Сандуєаш+озат
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
5-Практикалық сабақ генетика (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Бақылау сұрақтары
- Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
- Тәжірибелік сабақ №9 Тақырыбы
- Сабаққа қажетті көрнекі құралдар мен жабдыкқтар
Әртүрлі ерікті дәрежелер санындағы X2 мані (Фишер бойынша)
Кестеден ерікті дәрежелер санындағы X2 мәніне дәл келетін ықтималдылықты (Р) табады. Ерікті дәрежелер саны бірге кемітілген кластардың санына тең болады. Біздің мысалымызда фенотиптік ажыраудың екі класы бар, яғни ерікті дәрежелер саны 2-1=1- ге тең. Оған сәйкес келетін жоғарыда есептеп шығарылған X2 мәні 1,93 екі ықтималдылықтың, яғни 0,20 мен 0,05 аралығында жатыр: 0,20 > Р > 0,05, яғни Р = 0,05 0,2. Егер ауытқу 0,05-тен жиірек болса, статистикада ол кездейсоқтық емес деп есептелінеді. Егер тәжірибеде алынған мәліметтер мен теориялық күтілген мәліметтер арасындағы айырмашылық 0,05-тен (5%) аспаса, ол айырмашылық кездейсоқ себептерден болуы мүмкін деп есептелінеді. Біздің мысалымызда Р>0,05, яғни Ғ2-дегі ажырау 3:1 қатынасындағы теориялық кутілген ажырауға сәйкес. X2 әдісінің көмегімен ұрпақтағы класс сандары екі немесе одан да көп болған жағдайдағы нақты және теориялық тұрғыда күтілген ажыраулардың бір-біріне сәйкес келу-келмеуін анықтаға болады. Кестеде дрозофиладағы екі жұп белгінің (денесінің сұр - қара түстері мен қанатының жетілген - жетілмегендігі) тұқым қуалауын зерттеуде, яғни дигибридті будандастыру кезінде X2-ты есептеп шығару мәліметтрі берілген. 4-ші тарауда көрсетілгендей мұнда да Ғ2-де 9:3:3:1 қатынасындай болып фенотип бойынша төрт класқа ажырайды деп күтуге болады. Бұл жерде ұрпақтардың төрт класы болғандықтан кестеде біз еркіндіктін үш дәрежесіне (4-1=3) сәйкес келетін сызықты пайдалануымыз керек. Мәні X2= 0,126 болғанда, алынған ауытқулардың кездейсоқ болу мүмкіндігі 0,95 пен 0,99-дың (0,95<Р<0,99) аралығында болады. Олай болса, қарастырылған жағдайдағы нақты ажыраудың теориялық күтілгендігінен ауытқуы кездейсоқ статистикалық себептермен түсіндіріледі. Бақылау сұрақтары: Дисперсиялық кешен құру дегеніміз не? Жеке фактордың белгінің өзгергіштігіне әсерінің үлесі? Фишер критериі арқылы анықтау дегеніміз не? Ұсынылатын әдебиеттер тізімі Бегімқұл Б.К. Генетика-А.: 2011. Асылбек Р., Божбанов Б.Ж. Биометрия. -Шымкент: 2010. Бегімқұл Б.К. Генетика-А.: 2002. Бегімбеков Қ.Н., т.б. Мал өсіру және селекция. -Алматы 2006. Мухамеджанов Қ.Н., Биғалиев А.Б. Молекулалық биология мен генетикалық инженерия. -Қарағанды, ҚарМУ, 1991. Плохинский Н.А. Биометрия. -М., 1980. Тәжірибелік сабақ №9 Тақырыбы: Прокариот геномы. Ретровирус геномы жұмысын моделдеу. Сабақтың мақсаты: Ретровирус геномы жұмысының тұқым қуалау және қайталану коэффициентерін дисперсиялық талдау әдісі арқылы компьютер көмегімен анықтауды үйрену. Сабаққа қажетті көрнекі құралдар мен жабдыкқтар: Плакаттар, схемалар, есептеу машинкасы, тақырыпқа сай фильмдер мен виртуалды схема түріндегі есептер. Мазмұны: Диспсрсиялық талдау. Дисперсиялық талдау әдісін алғаш ашқандардың бірі Р.Фишер. Бұл әдіс жиынтықтағы организмдердің белгілеріне әр түрлі факторлардың әсерін жіктеп, анықтауға мүмкіндік береді. Факторлардың біреулері белгінің жақсы дамуына жағдай жасаса, екінші біреулері оған кері әсер етеді. Бір факторлар болса оң да, теріс те әсер жасамайды. Сондай-ақ жиынтықтағы даралардың да сол факторларға реакция нормасы әртүрлі болады. Біреулері кей факторларға айтарлықтай тәуелді болса, енді біреулері оның өзгерісіне тіпті тәуелді болмайды. Қоршаған ортаның әртүрлі әсерлеріне байланысты және даралардың реакция нормасына байланысты фенотиптік өзгергіштік қалыптасады. Мысалы, сиыр сүттілігінің фенотиптік өзгергіштігі біріншіден, олардың нәсіліне байланысты болса, екіншіден азықтандыру деңгейіне байланысты. Үшіншіден азыққа берілген жем-шөптің түріне, төртіншіден оны сауу тәсіліне, күтіп-бағуына , бесіншіден жануарлардың жасына, физиологиялық жағдайына байланысты. Дисперсиялық талдау арқылы фенотиптік өзгергіштіктің қанша үлесі нәсіліне, қаншасы қоршаған ортаның әсерлерінен болатынын есептеп шығуға болады. Басқаша айтсақ дисперсиялық талдау арқылы фенотиптік өзгергіштіктің генетикалық факторлардан құралған бөлігін, паратиптік факторлардан құралған бөлігін ажыратуға болады. Мұның селекциялық маңызы өте зор. Өйткені өзгергіштіктің генетикалық факторларға байланысты бөлігі неғұрлым көп болса, солғұрлым селекция жұмысы нәтижелі болады. Статистикалық қателер. Статистикалық талдау үшін алынатын ішінара жиынтық түгел жиынтықтың, немесе бас жиынтықтың бір бөлігі ғана. Сондықтанда ол екеуінің арасында орташа арифметикалық шама, орташа квадраттық ауытқу, корреляция коэффициенті сияқты көрсеткіштерінің арасында айырмашылық болады. Ол йырмашылықты өлшеу кезінде жіберілген қателерден, өлшеу процессін ұйымдастыру кезінде жіберген қателіктерден ажырата білу керек. Ол айырмашылық бас жиынтықтағы барлық дапраларды толықтай, өлшеп шықпағандықтан болатын қателіктер. Ондай айырмашылықтарды статистикалық қателіктер деп атайды. Оны латынның кішкентай m – деген әрпімен белгілейді. Ол арқылы вариация көрсеткіштері былай белгіленеді: mМ; mСv; m; mr; mR; Вариация көрсеткіштерінің қателіктерін білсек, ішінара жиынтық бас жиынтықты қаншалықты дұрыс сипаттай алаатынын анықтауға болады. Ол үшін ішінара жиынтық көрсеткіштерінің статистикалық дұрыстығы критерийлерін анықтайды. Ол латынның td кішкене әріптерімен белгіленеді. Осылайша ішінара жиынтық өлшемдерін биометриялық өңдеу арқылы бас жиынтықтың сипатын анықтай аламыз. Ұзақ мерзімге жасалатын селекциялық жұмыстар осы биометриялық жолмен анықталған популяцияның генетикалық көрсеткіштерін пайдланып жасалынса ғана іс жүзіне асады. Дисперсиялық талдаулар жасау үшін қосымша мәліметтер кестесі түзіледі. Дисперсиялық талдау. Организмдердің белгі-қасиеттеріне генетикалық факторлардан − тұқым қуғыштық, қоршаған орта факторлары − қорегі, ауылшаруашылық жануарларының райы, күтіп бағу сияқты факторлар, организмнің ішкі факторлары − жасы, жыныс циклдары, буаздығы, қолдан сұрыптау, аталық және аналық жұптастыру сияқты факторлар әсер етеді. Аталған факторлар әсері оң да, теріс те болуы мүмкін.Біреулері белгі көрінуін жақсартса, екінші біреулері нашарлатады. Әртүрлі факторлардың әсер ету бағыттары да, әсер ету дәрежелері де әртүрлі болады. Оны анықтау жолын жоғарыда атап өткендей р.Фишер ойлап тапқан. ОЛ дисперсиялық талдау әдісі. Талдаудың басты міндеті өзгергіштікке белгілі бір факторлардың әсері мөлшерін, басқа да есепке алынбаған факторлар әсері мөлшерін анықтау. Екіншіден, талдау сол факторлар әсері дәлелді ме, әлде дәлелді емес пе? Дәлелді болса, қаншалықты дәлелді? Соны анықтауға мүмкіндік береді. Мұндайда, алдымен жалпы өзгергіштікті анықтап алады. Ол 2у - . Осыдан соң талдау барысында есепке алған әрбір факторлардың әсерін, және олардың бірлескен әсерін, сондай-ақ есепке алынбаған факторлардың да әсерін анықтайды. Сонымен жалпы өзгергіштік факторлық және кездейсоқ болып екіге бөлінеді. Есепке алған факторларды А,В,С− деп белгілейді. Ал алынбаған факторларды Z − деп белгілесек, дисперсиялық талдаулар нәтижесінде біз жалпы өзгергіштікті құрайтын есепке алынған және есепке алынбаған факторларды жеке-жеке анықтаймыз. Оларды жоғарыда көрсетілген әріптермен белгілесек, жалпы өзгергіштік мына формаға енеді: 2у = 2А+2В+2С+2АВ+2АС+2АВС+... 2Z; болып шығады. Дисперсиялық талдау жүргізу үшін бас жиынтықты сипаттай алатын кездейсоқ вариацияларды іріктеп аламыз. Ол вариацияларды даралардың белгілі бір өзгергіштік белгісі бойынша статистикалық комплекстерге біріктіреміз. Іріктеліп алынған белгілердің өлшемдерін статистикалық комплекс кестесіне енгіземіз. Кестедегі вертикал қатарларға әсер етуші факторлардың градациялары орналасады. Ал жазықтағы қатарларға вариациялар орналасады. Олардың қиылысқан жерлеріндегі торларға белгі өлшемдері түсіріледі. Дисперсиялық талдауларда белгілердің сипатына байланысты сапалық және өлшемдік белгілерге құрылған факторлар санына байланысты жай және күрделі комплекстер болып бөлінеді. Факторлар санына байланысты сондай-ақ − бірфакторлы, екі факторлы және көп факторлы болып та бөлінеді. Әрбір градация бойынша белгі көрсеткіштерін жазық қатарларға кезегімен жазып отырады. Жалпы, есеп дұрыс болуы үшін варианттар сұрыпталмай, кездейсоқ алынуға тиіс. Градациялардың ерекшеліктеріне байланысты статистикалық комплексті белгілі градациялы комплекстер, кездейсоқ градациялы комплекстер және иерархиялы комплекстер деп те үшке бөледі. Мысалы, бір факторлы комплекстерде организмдердің ұрпақтарының жаңа туған кездегі салмақтары олардың жынысына да байланысты болатындығын ескеріп құруға болады. Мұнда белгіге әсерететін фактор ретінде ұрпақтардың жынысы алынады. Қарап отырсақ бұл белгілі градацияға құрылған комплекс болып шығады. Себебі организмдердің жыныстары белгілі аталық және аналық болады. Енді екінші мысал, генотиптің эритроциттердегі гемоглобин мөлшеріне тигізетін әсеріне қарап комплекс құралық. Мұндағы факторлар да белгілі организмдер гомозиготалы және гетерозиготалы ғана болуы мүмкін. Осы мысалдардан белгілі градациялы комплекстердің градацияларының айдан-анық болатынын көруге болады. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||