СарасөЗ (Әдебиеттану, сын әлемі)

20
21
жазушыларын мен алғаш рет осы үйде көріп, танысып, табақтас 
болған жайым бар. 
Үйіне еркелей барып, есендесіп кетіп жүрген күндері Ән-
ағаң  үнемі  балалар  әдебиеті  жөнінде  әңгіме  қозғар  еді.  Осы 
саланың арнайы сыншысы жоқ – деген әңгімені де құлағыма 
салып қоятын. Өкінішке қарай, менде балалар әдебиеті деген 
ұғым жоқ болып шықты. Анау ақынды сұрайды, мынау ақынды 
сұрайды.  Бірлі-жарымын  болмаса  көбін  білмеймін.  Алғашқы 
кезде балалар әдебиеті өкілдерін білмегеніме бәлендей қысыла 
қоймадым. Білмедім-ау деген әңгіме қаперіме де кірмеді, айы-
лымды  жимадым.  Келе-келе  білместігім  үшін  ұялатын  халге 
келдім.
Ән-ағаң  кітапханасынан  М.Әлімбаев,  Ж.Смақов,  М.Жа-
манбалинов,  Е.Өтетілеуов,  Ж.Кәрібозин  секілді  ақындардың 
аяулы ағатайға жазып берген жыр жинақтарын алып оқи баста-
дым. Бірте-бірте сөредегі кітаптардың біразын оқып үлгердім. 
Енді  Ән-ағаңмен  әңгімеміз  жарасатын  халге  жеттік.  Сондай 
күндердің бірінде ол тартпасынан әлдеқандай бір журналдың 
жыртылып алынған бір бетін алып маған ұсынды. Алып қа ра-
сам  американ  әдебиет  сыншысының  (атын  ұмыттым)  “Қа лай 
әдебиет сыншысы болып қалыптасу керек?” – деген мақаласы 
екен. Шамасы “Культура и жизнь” журналында ба сылған мате-
риал болар. Оқып шықтым да ойға қалдым. Сыншы айтар ой- 
дың  түйіні  –  сыншы  боламын  деген  адам  ешкімнің  беделіне, 
жолдас-жоралыққа,  тамыр-таныстыққа  қарамауы  керек.  Шы-
ғармадан кемшілік байқаса аяусыз, ымырасыз сынауы керек... 
Қазақша айтқанда “Тура биде туған жоқ, туғансыз биде иман 
жоқ”.   
 
 
Тағы бірде үйіне барғанымда: «Студенттік кезде жиған кі-
тапханамның жұрнағы еді. Енді сыншы болмаспын, ақын бола 
алсақ та жарайды. Ал мына кітап саған берген сыйым болсын 
– деп атақты сыншы В.Г.Белинскийдің үш томдық таңдамалы 
шығармалар жинағының бір томын қолыма ұстатты. (Мен ол 
кітапты Ергөбек Сапарбекке бердім. Сонда сақтаулы).
Бұл да бір білгенін, көңіліне түйгенін аяусыз айтатын сын-
шы екен. Ән-ағаң әредік әзіл-қалжыңы аралас: “Құлбек, сенен 
қазақ  балалар  әдебиеті  сыншысын  тәрбиелеп  шығарамын”  – 
деп те жүрді. (Өкінішке қарай Ән-ағаңның көзі тірісінде бала-
лар әдебиеті жайында ештеңе жаза қоймаппын. Қ.е.)
Қазақ  университетінде  М.О.Әуезов  атындағы  әдеби  бір-
лес тік  жұмыс  істейді.  Әуелде  Б.Кенжебайұлы  ұйымдастыр-
ған,  кейін  З.Қабдолов  басқарған  бұл  әдеби  бірлестікке  біздің 
студент кезімізде С.Садырбаев жетекшілік жасады. Обалы не, 
бұл  бірлестік  университет  іргесінде  құрылғанымен  қанатын 
кең  жайған,  республикалық  деңгейге  көтерілген  ғибрат  ұясы 
еді. Ақшам мен намазшам аралығында қаланың әр қиырынан 
студент, жұмысшы жастар ҚазМУ-ге қарай мерекелік шат кө ңіл 
күймен ағылып келе жататын. Бұл бірлестікке Ә.Тәжібайұлы, 
Ш.Айтматов,  Ә.Нұрпейісов,  М.Әлімбаев,  Т.Ахтанов,  Т.Мол-
дағалиев,  Қ.Мырзалиев  секілді  жазушылар  келіп  жастармен 
талай  мәрте  сырласқан.  Айта  берсе  бұл  бірлестіктің  дербес 
ғибраты, өзіндік шежіре-тарихы мол.   
Әуезов  атындағы  әдеби  бірлестік  темірқанат  жастарды 
мінбеге  шығарып,  сөйлетіп  баулитын.  Ақын-жазушылардың 
бірін ортаға алып түн баласына шығармасын талдау да ұдайғы 
дәстүр.  Жетпісінші  жылдары  Тұманбай  Молдағалиев  есімі 
жерге түспейді. Бейне көкке ілініп қалғандай... “Хош, көктем” 
жыр жинағын оқыған жастарда ес-түс жоқ. Енді осы ақынмен 
кездесуіміз  керек.  Баяндаманы  кімге  тапсыруымыз  керек? 
Сеніміңнен айналайын ұстаз Сұлтанғали Садырбаев баяндама-
ны маған тапсырды.
Кешке астана жастары кең залға мелдектей жиналды. Ине-
шаншар орын жоқ. Ақын есіктен кіріп келеді. Дуылдаған ша-
палақ.  Ақын  орнына  отырды.  Қызу  ұрылған  шапалақ.  Ақын 
орнынан көтеріліп ізет-ілтипат жасап қайта отырды. Дуылдап, 
шуылдап барып соғылған қол зорға саябырсыды.Жасыратын не 
бар, баяндамам тұздықтылау болып кеткен екен. Жастар махаб-
баты мынадай болып тұрғанда тұздықты баяндаманы оқу қалай 
болар екен деп толқимын. Аудитория қабылдай ма, жоқ па? Сөз 
берілді де баяндаманы оқып шықтым. Шегінер жер қалмаған 
еді. Ақынға үш-төрт кемшілік қазылып айтылды. 
Бірінші – өзін-өзі қайталайды.
Екінші – ақындық диапазон тар. Келешекке сілтер ақындық 
программа жоқ. 
Үшінші – арнау өлең көп.
Төртінші – өлеңдерінде сөз қайталау көп.
Аудитория  қабылдай  қоймаған  болар.  Абырой  болғанда, 
қарсыласпады әйтеуір. Өздерінің жақсы көретін ақыны жөнін-
де кездейсоқ балаң сыншының тұздықты баяндамасына таңыр-
қап қана отырды-ау, асылы. 
 
 
Сүйікті ақынды қайдам, ақынмен сыйлас жүретін Сұлтекең 
зорға шыдап отырды. Баяндама аяқталған соң:

22
23
– Мінбені біржақты пайдаланып кетуге болмайды, Құлбек 
жолдас.  Сын  айтпа  демейміз.  Бірақ  әдептен  аспайық,  –  деп 
ескерту жасады. 
Айтылар  сөз  айтылып  кетті  алайда.  Баяндама  жастар  ма-
хаббатын  суыта  алған  жоқ  бірақ.  Сүйікті  ақынын,  махаббат 
жыршысын  гүлге  бөлеп,  әбден  әспеттеп  бақты.  Тұздықтылау 
болып  кеткен  менің  пікірім.  Әйтпесе,  жастардың  ақынға  де-
ген  махаббаты  әбден-ақ  негізді  еді.  Т.Молдағалиев  ол  кезде 
қатарластарының ешқайсысын құйрық тістестірмей дара шау-
ып келе жатқан кез.
Сөз кезегінде Тұма-аға кешке шақырған жастарға рахмет-
алғысын  айта  келіп,  маған  өкпелемейтінін,  қайта  өткірлене 
түсуімнің керектігін ескертті. “Сыншы болу – ақын ұната ма, 
жоқ па, батыл болу” – деді ақын.
Біреу қолдап, біреу қолдамай әрі-сәрі күй кешкен мен сол 
күндердің бірінде Әнуарбек Дүйсенбиевтің үйіне бардым. Тая-
уда басымнан өткен оқиғаны айта келіп: 
– Ән-аға, Сіз берген Белинскийдің кітабы, Сіз берген Аме-
рика  әдебиет  сыншысының  мақаласы  ойлаған,  ойға  алған  пі-
кіріңді батыл айтуға үндейді емес пе? Ал, мен Сіздің Тұманбай 
досыңызды сынаймын деп қолайсыз жағдайға қалдым – дедім, 
біртүрлі мұңайып.
– Дұрыс қой – деп жұқа жымиды Ән-ағаң, ол принцип, бірақ 
рецепт емес, Тұмашқа қаттылау қадалыпсың. Өзі жетім өскен, 
жаны  жаралы,  әрі  жаны  нәзік  адам,  шын  ақын  ғой  Тұмаш.  – 
Ақын  аға  сөйтіп  бірсыпыра  кеңес  айтты.  Ән-ағаң  айтқан  бір 
әфсана-әңгіме әлі есімде.
– Баяғыда бір қанішер хан болыпты – дейді ол, – сол хан 
тарихта  атын  қалдыру  мақсатында  бір  жылнамашы  ұстапты. 
Хан  жорықта,  жылнамашы  қасында.  Жойқын  соғыс,  төгілген 
қан,  шыққан  жан  дегендей.  Күндердің  бір  күнінде  жылнама-
шыны  шақыртып:  “Талай  жортуыл  жорықтарды  өттік.  Қане 
сен тарихқа кіретін не жаздың?” – деп сұрапты. Сөйтсе жыл-
намашы дәптері толы “қанішер хан ана елді жаулады”, “мына-
дай кісілерді өлтірді” – деген сыңайдағы тізбелер екен. Ханның 
көңілі  толмапты:  –  Мұның  не,  мені  сонша  қанқұмар  қылып 
көрсеткенің? – дейді тікіленіп. 
Сонда жылнамашы: 
–  Сіз  тек  көзіңмен  көрген  шындықты  ғана  жаз  демеп  пе 
едіңіз? – дейді ғой.
Хан тұрып сонда:
–  Керекті  шындық  бар,  керексіз  шындық  бар.  Бұл  –  бір. 
Екіншіден, мәселе – шындықты айтуда ғана емес, қалай айтуда. 
Осыны жадыңа тұт деген екен. Сен де осы әңгімені жадыңа тұт, 
балақай! – деп әңгімесін аяқтап басымнан сипады Ән-ағаң.
Бұл  да  менің  әдеби  сынға  талпынып  жүрген  кездегі  бір 
қадамым...
Жақсы дәстүрден көз жазып қалдық па?
Қазақ  университеті  жанындағы  әдеби  бірлестікті  1970 
жылға  дейін  Сағат  Әшімбаев  есімді  студент  басқарыпты.  Біз 
оқып  жүрген  кезде  Сағат  алдымен  “Лениншіл  жас”  (“Жас 
алаш”) газетінде, кейінірек “Жұлдыз” журналында қызмет ат-
қарды. Мақалалары мерзімді баспасөзде жиі-жиі жарияланып 
тұрады. 
Сағат  Әшімбаев,  Рафаэль  Ниязбеков,  Шөмішбай  Сари-
ев  “Жұлдыз”  журналында  қызмет  істеген  жылдары  әдеби 
бірлестікке жиі келіп жүрді. Әдеби бірлестік мәжілісінің аяғы 
студент  жатақханасында  –  тар  бөлмеде  жалғасатын  сәттер 
жиі. Олар арамызға келген сайын “Сын жазсаңдаршы» – деп 
әрқайсысымызды  бір  қамшылайды.  Кейде  ауызекі  айтқан  әң-
гімені “осы күйінде қағазға түсіріп бере қойыңдаршы” – деп те 
жатады. Демек, олар жәй жүрмепті, студент жастар арасынан 
талағының биті бар талапкерлерді іздей жүріпті. Қандай үлкен 
жүректілік?! Қандай қамқорлық?!
Университеттің әдеби бірлестігімен қатар әр факультеттің 
“Студенттердің ғылыми қоғамы” аталатын ұйымы бар. Филоло-
гия факультетінде оны Жанғара Дәдебаев басқарады. Ғылыми 
қоғам мүшесі болып табылатын студенттер белгілі бір мұғалім 
жетекшілігімен  конференцияда  баяндама  жасайды.  Бір  рет 
«Қазақ анекдоттары» – деген тақырыпта профессор Бейсембай 
Кенжебайұлының жетекшілік етуімен баяндама жасап, арнайы 
диплом алғаным бар. (Диплом архивімде сақтаулы. Қ.Е.)
Әрі бұл кезде Бейсекеңнің ұсынуымен А.Мецтің “Мұсыл-
ман ренессансы”, Л.Н.Гумилевтің “Байырғы түріктер”, Б.Ғафу-
ров тың  “Тәжіктер”,  Н.И.Конрадтың  “Батыс  пен  Шығыс”, 
Д.С.Лихачевтің “ХІІІ-ХV ғасырлардағы орыс әдебиеті жанрла-
ры”–  аталатын  кітаптарын  оқып  үлгерген  едім.  Байқаймын, 
ыңғайым  тарихқа,  әдебиет  тарихына  ауып  барады.  Бәрі  Бей-
секеңнің тарихи-зерттеу мектебіне де бойлата берді. 
Әлі  есімде,  сол  жылдары  Бейсекең  мені  белгілі  ғалым, 

24
25
үлкен түрколог Әуелбек Қоңыратбаевтың докторлық диссерта-
ция қор ғауына алып барды. Бұл өзі ешкімге жалтақтап жағына 
бер мейтін, білгенін айтып қарап отыратын, “кісілік саясатыңда” 
шаруасы жоқ, алаңғасар-әпенділеу қария екен. Диссертациясын 
жақсы қорғады. Бейсекең қатты қуанып жүрді. Залдан шығып 
келе жатқанда: 
–  Қызық  болған  жоқ  па,  ә,  Құлбек?  –  деп  ақырын  маған 
қарап қойғанын аңғардым.
– Қызық екен... бірақ, неге Қоңыратбаев шал болғанда қор-
ғап жатыр? Жастау кезінде неге қолға алмаған? – деп профес-
сордың жүзіне үңілдім.
– Оның енді түрлі себебі бар – деді ғалым шәкірт баланың 
жүзіне сынай қарап, – Өзі де созып алды. Тақырыбы да қиын. 
Шығыс десе қашып тұратын да әдетіміз бар. Тағы басқа толып 
жатқан себептері бар... 
Ғалым себептің бірін айтып, бірін айтпағандай күйде кетті. 
Мен тақақтап сұрап жатпадым. Қазақ ғалымдары арасындағы 
айтыс-тартыстан ол кезде хабарым жоқ, әрине. Жүрегін жара-
ламайын деп Бейсекең де айтпаса керек. 
 
Диссертация  қорғауына  қатысқандықтан  ба  екен,  әйтеуір 
Әуелбек Қоңыратбаев деген кісі мені недәуір қызықтырды. Әрі 
Бейсекең  ол  кісі  жөнінде  түгел  ақтарылып  сыр  айтпағандай 
көрінді  маған.  “Ит  пен  бала  қорыған  жерге  өш”  –  дегендей 
балаң  көңілімде  ғалым  еңбектерін  оқып  көретін  екен  деген 
қызығушылық  пайда  болды.  Қазіргі  “Ұлттық  кітапхана”  ол 
кезде  А.С.Пушкин  атындағы  республикалық  кітапхана  атала-
ды.  Пайдалануға  жаңа  берілген.  Аталмыш  кітапханаға  барып 
Ә.Қоңыратбаев  еңбектерінің  кейбірімен  танысып  шықтым. 
Сөйтіп жүріп Бейсекеңе жолығып қалдым. Масаншы көшесінен 
Төлебаевта тұратын ғалым үйіне дейін бірге аяңдадық.
– Не оқып жүрсің, Құлбек? – деді ғалым.
–  Әнеугі  күні  Қоңыратбаевты  мақтап  едіңіз.  Сол  кісінің 
еңбектерін қарап шықтым.
– Ә, дұрыс. Басқа не оқып жүрсің? 
Мен жоғарыда аталған бірсыпыра еңбектерді тізбеледім.
– Ә, жарады. Ертең кафедраға келіп маған жолығып кет.
Төлебаев және Қабанбай батыр (ол кезде Калинин көшесі) 
көшелерінің қиылысында осылай қоштастық.
Ертеңіне  “Қазақ  әдебиеті”  кафедрасына  бас  сұқтым.  Бей-
секең отыр екен. Жалт қарады. 
– Кел, кел, келе ғой!  
 
Мен кіріп бардым. 
Ғалым қолыма Қаз МУ-дың бланкісіне басылған бір хатты 
ұстата берді. Оқып шықтым. Былай деп жазылыпты:
“В  Библиотеку  КАЗГУ.  Кафедра  казахской  литературы 
просить  разрешит  пользоваться  докторской  диссертацией 
КОНЫРАТБАЕВА А. студенту 3­го курса филологического фа­
культета Ергубекову К.
Зав. Кафедры казахской 
литературы, профессор – Б.Кенжебаев.”
Ол кезде іс қағаздарының бәрі орыс тілінде жазылады. Күні 
бүгінге дейін архивімде сақталып келе жатқан қатынас хаттың 
жоғарғы жағында “т. Урмановой Х.Г. Разрешаю. Д.Ораз. 12/V­
73 г” деген белгілер бар. Бұл да бір сонау жетпісінші жылдар- 
дың  жәдігерлігі.  Бейсекеңнің  көзіндей  болып  архивімде  сақ-
талып келеді.
Жәдігерлік арқылы айтқалы отырғаным мына жай: студент 
бала  әлдебір  ғалымның  докторлық  диссертациясын  не  етсін? 
Оны қажет етіп отырған шынайы ұстаз, ғалым. Шәкіртім оқыса, 
таныса  келе  ғылымға  бет  бұрса  деген  ұстаз  бойындағы  ұлы 
тілек. Шәкіртіне әкесіндей қамқорлық жасайтын ұстаздық ұлы 
жүрек.  Бәрін  өзі  жазған,  бәріне  өзі  жүрген.  Сөйтіп  шәкіртіне 
ақ жол ашып қойған. Ұстаздық жүрегіңізден айналдым-ау, асыл 
адам,  шынайы  ғалым.  Қазір  осындай  ұстаздар  бар  ма  екен, 
сірә?!  Әй,  қайдам?  Басқа  қайталанар,  Бейсекең  қайталанбас. 
Өйткені ол кісі әрбір шәкіртінен ғалым келбетін көретін еді-ау, 
жарықтық. Сеніміңді ақтай алармыз ба, жоқ па?  
Қасымызда жүрген қарапайым ғалымның ірі ерліктер үшін 
жаралған  жан  екенін,  бірақ  еркіне  жібермей  ауыздықтаумен 
саясат,  іштей  тынып  ғалым  жүргенін  мен  сол  жылдары  сезе 
бастадым. Оның үстіне ұстазға деген шәкірт махаббаты бөлек 
қой, шіркін. Тағы бір айта кететін жайт – 1973 жылдан бастап 
Бейсекеңді сырқат айналдыра бастады. Жиырмасыншы ғасыр 
басындағы қазақ әдебиетінен оқитын лекциясына бірде келіп, 
бірде  келе  алмай  қалып  жүрді.  Ұстаз  лекциясын  кейде  Алма 
Қыраубаева,  кейде  Арап  Еспембетов  оқып  жүрді.  Екеуі  егіз 
қозыдай аспиранттары еді. Қазір екеуі де үлкен ғалым. Міне, 
осындай  күндердің  бірінде  Бейсекең  пәнінен  емтиханды  осы 
екі кісіге тапсырғаным есте.
Бейсекеңнің  лекторлығы  жөнінде  аз  ғана  сыр.  Кенжебай-
ұлының кенже шәкірттерінің бірі болғаныммен жалғыз шәкірті 
емеспін ғой, сондықтан қылаудай қоспаға орын жоқ. Бейсекең 

26
27
үздік лектор емес-ті. Құдай берген дауыс та зор емес, жұмсақ, 
ұяң  дауыс.  Ақырын  есікті  ашып  кіріп  келген  Бейсекең  бала-
ларды  тексеріп  те  жатпайды,  бірден  сабағына  кірісіп  кетеді. 
Тексермейтін  текті  мінезін  білетін  кержалқау  кейбір  студент-
тер профессор сабағына келмейтін. Сабақ үстінде әкімшілікті 
мойындамайтын. Ол жылдары студенттердің сабаққа қатысуы 
деканат  тарапынан  қатаң  тексеріліп,  қатыспаған  студенттер 
сти пендиядан алынып тасталатын. Сондықтан кейбір студент-
тер  лекция  үшін  емес,  алатын  отыз  бес  сом  стипендиядан 
айы рылып  қалмау  үшін  де  келіп,  аудиторияда  қалғып-мүлгіп 
отыратыны болады. Бірде әлекедей жаланған декан орынбаса-
ры  Санақ  Әлімұлы  Құлбеков  есікті  ашып  кіріп,  студенттерді 
түгендей бастады. Бейсекең декан орынбасарына кенет қатты 
тікіленді:
–  Сен  әкімсің.  Бірақ  сабақтан  үлкен  емессің.  Бұл  қырық 
бес  минөт  маған  берілген.  Шық!  –  деп  Санақ  әкімді  есіктен 
шығарып жіберді.
Бейсекең сөзді ойнатып қолданып, қырлап сөйлейтін лектор 
емес-ті. Алайда, қойын-қонышы тола факті, дерек болып келеді. 
Соларды бірінен кейін бірін топырлатып айта бастағанда есте 
сақтау қабілетіне қайран қаласың, есесіне өзің профессордың 
айтқан әңгімелерін есіңе ұялатып үлгермейсің.
Бірқалыпты дауыс мақамына көндігіп тыңдаған кісі Б.Кен-
жебайұлы лекциясынан көп білім алар еді. Ал, бірсарын лек-
циядан жалыққан адам ештеңе ала қоймайтын. Қалай дегенде 
де  Бейсекеңді  студенттер  сыйлайтын,  құрметтейтін.  Ескінің 
көзі  деп  қарайтын.  Біз  –  студенттер  Бейсекеңді  ұлы  Мұхтар 
Әуезовтің көзіндей көруші едік. Оған себеп те бар.
ҚазМУ-дың көне көз мұғалімдері Мұқаңдай ұлы адамның 
Бейсекеңе  деген  махаббат-құрметін  кейбірі  мақтаныш  көріп, 
кей бірі қызғанып дегендей әңгіме қылатын. Әсіресе, тіл мама - 
ны  Ыбыраһим  Маманов.  Бұл  кісі  атақты  Маман  байдың  не-
мересі.  Кезінде  (ХІХ  ғасырда)  мектеп  салдырып,  “Мамания” 
деп ат берген, “Айқап” секілді журналды шығару үшін ұжымға 
айналып көп қаражат берген, кейін қазақ басылымдарын жаз-
дырып  алдырып  тұрған  сирек  зиялылар  –  осы  Ыбекең  ата-
лары.  Кеңес  өкіметі  тұсында  бай  баласы  болғандығы  үшін 
қудаланудың жеті атасын көрген, басынан талай тауқымет өт-
керген, сонда да мойымаған қайсар жан еді Ыбекең. Сол кісі 
бірде лекция оқып тұрып: 
– Мұхаңның тірісінде дұшпаны көп болған еді, өлген соң 
досы  көбейіп  кетті.  Жұрттың  бәрі  Мұхаңмен  дос,  Мұхаңа 
шәкірт – деп жымияды. Сөйдеді де: – Осы Бейсекең сендерге 
Мұхаң жайында әңгіме айта ма? – деп сұрайды. – Жоқ! – деп 
жауап береміз бәріміз бір ауыздан. 
Айтпайтыны рас.    
 
– Онысы несі екен, ә, скромность қой – дейді Ыбекең, – Ал 
шын мәнінде Мұқаңның ықыласы құлаған, дос тұтқан адамы 
осы  ұстаздарың  Бейсембай  Кенжебайұлы.  Мұқаң  бұл  кісінің 
атын  атамай,  еркелетіп  “Бешім”  дейтін...  Жарайды  лекцияға 
ойысайық...
Тағы бірде, сол кісі: 
–  Осы  Бейсекең  неге  “жиырманшы  ғасыр”,  “жиырманшы 
жыл” деп жазады? Соны білесіңдер ме? – деп сұрақ қоя сөйледі. 
Өйткені Мұхаң солай жазатын. Тіл заңы да солай! Қазір мына 
білгіштер қолдан өзгертіп, сан саққа жүгіртіп тіл заңын бұзып 
жүр ғой. Сендер ұстаздарың Бейсекең “Абай жолын” әкімдердің 
қарсылығына  қарамай  жарыққа  шығарып  жіберіп,  жұмыстан 
қуылған  жан  екенін  білесіңдер  ме?  –  деп  те  сұрайды.  Әрі 
қарай лекцияға ойысып кетеді. Енді біліп жүрміз әбден қуғын-
сүргін  көрген  Ыбыраһим  Маманов  ұстаз  тамағында  да  талай 
шындық, талай сұмдық-сыр жыбырлап айтылмай кеткен екен 
ғой. Қайтерсің, уақыт...
Міне, сондай аяулы адам сырқат. Бір күн ауру, бір күн сау. 
Үйіне  барып  хал  біліп  тұрамын.  Ауруханаға  да  хабарласқан 
сәттерім болды. 
Жаңа жыл қарсаңы. Ол кезде орыстың Жаңа жылын өз жаңа 
жылымыздай  қуанып  қарсы  аламыз.  Жасы  ұлғайып  аурушаң 
тартқан ұстазды жаңа жылымен құттықтап, жанына шипа бо-
луды ойладым ба екен, әйтеуір Желтоқсанның 31-і күні, сағат 
түнгі 10-дар шамасында 62-52-71 телефонына шалдым.
– Бұл кім?    
 
 
– Құлбек! Жаңа жылыңызбен құттықтайын деп... Ауырмаңыз 
ағай... 
–  Ой,  рахмет  айналайын.  Құттықтап  тұрған  өзің  бе,  әлде 
курс түгел ме? 
– Өзім, ағай...  
 
 
– Ә, жөн, жөн. Балаларға сәлем айт. Бақытты болып өсіңдер. 
Жаңа жыл екен деп арақ-шарапқа айналып қалып жүрмеңдер. 
Хош. Телефонды ілген бойда бойымды өкініш билесін. Өзімді-
өзім жеймін-ау, жеймін. “Не деген аңқаусың. Ғұмыры аудитори-
яда өтіп келе жатқан ұстаз ұзақ төсек тартып саржамбас болып 

28
29
жатудан  зерігіп,  шәкірттерін  сағынған.  Сен  соны  да  аңғарма-
дың.  Рас,  Бейсекеңе  телефондаймын  деп  сен  айтқан  жоқсың, 
бізден сәлемдеме деп олар айтқан жоқ. Алайда, бүкіл курс сә-
лем айтып, құттықтап жатыр деп залалсыз өтірік айта салсаң 
қайтетін еді? Бірдемең кететін бе еді? Бір сенің құттықтауың- 
нан  бүкіл  курстың  құттықтауы  ұстаздың  жанын  жадыратып, 
арқаландырмас  па,  ауруына  шипа  болмас  па?”  –  деп  өзімді-
өзім жеп қоя жаздадым. Өйткені ұстаз дауысынан шәкірттерін 
сағынған саз аңғарған едім. Амал қанша, айтылар сөз айтылып, 
хош айтысып кетті. Мен студент бөлмесіне өкінішпен ендім...
Жүрек сырқатына миға қан құйылу дерті қосылып “инсу-
льт” деген диагнозбен Бейсекең ауруханаға қайта түсті. Ұстаз 
жайы хақында курстас жігіттерге хабарладым. Бәрі де ойланып 
“апыр-ай, ә» – десті. Өткендегі өкініш бар, курстас достардың 
тілегі  бар,  ақыры  бір  күні  топ  жігіт  курс  атынан  сәлемдеме 
алып Қазақстан Министрлер кабинетінің ауруханасына – сыр-
қаттанып жатқан Бейсекеңе бардық. 
 
Ұстаз кісі танымастай болып өзгерген. Бет-аузы көнектей 
болып  ісіп  кетіпті.  Қасында  Меңжамал  шешеміз  шалының 
жай-күйін  жасап  күйбеңдеп  жүр.  Бізді  көріп  қарт  ғалым  сәл 
кемсеңдегендей болды. Бәйбішесі:
–  Таныдың  ба,  балаларыңды  Бейшенбай?  –  деді  татар 
мақамымен. Ұлты татар Меңжамал шешеміз ерін осылай “Бей-
шенбай” – деп атайтын.
Ұстаз басын изеді. Сөйлеуге тіл жоқ. Жүруге, тұруға рұқсат 
жоқ.  Қол-аяғы  да  жарымжан.  Әрі-бері  отырып,  әр  әңгіменің 
басын  бір  шалдық.  Ұстаз  мұқият  тыңдап  отыр.  Ақыры  жаны 
жайсаң  ұстазға  тапқан  жақсы  сөздерімізді  айтып  хоштастық. 
Қоштасып  тұрып  айыға  келе  оқырсыз  деп  татар  әдебиетшісі 
Рафаэль Мұстафиннің Мұса Жәлел жайында жазылған “Үзілген 
ән ізімен...” аталатын деректі-ізденіс кітабын сыйладық. (Кітап 
қазір ғалым кітапханасында сақтаулы. Оның алғашқы бетінде 
мынадай жазу бар: “Қадірлі ағай!
Тез  айығып  кетуіңізге  тілектеспіз.  Шәкірттеріңіз:  Құл­
бек,  Тұрар,  Ахмет,  Жақсылық,  Жұмабай,  Төребай,  Жанғара, 
Бәйділхан, Кемел. 25/І­1975.”)
–  Жазылсын,  оқиды  ғой  ағайларың.  Рахмет  балалар!  Өр-
кендерің өссін! – деп қоштасты Меңжамал анамыз. 
Ұстаз  ыңырсып  бірдеңе  деді  де  оң  қолын  әлсіз  жоғары 
көтеріп тастап жіберді.
Шәкірттер  көңіліне  мұң  ұялап  шықты  ауруханадан.  “Әй-
қайдам” деген күдік әр көңілде кетті... 
Бейсекеңнің сырқаты шәкірттері түгілі әріптестерін де қат-
ты ойландырды. Ұстаздар сол тұста әбіржулі жүрді. “Ойпырым-
ай, ойпырым-ай, не дейт” – деген секілді өзара күбір-сыбырын 
біздер шәкірттер талай естідік...
Студенттердің  ғылыми  қоғамының  кезекті  мәжілісінің  бі-
рінде профессор Тұрсынбек Кәкішев (НСО-ға оқытушылар та-
рапынан жетекшілік етеді):
–  Құлбек,  Бейсекең  биыл  жетпіске  келеді.  Әрі  өзі  сыр-
қаттанып қалды. Бәріміздің де ұстазымыз. Болдым-толдым деп 
жүргеннің  бәрі  сол  кісінің  жақсылығын  көрген.  Осы  ретпен 
келген уақытында, сен басқа тақырыпты қоя тұрып, Бейсекең 
творчествосынан баяндама жасасаң қайтеді? – деді. Ол кісінің 
ой салуы, ойласуы кесімді келеді. Өзі айтты, өзі шешті. Әрине, 
мен де қарсы емеспін ғой. 
Студенттер ғылыми қоғамының студент-жетекшісі Жан ғара 
Дәдебаевтың қалауы да осы болды.
Баяндама  да  жасалды.  Тыңдаған  студенттер  де,  профес-
сор Тұрсынбек Кәкішев те баяндаманы мақалаға айналдырып 
университеттің аспиранттарға арналған ғылыми жинағына бе-
руімнің керектігін айтты. Айтты да солай деп қаулы алды. Шә-
кірт бала алдынан және бір қиындық шықты. Университеттің 
ғылыми мақалалар жариялайтын жинағы студентке арналмап-
ты. Ол – ғалым ұстаздар мен аспиранттарға!... Бұл қиындықтан 
жайдары адам, жақсы ұстаз, тілші һәм әдебиетші ғалым Мырза-
тай Серғалиев құтқарды. Ол менің өтінішім бойынша мақалаға 
бірге қол қоюға келісті. Сонымен “Қазақ тілі мен әдебиеті” – 
аталатын жылдық жинақтың 1975 жылғы санында М.Серғалиев 
пен  Қ.Ергөбековтің  “Ғалым­ұстаз  жолы”  аталатын  ғылыми 
мақаласы жарық көрді...
Шәкірт көңілі қуанышқа толы. Көңілін шаттық кернеді.
– Жігіттер бір азаматтық шаруа жасауға тура келеді, – деп 
курстас дос Жанғара Дәдебаев жұмбақтай сөйлеп. Қарапайым 
сөздің  өзін  жұмбақтап,  қарапайым  ойдан  философия  туында - 
тып отыру – оның қашанғы дағдысы. – Тағы не пәлені бастаға- 
лы жүрсің, – деп жігіттер Жанғараның аузына қарадық.
Ол асықпай қойнынан үш жұқалтаң кітапты алып үстелдің 
үстіне қойды. Сөйтті де әңгіме бастады: 
– Бүгін Рәпілбекке (Р. Ниязбековті ол осылай ата-анасы азан 
шақырып қойған атымен атайды.Қ.Е.) ілесіп “Жұлдыз” журна-

30
31
лына барып едім, Сағат пен Шөмішбай осы жыр жинақтарын 
қолыма  ұстатты.  Сендерге  сәлем  айтты.  Тез  рецензия  жазып 
берсін. Өзгертпей басамыз деді. 
Біз сенімге қанаттандық та, міндетке келгенде қайсақтадық. 
“Орындап шыға аламыз ба?”
–  Орындап  шығамыз,  несі  бар!  –  Жанғара  нық  сеніммен 
сөйледі.
– Болсын ендеше.    
 
– Төребай, сен мына Саттар Сейтхазин жинағына, Құлбек 
сен  Сабырхан  Асановтың  жинағына  пікір  жазасың.  Ал  мен 
Өтеген Күмісбаевтың жинағына жазамын... 
– Келістік.    
 
 
Біз  үш  ақынның  үш  жыр  жинағын  қолымызға  алып  үш 
жаққа кеттік. Оқу керек, ойлану керек, іздену, жазу керек.
Менің  еншіме  тигені  –  Сабырхан  Асановтың  “Шолпан” 
ата латын жыр жинағы. Жинақты бір оқып шыққанда тәп-тәуір 
өлеңдер бар екен-ау деген жақсы әсер жетегінде болдым. Бұл – 
алғашқы әсер, оқушылық әсер. Енді екінші бір ой қылаң берді: 
“Өзге  жинақтарымен  салыстырып  көрсең  қайтеді?  Өсу  бар 
ма  ақында?  Әлде?”  Кітапханаға  барып  ақынның  “Шолпанға” 
дейінгі  жыр  жинақтарымен  танысып  шықтым.  Табиғатында 
Сабырхан  Асанов  жақсы  ақын  екен.  Ақын  жинақтарына 
Сәбит  Мұқанұлы  бас  болып  жазған  мақала,  рецензиялармен 
сырластым.  Келген  қорытындым:  “С.Асановтан  үлкен-кіші 
әріптестері мол үміт кеткен. Ақын әдебиетке сезім жыршысы-
на айналып сәтті келген. Бірақ іздену аз. “Шолпан” оған дейінгі 
жыр-кітаптарымен салыстырғанда төмен жатыр, а!»
Ақ қардан да аппақ, мөлдір таза шағымыз емес пе?! Ойға 
алған,  көңіл  тоқтаған  пікірді  бүкпесіз  айттық  та  рецензияны 
Жанғараның қолына ұстаттық. Ол да оқып шығып “Жұлдыз” 
журналының  редакциясына  –  Сағат  Әшімбаев,  Шөмішбай 
Сариевтің қолына табыс етеді.
Уақыт өтіп жатыр. “Жұлдыз” журналының 1974 жылғы 12 
санында үшеуіміздің рецензиямыз бірінен кейін бірі тізбектеле 
беріліпті. Ой-пәлі! Қуанып қалдық. Әй, бірақ осында бір түсі-
ніксіз жай бар: менің мақаламның соңында “Т.Омаров” – деген 
фамилия тұр. Қасымдағы достарым да аң-таң. Жанғара жазған 
мақаланың соңында “Қ.Ергөбеков”, Төребай жазған мақаланың 
соңында “Ж.Дәдебаев” деген есім тұр. Бұл қалай болған?
Бәріне  кінәлі  тәжірибесіздік.  Төртінші  курсты  аяқтағалы 
жүр ген жігіттер ағалар тапсырған міндетті орындағанбыз. Бір-
ақ  соңына  қол  қою  есте  болмаған.  Дұрыс  дағдыланбағанбыз, 
ұяңдық  билеген.  Мақаланы  қабылдап  алғанда  редакциядағы 
жігіттер бұған назар аудармаған... Мақала қорытылар сәтте біз 
курсты  бітіріп,  ауыл-ауылымызға  тарап  кеткенбіз.  Атымызды 
ғана білетін Сағат Әшімбаев пен Шөмішбай Сариев (студент-
тер ортасына талай келіп, кештер ұйымдастырған, бізді жазуға 
талай мәрте үгіттеген ағалар еді-ау, шіркін) кездескен бір сту-
денттерден  біздің  фамилияларымызды  сұрап  біледі.  Сөйтеді 
де  үш  рецензияға  жобалап  “автор”  белгілейді...  Сөйтіп  біздің 
әрқайсысымыз өзіміз жазбаған мақала авторлары болып шыға 
келдік.  Әй,  дегенде  мақала  өзге  кісінікі  емес,  бес  жыл  бірге 
өскен достар – өзіміздікі ғой. Гәп басқада. 
Сонау  жетпісінші  жылдары  әрбір  редакцияда  әдебиетке, 
журналистикаға жас талапкер алып келу, тұсауын кесу – жақсы 
дәстүр еді. Сонау жетпісінші жылдары әрбір студентінен бола- 
шақ ғалым, ақын, жазушы көру – әрбір ұстаздың бұлжымас дағ- 
дысы еді. “Қандай жақсы шәкіртің бар?» – деп ұстаздар бір-бі- 
рінен  сұрағыштап  жатар  еді.  “Қандай  көгенкөздің  көзін  аш- 
тың?” – деп журналистер бір-бірінен сұраушы еді. Қазір қандай 
екен, сірә? Тұрымтай тұсымен болып кетпеді ме екен? Жақсы 
дәстүрден көз жазып қалып жүрген жоқпыз ба абайсызда?...

жүктеу/скачать 2,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: