал ҿзіңіз –
 
мешіт тҧрғызғаннан алған абырой мен атақтан басқа о 
жақтағы жҧмақ ҥйінен дҽме мен ҥміт сезіміне иелік етер едіңіз...
 
 
 
 
 
 
 
«Маңғыстау», 
27.07.2004 
 
 
 
 

 
40 
 
1.1
2. Маңғыстаудың Ойында 360 әулие
 
 
 
Маңғыстау… Осы бiр қасиеттi мекендi жергiлiктi тҧрғындары Ой, 
Қыр  деп  екiге  бҿледi.  Ойдың  Оң  жаға,  Терiс  жаға  деп  аталатын 
жағалары  Атырау  айдынын  жиектей,  ал  шығыс  жағы  Ҿлi  қолтық 
сорынан  ҧшпа  жартас  болып  басталып,  сонау  Тҥрiкменстан 
шекарасында  қыратты  тҿбеге  айналатын,  қҧмды  адырлар  мен 
қыземшек  тҿбелi  жазықтар,  шақпақтасты  ақтаулар  мен  қақапақтасты 
қаратаулар,  қойтасты  қоныр  қыраттар  мен  жҧмыртқа  тасты  сайлар, 
мҽңгiлiктi мойындатар мҥлгiген жартастар мен баянсыздық белгiсiндей 
шағылдар, қаншама сҧп
-
сҧр боп жатса да шiлдеде ҽдемi қызғылт рең 
пайда  болатын    емдiк  сорлар  мен  тҽттiлiгiн  балға  теңеген  тҧздар… 
Ҽйтеуiр не керек, ой дегенiмiз қарама
-
қайшылық пен ҥндестiктiң ҿзi ме 
дерсiң.  Ал  Қыр  дегенiмiз  бiр
-
ақ  ауыз  сҿзбен  сипатталар  тақтайдай 
тегiстiк.  Тҥйелi  тҥгiл  жҥрдек  машиналы  жолаушыға  да  кҥнi  бойы  бiр 
тҿмпешiк кездеспес ҧлы дҿң, қыр. Қырдың бiр аты –
 
Ҥстiрт.
 
 
Ой мен Қыр немесе Маңғыстау мен Ҥстiрт бҥкiл ҽлемдiк тарихтың 
талай
-
талай тоғысқан жерi.
 
 
…Ең  байтақ  Хорезм  мемлекетiн  билеген  Мҧхаммед  Ала
-
Ад
-
дин 
1220  жылы  Шыңғысханнан  жеңiлiп,  Маңғыстауға  қашып  тығылғанмен 
қҧрығы ҧзыннан қҧтыла алмапты.
 
 
…Ҧлы  Жiбек  жолының  бiр  тiнi  –
 
Ноғай  жолы,  осы  Маңғыстау, 
Ҥстiрт  арқылы  ҿтiп,  орыс  пен  ҥндiнi,  Париж  бен  Пекиндi  жалғап 
жатыпты…
 
 
…Маңғыстау отаршыл Россияға ең соңынан бағынған қазақ жерi.
 
 
Дҥниежҥзiлiк тарих пен мҽдениетке осы бiр ҥш тҥбектен тҧратын 
(Тҥпқараған, Бозашы, Исан) бiр тҥбек (Маңғыстау) сан ғасырлар бойы 
азды
-
кҿптi ҿз ҥлесiн қосып келiптi…
 
 
Абыл ақын бастаған Ақтан, Нҧрым, Қашаған, Сҽттiғҧл сияқты сҿз 
зергерлерi  осы  топырақ  тозаңынан  жаратылып,  арқа  сҥйер  асқар 
тауына айналғандар.
 
 
Ҽлем мҽдениетiне ―Қырымның қырық батырын‖ жеткiзген Мҧрын 
жырау осы ҿлке перзентi.
 
 
Есiр,  Абыл,  Қҧлшар,  Ҿскiнбай,  Мҧрат  Ҿскiнбайҧлы…  кҥйшiлер 
саны қаншама!…
 
 
Қосай,  Қармыс,  Тҿлеп,Атағозы,  Қҧлбарақ,  Балуанияз,  Ер  Бекет, 
Тҽжiҧлы Досан, Сҥйебайҧлы Исатай… батырлар саны қаншама!…
 
 
Шақпақ  ата,  Қараман    ата,  Сисем  ата,  Қаңға  баба,  Темiр
 
баба,
 
Кентi
 
баба, Мыңкiсi ҽулие, Саназар ҽулие, Қарағашты ҽулие…
 
 
Маңғыстаулықтардың  табынғанда  да,  сиынғанда  да  алдымен 
еске  алатындары  ҽулиелерi.  Айтысып  отырып  қысылған  бiр  ақыны: 
―Маңғыстаудың  ойында  ҥш  жҥз  алпыс  ҽулие,  қысылғанда  ҧлыңның 
қолтығынан  бiр  сҥйе‖  деп  сыйынған  екен.  Ҽкеміз  ас  қайырып  отырып 
ерекше  бiр
 
сарынға  салып  сай
-
сҥйегiндi  сырқырата:  ―Тҥрiкстанның 

 
41 
ойында  Арыстанбап  ҽулие,  Қожахмет  ҽулие,  Хорезмнiң  ойында 
Шiкҽбiр
-
ата ҽулие, Маңғыстаудың ойында ҥш жҥз алпыс ҽулие: Бекет 
ата  ҽулие,
 
Шопат  ата  ҽулие;  Саназар
 
ҽулие,  Мҽтi  ҽулие…‖    деп  
шҧбырта жҿнелетiн
 
кездерi болатын. Балалау кезiмiз, кейде тыңдауға 
жалығып кететiнбiз. Ендi мынау есейген шағымызда ҿткен тарихқа кҿз 
жҥгiртсек  жарықтық  сол  ҽулиелер  осы  тҥбек  перзенттерi  екен.  Бiрi 
табиғат берген қасиетiмен, екiншiсi екерше ҿнерiмен, елiне еңбек етсе, 
ендi бiреуi бiлегiнiң кҥшiмен, қолдан келген iсiмен елiне қадiрлi болған. 
Келе
-
келе  басына  ел  тҥнеп,  аттары  аңызға  айналған.  Тек  қана  бiз 
бҽрiн бiрдей бiле бермеймiз.
 
 
Қобыланды  батыр  жырын  тындамаған  (қазiргi  жастарды 
қоспағанда) бiрде
-
бiр қазақ жоқ шығар, Жырда –
 
Тоқтарбай деген бай 
болған,  бiр  перзентке  зар  болған.  Жаратқаннан  бала  сҧрап  елi  мен 
жерiнен,  малы  мен  жанынан  безiп,  ел  кезiп,  ақыры  Баба  Тҥктi  ҽулие 
мен  Шашты  Ҽзiм  ҽулиеге  келiп
 
тҥнейтiн  едi  ғой.  Тҥсiнде  Баба  Тҥктi 
ҽулие  тiлегiнiң  қабыл  болғанын  айтып  аян  беретiн  едi  ғой.  Содан 
барып Аналық анамыз елiне пана болған Қобыланды батырды ҿмiрге 
ҽкелетiн  едi  ғой…  Осы  ҽулиелер  (Ҽкесi  мен  қызы)  Маңғыстау 
ауданындағы Ҧштаған деген жердiң маңындағы Жабағы Саздыдан ҥш 
шақырым  жерде  бiр  тҿбенiң  басында  нағыз  ҽулиелердей  болып 
елеусiздеу ғана жатыр.
 
 
Аты  кҿп  жерде  қайталанатың  Бекет  ата  кҿзi  тiрiсiнде  аты  адай 
руының ҧранына айналған кҿрiпкел, емшi, ҽрi аса батыр адам болған 
екен.  Бекет  Оғландыдағы  мешiтiн  жартастан  ойып  салып  жатырғанда 
маңайдағы  ел  адамдары  да
 
кҿмектеседi  екен.  Жағдайы  жеткенше
 
бiреуi  бес  кҥн,  бiреуi  он  кҥнде  деген  сияқты  ауысып  тҧрса  керек.  Тек 
қана Жеменей Бокен руынан Байсал дейтiн кiсi басынан аяғына дейiн 
ҥн жоқ, тҥн жоқ тасын шаба беріпті. Ҿңi жабырқау осы кiсiге Бекет ата 
да  назар  аударып  жҥрiптi.  Бiр  кҥнi  Бекет  ата  Байсалға:  ―Назарыңды 
сындырған қайғыны таныдым. Алла
-
тағаланың кҿзiме кҿрсеткенi –
 
мың 
кiсiге  татырлық  бiр  ҧлың  болар,  атын  Мыңкiсi  қой,  ендi  елiңе  қайт‖  –
 
деген  екен.  Бҧл  кҥндерi  Мыңкiсi  ҽулиенiң  атағы  бар  алшынға  белгiсi, 
оның  ҧрпағының  сынық  ҧстамайтыны  кемде
-
кем.  Маңғыстауға  атағы 
шыққан Ақжiгiт сынықшы қазiр жҥзден асты, Ақшымырауда тҧрады. Ол 
Мыңкiсiнiң  немересi.  Ел  Мыңкiсi  ҽулиеден  тараған  ҧрпақты    Мыңкiсi 
ҧрпақтары деп бiр
-
ақ атпен атайды.
 
 
Мыңкiсi  қасиетiмен  белгiлi  болса  Қара  Жҥсiп    елге  шеберлiгiмен 
қадiрлi  болған  адам  екен,  Маңғыстаудағы  мҽдени,  тарихи  мҧралар 
қатарындағы  кҿптеген  сағана,  кҥмбез  тамдардың  бiразын  сол  кiсiден 
тараған  ҧрпақтар  салған.  Қара  Жҥсiп  зергерлiк  қҧрған  жҽне  кҿрiк 
ҧстаған екен. Сол кiсiнiң кҿрiгiнен шыққан кҥл бiр тҿбешiк болып Форт
-
Шевченко  қаласының  маңында  бҥгiнгi  кҥнге  дейiн  сақталған.  Сол  кҥл 
тҿбенi  қасиет  тҧтып  басына  халық  тҽубе  етедi  екен.  Қара  Жҥсiптен 
таралғандар да бiр атпен Қара Жҥсiп балалары дей салынады.
 

 
42 
 
Қасиеттi  кiсiлердi,  елiне  еңбегi  сiңген  қымбатты  азаматтарын, 
жалпы  ҿлi  аруақтардың  кҽдесiне  келгенде  маңғыстаулықтар  еш 
шығыннан қашпаған.
 
 
Жем  ҿзеңiнiң  бойындағы  Ақкиiз
-
тоғай  деген  жерде  Жаңайҧлы 
Қожаназарға  берiлген
 
аста  1000  киiз  ҥй  тiгiлiп,  2000  қой  сойылған. 
Бҽйгеге 500 ат қосылып, байрағына 100 жылқы тiгiлген, Ата алғысына 
бҿленген бҧл ауыл қазiр бiр тайпа ел.
 
 
Сондай ҥлкен астың бiрi –
 
Назарҧлы Тҽстемiрге берiлген ас. Оған 
да  мыңнан  астам  ҥй  тiгiлiптi.  Бҽйгеден  аты  келген  Шотан  батыр  100 
тҥйе байрақ алған. Адай руының iшiнде қазiр Тҽстемiр ҿз алдына жеке 
ру,  ҿскен,  ҿнген  ауыл.  Ата
-
баба  аруағы  желеп
-
жебеп  жатады  деген 
осы болар.
 
 
Сол  қасиеттi  ата
-
бабалар  қазiр  жер  астында.  Жарықтықтардың 
зиратына  бара  қалсаң  –
 
мыңдаған  кҿздер  менi  таныдың  ба,  менi  де 
―тiрiлтсейшi‖ деп жалынып тҧрғандай…
 
 
Ҽр  тас  бiр  тағдыр.  Ҽр  тас  сҽулет  ҿңерiнiң  бiр  ескерткiшi.  Тек 
шiркiн, бҽрiн бiрдей ―тiрiлте‖ алсаң ғой!… Барлық тарихымыз сонда. Ал 
ҿз  тарихынды  бiлуден  асқан  бiлiк  бар  ма?…  Содан  да  болар  елiмiз: 
―Ҿсер ел тарихын таспен жазады, ҿшер ел тарихын жаспен жазады‖ –
 
деген  екен.  Аталарымыз  таспен  жазып  кетiптi.  Ал  бiздер…  Тек  осы 
арада амалсыз ―ҽттеген
-
ай‖ деген сҿз қыстырыла қалады. Оған себеп 
бiздiң  заманымызда,  кҿз  алдымызда  сол  тарихтың  кҥнiне  бiр  ҽрпi 
тозаңға  айналып,  жылына  бiр  жолы  сҥртiлiп  жатыр.  Турасын  айтсақ 
ескерткiштер қҧлап жатыр, бҧзылып жатыр, орны жоғалып жатыр.
 
 
Сан  ғасырлар  бойы  мiнi  қҧрамай  тҧрған  бҧларға  кенеттен  не 
болып қалды?..
 
 
Зерттеу  нҽтижесi  кҥнҽлiнi  де  тапты.  О  заманның  шеберлерi  бҧ 
заманда  бiздердiң  табиғаттың  еркiнен  тыс  қолдан  жасап  жатырған 
динамикалық  тербелiстердiң  ҽсерiн  есептемептi  ғой.  Ҽртҥрлi 
экспедициялардың  жердi  жаруы  (бар  болғаны  бiрнеше  ғана  сынақ 
болғандықтан  атом  сынақ  бомбасын  сынаған  жарылыстарды  есепке 
алмадық),  қауым  қасынан  кҥнi  бойы  тербелiс  туғызатын  магистралды 
асфальт  жолдар  –
 
мiне  олардың  қҧрт  ауруы.  Қҧдай  мен  иманнан 
безiндiрген  идеологияның  перзенттерi  де  ҿз  ҥлестерiн  қосып  жатса 
керек.  Кейбiр  ескерткiштер  Кеңес  ҿкiметiнiң  бульдозерiне  шыдай 
алмаса,  кейбiрi  алтын  iздеушiлердiң  сҥйменiне  шыдай  алмаған. 
Осындай ҽртҥрлi себеп пен кҿптеген тарихи мҧралар, сҽулет ҿнерiнiң 
туындылары iзсiз
-
тҥзсiз жоқ болды.
 
 
Қҧдайға  шҥкiр,  Маңғыстауда  ескерткiштер  кҿп.  Олардың  iшiнде 
қҧлағалы  тҧрғандары  да,  ҽзiрге  шыдайтындары  да  жетерлiк.  Ендi 
ҿзiмiзге  бiр  сҧрақ  қойып
 
кҿрсек  –
 
қҧлағалы  тҧрғандарын  қҧтқаруға 
болама?
 
 
Кҥрделi  жҿндеу  жҽне  реставрация  жҧмыстарынан  хабары 
аздарға  қҧрылыс  тҽжiрибесiнде  тарихи  қҧндылығы  ҥшiн  жарығын 
ҿшiрмей, тҧрғынын кҿшiрмей, газы мен суын ажыратпай
-
ақ шақырымға 

 
43 
жуық жерге жылжытылып қойылған кҿп қабатты монументалды ҥйлер 
бар  десек  сенер  ме?  Егер  сенсе  бҧл  ескерткiштердi  сақтап  қалу 
оңшалықты қиын шаруа емес кекнiне кҿзi жетер ме?
 
 
Айта кетер ең басты мҽселелердiң бiрi бҧл ескерткiштердiң ендiгi 
жерде  уақыт  сыйға  тартқан  шенi  бар,  ол  –
 
кҿненiң  кҿзi  осы 
ғимараттардың дҥниежҥзiлiк мҽдениеттiң бiр бҿлшесi екендiгi.
 
 
Ол  ескерткiштерде  ҿткен  ғасырлар  бейнесi,  аталар  ҿнерiнiң 
қолтаңбасы,  атасына  кҥмбез  тҧрғызған  ҧрпақтың  имандылығының 
куҽсi  сайрап  жатыр.  Мiне,  бiздер  ден  кҿмек  кҥтiп  тҧрған  сиқырлы  да 
сҽндi  осы  ҿнер  туындыларына,  ҿткен  тарихымызға  бiздер  сондай 
тҥсiнiкпен,  сондай  кҿзқараспен  қарай  алатын  болсақ,  онда  олардың 
ғҧмыры да ҧзара тҥспек.
 
 
 
 
 
 
 
Маңғыстау, 2
.09.1992  

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: