Самашев Зейнолла Сұлтанов Қуаныш Тұяқбаев Қанат Шеңгелбаев Бақытжан «МӘдени мұРА» Ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асыру жөніндегі қОҒамдық кеңес 4

244

245

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

Сонда торғай сөйлепті адамдайын:

—Босатсаң, үйретемін байлық жайын.

Азар болса сатарсыз үш тиынға,

Мен саған бір пайдалы сөз айтайын.

Бұрын дағы саттың ғой талай құсты,

Қане, сонан қаншалық пайда түсті?

Тоймақ түгіл, бүйірің шыққан да жоқ,

Харекет деп ойлама мұндай істі.

Айтайын үш ауыз сөз, ұғып алсаң,

Өз обалың өзіңе ұқпай қалсаң.

Соны білсең, есепсіз бай боласың,

Мал табуға айла сол, тілге нансаң.

Алғашқы сөзді айтамын қолда жүріп,

Онан кейін қораға қой қондырып.

Екіншісін сол жерде ұқтырайын,

Ең соңғысын айтамын талда отырып.

Тұзақшы қуаныпты осы сөзге,

«Келдім ғой,—деп,—бақ қонар жақсы кезге».

Аузынан босатпаққа уәде берді,

Алдаса, торғай көп деп мұнан өзге.

Торғай айтты:—Әрқашан аңдағайсың,

Орынсызға өтірікке нанбағайсың.

Ойланбай алдау сөзге сене көрме,

Тегінде шынның жолын қамдағайсың.

Бұл сөзді тұзақшының көңлі ұнады,

Торғайды бір дуалға қондырады.

—Алғашқы бұл сөзіңді әбден ұқтым,

Екінші сөзің қандай?—деп сұрады.

246

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Торғай тұрып айтады тамға қонып:

—Өткен іске өкінбе ыза болып.

Кеткен қайтып келмейді кейігенмен,

Құр жүдейсің ішіңе қайғы толып.

Соны айтып ұшып қонды биік талға:

—Боламын неге тұтқын сендей шалға.

Бар еді он мысқылдай гауһар тасым,

Айрылдың соны ала алмай алдағанға.

Гауһарды саған бермей кеттім алдап,

Ұстауға қолың жетпес енді қармап.

Мұны алсаң, әлем асқан бай болушы ең,

Ала алмай өкініште қалдың зарлап.

Торғайдың алдағанын сонда біліп,

Тұзақшы өкінеді қайғы қылып.

«Құдай берген асылдан айрылдым» деп,

Жылайды өз сақалын өзі жұлып.

Сонда торғай айтады:—Ей, надан, мас,

Тым ұғымсыз екенсің, ақымақ нас.

Үш мысқалдық денем жоқ, кішкентаймын,

Қай жеріме сияды ол гауһар тас?

Әуелі, қисынсызға нанба дедім,

Алдау сөзге бойыңды салма дедім.

Екінші, өткен іске уайым жеп,

Емі жоқ қайғыға қалма дедім.

Орынсыз өтірікке сонша нандың,

Өткен іске өкініп қайғыландың.

Үшінші, сөзді саған үйретпеймін,

Алдыңғы екі сөзді ұқпай қалдың.

246

247

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

Соны айтып торғай кетті аспанға ұшып,

Шал қалды дел-сал болып қайғы қысып.

Сол торғай үшіншіде не айтпақ еді,

Соны тап есті болсаң, ойға түсіп.

13. ҚАСҚЫР, ТҮЛКІ, БӨДЕНЕ

(І нұсқа)

Бір қу түлкі болыпты жұртты құртқан,

Тышқан аулап жейді екен ескі жұрттан.

Жем таба алмай бір жылы арықтапты,

Тышқан ауып кеткен соң мұқыл сырттан.

Түлкінің тышқан жемей «мені» болмас,

Кемірсе сүйек-саяқ, қарны толмас.

«Жемтік түссе, жермін» деп қалғанынан,

Қасқырға іздеп барып болды жолдас.

Қасқыр айтты:—Тоясың маған ерсең,

Болады малды көріп, шалып келсең.

Қарным тойса, қалжыңдап ойнаушы едім,

Ойынға ыза болмай шыдай берсең.

Аш күнімде жатамын шабым жалап,

Ол кезде жақын келме жанасалап.

Тойғаңда тұрпайылау мінезім бар,

Өкпе қылма ойыңды шынға балап.

Көнді түлкі қасқырдың бұл сөзіне:

—Шыдаймын қалжыңдаған мінезіне.

Өлтірмесең болады, ойнай-ақ бер,

Тамақ тапсаң болады күнде өзіме.

248

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Түлкі көріп келеді малды шалып,

Қасқыр бір қой әкетті сүйреп алып.

Екеуі әбден тойып алғаннан соң,

Ойнайды ары-бері асыр салып.

Қасқыр тура жүгірсе көзі жайнап,

Түлкі еркелеп тұрады «ағатайлап».

Алып соғып үстіне ойнағанда,

Азар жаны қалады «а, Құдайлап».

Запы болып ұстатпай жүрсе жортып,

«Уәдені кеттің бе,—дейді,—ұмытып?»

Тамақ үшін амалсыз қайта келсе,

Ойнайды бұрынғыдан қатты мытып.

Түлкі жатып ойлайды әрбір ойды:

«Өсірмеді қасқыр,—деп,—біздің бойды.

Жегенімді желкемнен сығып алып,

Бергені де құрысын жемтік қойды.

Буындырып ойнайды қиқылдатып,

Жегенімді құстырып шиқылдатып.

Тұла бойы сірескен қара қотыр,

Тоғанымның үстіне тырқылдатып.

Осыдан құтылайын өлсем дағы,

Аштықтан қандай азап көрсем дағы.

Тәуекел, өз бетіммен күн көрейін,

Бадамшаның басын жеп жүрсем дағы».

Ойлайды: «Бір мұратқа жетейін, деп,

Қасқырдан кегімді алып кетейін, деп,

Осыны өз көзімше өлтірелік,

Бір хайла не қылсам да етейін»,—деп.

248

249

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

Жер шола түлкі шықты дөңге шауып,

Жылқының бір жемтігін алды тауып.

Қараса қазған оры, жер қақпан бар,

Қойыпты шөп-шарменен бетін жауып.

Түлкі қатты қуанды мұны көріп,

Қасқырды ертіп келді хабар беріп.

Семіз жылқы жемтігін көргеннен соң

Ауызды көкжал батыр салды келіп.

Түлкі жүр жер қақпаннан айтпай қашып,

Арсалақтап аш бөрі жүрді сасып.

Қақпан жаққа қасқырды жіберді алдап,

«Орға түсіп кетсін,—деп,—қапы басып».

Екеуі де тоюға қам қылысып,

Тұс-тұсынан жемтікті жүр жұлысып.

Шегінгенде ернеуін басып алып,

Көкжал ноян ұраға кетті түсіп. 

Алаңғасар итіңді Құдай атып,

Терең зындан түбіне кетті батып:

—Ойбай, түлкі, келе гөр, мен қалдым,—деп,

Айғай салып ұлыды орда жатып.

Түлкі келіп ураны жағалайды,

Мазақ қылып арсылдап абалады.

—Мықтысың ғой секіріп шығарсың,—деп, 

Күлкіменен қасқырды табалады.

—Үстіме аунап ойнаушы ең тойған сайын,

Сендей арсыз ақымақтың орны дайын. 

Осы қазған ұраның иесі кеп,

Көз алдыма сойғанын бір байқайын.

250

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Қасқыр айтты:—Кеше көр, қылдым тәуба,

Кетемісің шын тастап мені жауға.

Айла тауып осыдан босатып ал,

Аузымнан ант берейін ойнамауға.

Ойнамасаң, омақап онан да арман,

Ойын түгіл, тіршілік сенен қалған.

Жон теріңді сойғаның көзім көрмей,

Осы ұраның басынан кете қалман.

—Табалама, шырағым, кеш жазамды,

Айтпасаң да тарттым ғой мен сазамды.

Шығармасаң, құдықтың аузынан кет,

Ала бермей күйдіріп көп мазамды.

—Әлі бұйрық айтасың босқа шатып,

Өзің қазір өлгелі орда жатып.

Тіпті көрмей кетпеймін, былшылдама,

Бас теріңді сойғанын ыржыңдатып.

Қасқырға түсті осындай ақырзаман,

Өлімнен де табасы батты жаман.

Аңдаусызда шоңқиып түлкі отырса,

Құйрығы салбырапты орға таман.

Жиналып алды қасқыр оны көріп,

Жабысты сол құйрықтан шапшып келіп.

Түлкіні ор түбіне ала түсті,

Құдайым қасқырға да кезек беріп.

Сонда қасқыр айтады:—Түлкі, шырақ,

Иманыңды айта ғой жылдамырақ.

Өзімнен сені бұрын өлтірейін,

Өлгенімді көре алмай кеттің бірақ.

250

251

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

Түлкі айтады:—Сөйледім қалжың қылып,

Жұмысты бітіріп ем, сүйтіп жүріп.

Тістетіп сізді ордан шығаруға,

Әкеліп ем бір ұзын тал сындырып.

Байқамай орға түстің мені де алып,

Өлдік қой екеуміз де мұнда қалып.

Тым болмаса мен болсам жағасында,

Шығарып алмас па едім талды салып.

Қатты кейіп айтады түлкі сөзін,

Қасқыр нанып тігеді екі көзін:

—Енді бар ма құдықтан шығар айла,

«Тал таптым» деп айтпадың бұрын өзің.

Түлкі айтады:—Айланың орны осы ара,

Сен өрмелеп созылып тұрып қара.

Төбеңе шығып алып секірейін,

Ернеуге шықпас па екем, мен бейшара?!

Онан соң сені алайын талды салып,

Шығарсың ұзын талдан тістеп алып.

Не де болса кешікпей, тез істелік,

Қапы болар қақпаншы келіп қалып.

Бар әлінше созылып қасқыр тұрды,

Төбесіне өрмелеп түлкі жүрді.

Пәрменінше шегініп қарғығанда,

Ернеуге екі аяғы тура ілінді.

Айламен түлкі кетті шығып алып,

Артына қайрылмады қайта айналып.

Қаңқылдап қасқыр ұлып қала берді,

«Мені шығар енді,—деп,—талды салып».

252

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Түлкі сөйтіп кетіпті қасқырды алдап,

Көкжал қалды өз қолын өзі жалмап.

Тобылғының түбінен іздеп жүріп,

Бір бөдене ұстапты түлкі қармап.

Бөдене айтты:—Сен мені не деп жейсің?

Бір уыс жүн жегенді тамақ дейсің.

Ана жерде мен көрдім талай жемтік,

Ерінесің, дөң асып іздемейсің.

Түлкі айтады:—Мынаның қулығын көр,

Мені алдамақ сендерге бірталай жер.

Жалған айтып алдасаң, соны жеймін,

Ұядағы балаңды көрсетіп бер.

Бөдене көрсетіпті өз баласын,

Кепіл беріп босатып алды басын.

—Мен бастайын, артымнан еріп отыр,

Қарқ қылайын жемтікке не қыласың.

Түлкіні алып жүрді сайды өрлетіп,

Бөдене бір бел асты бұрын кетіп.

Түлкі жортып кезеңге таянғанда,

Жалаң қаққан бір тазы келді жетіп.

Байғұсты кетті тазы қуып алып,

Ауызды әні салып, міні салып.

Жүйрік тазы адымын аштырсын ба,

Көк желкеден бас салды бір-ақ шалып.

Мықты қасқыр, айлакер түлкі қайда,

Алдампаз рақымсыздық кімге пайда?

Аяғында түлкі де, қасқыр да өліп,

Бөдене аман қалыпты ол бір сайда.

252

253

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

14. ШЫМШЫҚ ПЕН КӨГЕРШІН

Бір шымшық торға түсті соры қайнап,

Барды ма кім біледі ажал айдап.

Пәлені қазаменен қайда деме,

Ғарып боп отыр сорлы көзі жайнап.

Жанына жас көгершін ұшып келді:

—Не қара басты торға түсіп,—деді.—

Тал түсте торды көрмей соқыр ме едің,

Есалаң, ақыл жоқ, күшік,—деді.—

Түсер ме есі дұрыс күндіз торға,

Ақылдың жоқтығынан қалдың сорға.

Мәселен мені алдап ешуақытта,

Тор түгіл, түсіре алмассың онан зорға.

Кім күлмес сен жаманның бостығына,

Алдырған айласына бір наданның.

Мен соған қол берейін түспесіме,

Амалы саған ғана мол адамның.

Деседі ақыл серік қонған баққа,

Ем болмас бастан бағың тайған шақта.

Басықсып көгершінім отырғанда,

Қалыпты өзі түсіп қыл тұзаққа.

—Ақылың қайда кетті, данышпаным,

Серт айтып түспеске қол алысқаның.

Біреуге күлсең, келер өз басыңа,

Біреуге мұнан былай күлме, жаным.

Біреуді білмес адам табалайды,

Бақ көшсе, ақылыңа қарамайды.

254

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Ісіңнен бір істеген жазым тапсаң,

Болды деп білмегеннен шамалайды.

«Жазмыштан озмыш болмас» деген сөзді,

Бекер деп пікір айту жарамайды.

Адам басы Алланың добы деген,

Қуса да қалай қарай домалайды.

15. ҚАРАҚҰС

Жаһанда бір қарақұс мекен еткен,

Еңбексіз күн өткізген кезбелікпен.

Басқаның табасынан үзіп-жұлып,

Неше жыл арсыздықпен қорек еткен.

Сонда да семірмеді жұлып жеуден,

Қарғыс ап ұсақ аңдардан зар еңіреткен.

Демеді мынау адал, анау арам,

Қағып сап пұлсыз тамақ шыққан шектен.

Сия алмай жер бетіне жексұрын боп,

Жеті қат көктен асып арман кеткен.

«Көктен де көмейімді толтырам» деп,

Ғарышқа да асуға үміт еткен.

Сол оймен сол қарақұс жоғары ұшқан,

Аралап аспан астын бұлт құшқан.

Ойламай келешекте не боларын,

Ен тамақ табамын деп арпалысқан.

Көк бойлап сайран еткен қарақұсқа,

Қорқыныш, қауіп туды әрбір тұстан.

Әлсіреп қанат талып, күші бітіп,

Және де аштық шіркін келіп қысқан.

254

255

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

Аспанда алты күндей алас ұрып,

Көзіне көрінбеді жалғыз тышқан.

Сонымен сергелдеңге түсті жемқор,

Қаңғырып іші толып көп қарғыстан.

Ақылсыз, дән таба алмай құрғақ күштен,

Сандалып кезбе батыр жерге түскен.

Түйіліп қара бұлттай төңкерілді,

Сақылдап басын шайқап өкінішпен.

Еңбексіз еткен өмір ойға түсіп,

Бойды улап, күйіп жанып танған естен.

Не пайда өкінгенмен өткен келмес,

Жалғыз-ақ тәтті тамақ көкей кескен.

«Қалайда бұрынғыдай табамын» деп,

Кейде ұшып, кейде қонып қалқып ескен.

Даланың барлық аңы жаратпады,

«Сұмырай неге келді, бұл не?» дескен.

Қонады көктен түсіп тау бетіне,

Қарайды мойнын созып әр шетіне.

Ереймен, Тянь-Шянь, Алтай, Орал, Кавказ,

Ешбір жем көрінбеді сол бетінде.

Қарақұс кетті ұшып тауға налып,

Қонады бақша менен бауға барып.

Алма, жүзім-жемістер, баумен-бақша,

Минутта жерге батты тамырланып.

Бақшадан күдер үзіп суға барды,

Мұнартып көтерілген буға барды.

Жалтылдап сылдыр қаққан күміс суда,

Ұстатпады, сарқыраған суға барды.

256

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Жер бетін аспан астын аралады,

Қырмен ой орман тауды салалады.

Жеті күн жерді сүзіп ризық таппай,

Көңілін тамақ шіркін жаралады.

Сонымен жер бетінен кетті налып,

Дарияға тулап жатқан кепті талып.

Қондырмай асау толқын беттен ұрып,

Ақырғы минутіне жетті анық.

Аспанда зарлап жүріп шықты жана,

Құлады дарияға, жеді балық.

Өр кеуде еңбек етпей жұлып жеуде,

Еңбек пен еңбексізде бар ғой парық.

* * *

Екінші бір қарақұс ер болыпты,

Ұшқаны көк, қонғаны жер болыпты.

Не Хақтан соқтығады басқа құсқа,

Өзінше теңдесі жоқ сері болыпты.

Ақылы аз күшке сенген жыртқыш шіркін,

Даурығып босқа жүріп тер болыпты.

Алаңсыз ешнәрседен жүрген байқұс,

Өзінен күші зорға кез келіпті.

Мұнысын жек көріпті бір ақ иық,

Жел тұрып қанатынан қабақ түсіп.

Шыдамай екпініне домалаған,

Топшысын қарақұстың кетті қиып.

Өз басын өзі жойған сотқар аз ба,

Не Хақтан жайға жүрген жұртқа тиіп.

Ақылсыз сотқарлықтың қатері көп,

Күшіңмен ақыл жүрсін бойға сыйып.

256

257

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

* * *

Үшінші бір құс болған өзі момын,

Өмірде көрген талай аштық-тоғын.

Асырап балапанын жемді тасып,

Өткізді дүниенің бар мен жоғын.

Еңбекшіл, өзі ақ көңіл бұл байқұсқа,

Тәңірім қаһар етті, жіберді оғын.

Нажағай күн жарқылдап, бұлт түйіліп,

Әкетті момын құсты келіп құйын.

Аспанға қаңбақтай-ақ кетті алып, 

Момын құс есі кетіп қалды талып.

Толғанда тоғыз күнге құйын тарқап,

Шетіне бір дарияның түсті барып.

Халы жоқ, тамақ іздеп ұшам десе,

Құр жайнап екі көзі жатыр ғаріп.

«Құтылар бұл аштықтан күн бар ма?» деп,

Жатыпты қайғыланып қатты налып.

Сол кезде бір қарт жайын істен қалған,

О дағы аш, тамақ таппай көп сандалған.

Жәндікті суда жүзген ұстай алмай,

Бір жерде жасырынып жеп аңдыған.

Бір шортан ажал айдап ағып келіп,

Жайынның ауызына кесе тұрған.

Алжыған, әлі кеткен, тіссіз жайын,

Жұта алмай сол шортанға ол қақалған.

Үстіне жығылғанның жұдырық боп,

Бейшара күдер үзді шыбын жаннан.

Жан шіркін, жайынға да сондай тәтті,

Қақ тұрды көзден аққан қызыл қаннан.

17-0184

258

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Жанталас судан толқып шықты шетке,

Өмірде жазылмастай қалды дертке.

Талықсып есі ауып жатқан құстың,

Зарланған бір ыстық леп соқты бетке.

Жылысып ақырындап момын келді,

Жайынды талып жатқан көзі көрді.

Шұбырып сілекейі, тіл салақтап,

Күшін жинап шортанды мықтап бүрді.

Кездесіп өлмегенге өлі балық,

Бұған да ойсыз жерден ризық келді.

Шеңгелде улы дене қалып қойып,

Ішек-қарны жайынға да тамақ болды.

Ризығы таусылмаса, өлмес адам,

Арасы өлім-өмір бір-ақ қадам.

Егер бір күн қарны ашса, өлдім дейді,

Көрмеген қиындықты кейбір надан.

Аты арып, тоны тозбас ақпейілдің,

Дүниеде арамдықтан бар ма жаман?

Қашанда «шаршадым» деп қарап жатпа,

Көз салсаң, кездеседі жоғың саған.

16. ТЫШҚАН МЕН ТҮЙЕ

Бір тышқан бір түйені жетеледі,

Желпілдеп түйе байқұс кете берді.

Мақтанып бұл ісіне тышқан балуан,

Көңілін былайша қып көтереді.

«Япырмай, күшті екенмін, қандай күшті,

Күшпенен істеп тұрмын әртүрлі істі.

258

259

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

Шыдамай тартқаныма таудай түйе,

Қаңбақтай соңымнан болып ұшты.

Тартылды таудай түйе тартқаныма,

Шат емес батпан топырақ атқаныма.

Келемін күшпен тартып түйені»,—деп,

Түсіпті осылайша мақтануға.

Тышқанның мақтанғанын түйе білді,

Байқұстың бұл қылғанын кім білді?

«Боларсың күшің мәлім батырсың» деп,

Мырс етіп мыйығынан күліп енді.

Белгілі күші мағлұм, болса да тұр,

Келеді тышқан тартып түйені құр.

Екеуі осылайша келе жатса,

Кез болды қарсы алдынан бір терең ор. 

Бір терең ор дегені—арық болды,

Тышқанға енді кесір анық болды.

Көрінді бір арық су дариядай,

Өте алмай тышқан байқұс ғаріп болды.

—Кідірдің палуан неге жүре бермей,

Арықтың жағасына келдің дағы,

Отырдың шікірейіп түрегелмей.

Тышқан айтты:—Мен мұндай күдеріңнен,

Қылқылдап суға түссем жүзермін мен.

Сіз бір ұлық әзиз, мен бір нашар,

Барқы бар тізенің де тіземенен.

Түйе айтты:—Кел, ендеше, үстіме мін,

Етейін бір жақсылық саған бүгін.

260

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Түйенің мінді тышқан өркешіне,

Бидасын қойды салып желкесіне.

Мүсәпір бола қалды тышқан байқұс,

Менмендік жасаймын деп кәлпесіне.

17. ТҮЛКІ МЕН ҚАСҚЫР

 (І нұсқа)

Болыпты бір қу түлкі жерді құртқан,

Жейді екен тышқан аулап ескі жұрттан.

Бір жылы жем табалмай арықтапты,

Кеткен соң тышқан ауып түгіл сырттан.

Түлкінің тышқан жемей мәні келмес,

Кеміріп сүйек-саяқ қарны толмас.

Жейін деп жемдік түссе қалғанынан,

Қасқырға іздеп келіп болды жолдас.

—Тоясың,—қасқыр айтты,—маған ерсең,

Болады малды шолып, біліп келсең.

Қалжыңдап қарным тойса ойнаушы едім,

Ойынға ыза болмай, шыдай берсең.

Қасқырдың түлкі көнді бұл сөзіне,

Шыдаймын қалжыңдаған мінезіңе.

Өлтірмесең болғаны, ойнай-ақ бер,

Әйтеуір, тамақ тапсаң күнде өзіме.

Келіпті түлкі барып малды шалып,

Қасқыр бір қой әкепті сүйреп алып.

Екеуі әбден тойып алған соң,

Ойнайды әрі-бері асыр салып.

260

261

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

Қасқыр тұр жүгірсе көзі жайнап,

Түлкі бұғып жатады «ағатайлап».

Үстіне жығып салып аунағанда,

Қалады зорға жаны «а, Құдайлап».

Ұстатпай запы болып қашса зытып,

«Кеттің бе уәдені,—дейді,—ұмытып».

Амалсыз тамақ үшін қайтып келсе,

Ойнайды бұрынғыдан қатты мыжып.

Ойланды түлкі жатып әрбір ойды:

«Бұл қасқыр өсірмес,—деп,—біздің бойды.

Жегенімді желкемнен сығып алып,

Құрысын бергені де жемтік қойды.

Осыдан құтылайын өлсем дағы,

Аштықтан қандай азап көрсем дағы.

Тәуекел, өз бетіммен күн көрейін,

Басын жеп итмұрынның жүрсем дағы».

Соны ойлап түлкі шықты дөңге шауып,

Бір жылқының жемтігін алды тауып.

Қараса қазған ұра, жерден қақпан,

Қойыпты шөп-шалаңмен бәрін жауып.

Қуанып кетті түлкі мұны көріп,

Қасқырды ертіп келді хабар беріп.

Жемтігін семіз жылқы көргеннен соң,

Ауызды көкжал батыр салды келіп.

Жемтікті жұлып жатыр жатырласып,

«Иесі келіп қалар» деп асып-сасып.

Қақпан жаққа қасқырды жіберді алдап,

Кетсін деп орға түсіп, қаны басып.

262

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Тоюға екеуі де қам қылысып,

Жемтікті тұс-тұсынан жүр жұлысып.

Ернеуін шегінгенде басып алып,

Ұраға көкжал қасқыр кетті түсіп.

Пақырды алаңғасар Құдай атып,

Түбіне терең зындан кетті батып.

«Ойбай, түлкі мен қалдым, жолдасым» деп,

Ұлиды енді қасқыр орда жатып.

Орды түлкі жүгіріп жағалайды,

Мазақ қылып арсылдап абалайды.

«Мықты едің ғой секіріп шыға ғой» деп,

Қасқырды күлкіменен табалайды.

—Үстіме аунап ойнаушы ең тойған сайын,

Сендей ақымақ батырдың орны дайын.

Осы қазған ұраның иесі кеп,

Сойғанын жон-теріңді бір байқайын.

Қасқыр айтты:—Шырағым, еттім тәуба,

Шын тастап кетемісің мені жауға.

Осыдан ебін тауып шығарып ал,

Аузымнан ант берейін ойнамауға.

—Омақа ойнамасаң, онан аран,

Ойын тұрғай, тіршілік сенен қалған.

Ұраның иесі кеп сойған сәтте,

Көзбен көрмей осы жерден кете қалман.

Қасқыр айтты:—Ей, түлкі, кеш жазамды!

Айтпасаң да тарттым ғой мен сазамды.

Шығармасаң ұраның басынан кет,

Ала бермей күйдіріп көп мазамды. 

262

263

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

—Әлі бұйрық айтасың бұтып-шатып,

Өзің қазір өлгелі орда жатып.

Тіпті, көрмей кетпеймін, былшылдама,

Сойғанын бас-теріңді ыржыңдатып.

Қасқырға түсті осындай ақырзаман,

Табысы өлімнен де батты жаман.

Ор қасында шоңқайып түлкі отырып,

Құйрығы салбырапты орға таман.

Мықшиды сонда қасқыр мұны көріп,

Тістеді құйрығынан қарғып келіп.

Түлкіні ор түбіне алып кетті,

Құдайы қасқырға да кезек беріп.

Қасқыр депті:—Қош келдің, түлкі, шырақ,

Айта ғой иманыңды жылдамырақ.

Өзімнен сені бұрын өлтірейін,

Кеттің-ау, өлгенімді көрмей бірақ!

Түлкі дейді:—Күліп ем қалжың қылып,

Жұмысты бітіріп еш ойнай жүріп.

Сізді ептеп ұрадан шығаруға,

Бір ұзын әкеп қойғам тал сыдырып.

Шығарып алмақшы едім талды салып,

Шығатын ең сіз талды тістеп алып.

Оны білмей ұраға жұлып алдың,

Өлдік қой екеуміз де жерде қалып.

Түлкі айтыпты мұңайып осы сөзін,

Қасқыр сеніп тігеді екі көзін.

Енді бар ма ұрадан шығар айла,

Мұны неге айтпадың бұрын өзің.

264

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

—Шығудың енді күші сізде ғана,

Созылып бар күшіңмен тұрып қара!

Төбеге шығып алып секірейін,

Шығармын, жеңілмін ғой мен бейшара!

Сонан соң сізді аламын талды салып,

Шығасың ұзын талдан тістеп алып.

Кешікпей, тақсыр батыр, тез істейік,

Қақпаншы кесел болар келіп қалып.

Созылып өрге қарап қасқыр тұрды,

Тырмалап арқасымен түлкі жүрді.

Шығып ап төбесіне секіргенде,

Ернеуге алдыңғы аяқ зорға ілінді.

Ұрадан затты түлкі шығып алып,

Артына қарамастан көзін салып.

Жаутаңдап көкке қарап қасқыр тұрды,

«Шығарып алады-ау,—деп,—талды салып».

Құтылып түлкі кетті қасқырды алдап,

Қасқыр қалды бармағын мықтап шайнап.

Түбінен тобылғының бір бөдене,

Ұстады келе жатып түлкі қамап.

Бөдене айтты:—Сен мені не деп жейсің,

Бір уыс жүн жегенді тамақ дейсің.

Дөңнен ассаң, жемтік көп өзі семіз,

Оны неге мені ертіп іздемейсің?

Түлкі айтады:—Мынаның қулығын көр,

Торғайға алдау мені бірталай жер.

Жалған айтып алдасаң, сені жейін,

Ұядағы балаңды көрсетіп бер.

264

265

МЫСАЛ ӨЛЕҢДЕР

Бөдене көрсетеді өз ұясын,

Кепіл беріп босатып алды басын.

«Артымнан еріп отыр, түлкі мырза,

Сені етке қарқ етейін неғыласың?!

Бөдене бұрын ұшып, қалды кетіп,

Түлкіні ертіп алып сүмеңдетіп.

Сайды өрлеп кезеңге таянғанда,

Бір таз ит салаң қаққан келді жетіп.

Түлкіні кетті таз ит қуып алып,

Ауызды әне салып, міне салып.

Адымын жүйрік қыран ашырсын ба,

Бас салды көк желкеден бір-ақ шалып.

Мықты қасқыр, айлакер түлкі қайтеді,

Алдамшы рақымсыздық кімге пайда!

Аяғында қасқыр да, түлкі де өліп,

Бөдене аман қалды тыныш жайда.

жүктеу/скачать 1,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: