Сборник материалов Международной научно-практической конференции

 

430 

ПАТРИОТИЗМ КАК ОСНОВА МОРАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ 

 

УСТОЙЧИВОСТИ И ГЕРОИЗМА ВОЙНОВ-КАЗАХСТАНЦЕВ 

 

В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ  

 

Рыскулбеков А.И. 

 

Докторант Национальный университет обороны имени Первого Президента  

Республики Казахстан – Лидера Нации (Астана, Казахстан) 

 

Республика Казахстан, вместе с другими суверенными государствами, образованных на 

обломках бывшего Советского Союза отмечают 70-летие Победы над фашизмом.  

Война  с  пространственным  размахом  боевых  действий,  численности  сражавшихся 

армий, человеческих жертв и материальных потерь не имеет  аналогов в мировой истории.  

Отстояв  свободу  и  независимость  своей  страны,  советский  народ  спас  мировую 

цивилизацию,  предотвратил угрозу порабощения всего человечества фашизмом. 

Казахский народ, как и другие народы Советского Союза, впервые участвовал в такой 

великой битве, какой являлась Отечественная война, и показал себя героическим народом, 

преисполненным чувством патриотизма и национальной гордости, какой бы тяжелый след не 

оставила  для  казахов  нарушение  векового  образа  жизни,  голод,  и  нищета,  тотальная 

репрессия 30-годов ХХ века. 

Великая Отечественная война 1941-1945 годов явилась суровым экзаменом для каждой 

из  республик  в  отдельности.  Казахстанцы  вправе  гордится  тем,  что  наша  республика 

выдержала этот экзамен. Особо следует отметить вклад казахского народа, из которого при 

царизме  долгие  десятилетия  к  военной  службе  допускались  только  представители 

аристократии и среднего сословия, а народ в целом не получал опыта участия в современных 

войнах [1, c.6].  

Казахи  всегда  были  умелыми  и  мужественными  воинами.  О  самоотверженности 

казахского  народа  говорят  и  слова  Верховного  Главнокомандующего  Вооруженными 

Силами - Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева: "...Много раз казахи стояли на 

грани гибели. Но воля к жизни, воля к свободе  вновь и вновь поднимали народ с колен..." 

[2]. 

Тысячелетия  казахские  воины  считали  борьбу  за  независимость  своей  Родины  делом 

чести,  и  всякий  раз,  когда  нависала  опасность  иноземного  порабощения,  проявляли 

изумительные образцы храбрости и героизма. 

Следуя  доблестным  боевым  традициям  предков,  дедов  и  отцов,  сыновья  и  дочери 

нашей Республики встали на защиту общей Родины, участвовали во всех сражениях Великой 

Отечественной войны, разделяя горечь поражений, утраты боевых друзей и радость победы. 

Каждый  из  нас  помнит  подвиг  8  гвардейской  стрелковой  дивизии  имени  генерала-

майора  Панфилова.  Она  приняла  участие  в  битве  под  Москвой,  удерживая  на  широком 

участке фронта натиск гитлеровских отборных эсэсовских и танковых дивизий.   

С памятью о легендарной дивизий связано военное исскуство талантливого полководца 

Халық  Қахарманы  Бауыржана  Момышулы.  Тактические  приемы  ведения  войны, 

примененные им и названные "панфиловские спирали", вошли в летопись военной науки. Из 

слов генерала Панфилова И.В., после выхода батальона Момыш-улы из окружения, можно 

понять,  что  сам  командир  дивизии    предпочтение  в  разработке  «спирали»  отдавал 

Баурджану:  «Помните  вашу  спираль-пружину?  Как  она  действовала  у  вас?  С  этого  и 

начинайте» - говорит он командиру батальона [3].   

Б.Момыш-улы сам разъясняет суть «спирали»: «Спиралью я это называю потому, что 

все  бои  Панфиловской  дивизии  под  Москвой  характерны  тем,  что  она  перерезала  путь, 

отскакивала  в  сторону  и  увлекала  за  собой  противника,  отводила  его  километров  на  10, 

потом  рывком  снова  становилась  на  его  пути,  снова  уходила.  Такими  маневрами  силы 

противника распыляются, наши части снова выходят на большак. Это в настоящем смысле 

слова изматывание противника давало выигрыш во времени» [4,с.105].  

 

431 

Неувядаемой  славой  покрыли  себя  герои-панфиловцы,  в  боях  под  Москвой  они 

показали  образцы  высокой  морально  -  психологической  устойчивости,  совершая 

коллективный  подвиг  и  массовый  героизм  в  самых  неблагоприятных  условиях  первых 

месяцев Великой Отечественной войны.  

Следует  отметить,  что  в  великой  битве  под  Москвой  и  освобождении  Калининской 

области,  кроме  панфиловцев,  участвовали  другие  воинские  соединения  и  части, 

сформированные в Казахстане: 238 стрелковая дивизия (30 гвардейская), 99 ордена Ленина 

Краснознаменная  кавалерийская  дивизия.  Воины  Казахстанцы  мужественно  сражались  в 

рядах  гвардейцев  кавалерийского  корпуса  генерала  Доватора  и  в  частях  1  и  2 

Краснознаменных кавалерийских корпусов генерала Белова. 100, 101 стрелковая бригада и 

99  кавалерийская  дивизия  участвовали  в  боях  за  освобождение  гор.  Калинина  и 

Великолукской области [1, c.260].  

За заслуги перед Родиной свыше 150 тысячи советских женщин в их числе женщины из 

Казахстана  были  награждены  боевыми  орденами  и  медалями,  более  200  из  них  удостоены 

ордена Славы, причем четверо-полными кавалерами этого солдатского ордена. Звания Героя 

Советского  Союза  было  присвоено  90  женщинам,  а  двое  являются  славные  дочери 

казахского  народа.  Это  Герои  Советского  Союза  старший  сержант  Маметова  Маншук 

Жиенгалиевна и ефрейтор Молдагулова Алия Нурмухамедовна [ 5,с. 455]. 

Подвиги  бесстрашных  сынов  Казахстана:  Тулегена,  Тохтарова,  Малика  Габдулина, 

Рашида  Джангозина,  Мустафы  Сенгирбаева,  Аскара  Кожабергенова,  Алиппая  Корсаева, 

Нурсултана Исбулатова и многих других, поднимали чувство гордости казахского народа. С 

каждым днем сражения росла боевая слава воинов – казахстанцев. На советской Родине, в 

далеком Казахстане степные акыны посвящали им песни и импровизации [1, c.258-259].  

В  январе  1943  года  Советское  правительство  присвоило  Малику  Габдулину  высокое 

звание Героя Советского Союза. В ответ на эту награду отважный воин – гвардеец заявил: 

«Вся  моя  жизнь,  вся  кровь,  покуда  руки  способны  держать  оружие  –  я  буду  истреблять 

фашистских варваров, буду драться за счастье и процветание Родины, за счастье казахского 

народа, сыном которого я являюсь» [1, c.257].  

 

Масштабы  героизма  казахстанских  воинов  в  годы  Великой  Отечественной  войны 

поразили весь мир, еще в ходе войны и будут поражать воображение многих поколений. Что 

вдохновляло,  поднимало,  вело  казахстанских  воинов  на  подвиги?  В  чем  кроются  истоки 

советского патриотизма?  

Во-первых,  в  государстве  существовала  система  патриотического  воспитания.  Со 

многими ценностями, которые ложились в ее основу можно не соглашаться. Но – главное эта 

система  была  действенной.  С  раннего  детства  гражданин  слышал  про  великие  свершения 

героев совей страны, воспитывался не только дома, но и в школе, пионерской организации, в 

кружках технического творчества….Получив первую мотивацию к служению собственному 

отечеству в детстве, почетной службе в рядах Красной Армии. Еще за долго до нее юноши 

овладевали военно-техническими профессиями – водили мотоциклы, автомобили, прыгали с 

парашютов, участвовали в работе общественных организаций – ДОСААФ, ОСОАВИАХИМ 

и т.д. [5, с.320-321].  

Во-вторых,  героизм  казахстанских  воинов  отражался  в  четком  понимании  ими 

справедливого  характера  и  целей  Великой  Отечественной  войны.  Исторический  доказано: 

нельзя  вести  в  бой  войска,  которые  не  уяснили,  во  имя  чего  он  ведется  и  не  уверены  в 

победе.  Поэтому  формирование  морально-психологического  состояния  и    устойчивости 

войск  является  одним  из  важнейших  направлений  поддержания  их  боевой  готовности  и 

боеспособности, гарантирующим достижение успеха при ведении боевых действий. 

В-третьих,  казахстанских  воинов  на  героические  дела  и  поступки,    ненависть  к 

немецко-фашистским  захватчикам,  вероломно  нарушившим  мирную  жизнь,    вела 

систематическая работа командиров, политорганов, и партийных организации состоявшая в 

том, чтобы на всех этапах войны с помощью всех форм и средств  партийно-политической 

 

432 

работы  с  учетом  конкретной  обстановки,  повышалась  устойчивость  морально-

психологического состояния войск. 

Обстановка, в которой действует военнослужащий, всегда связана с психологической 

напряженностью. В боевых условиях, человек все время окружен опасностью. Она требует 

от  воина  огромного  мужества,  самообладания,  выдержки.  Психологические  реакции 

различных  воинов  на  экстремальные  ситуации  не  одинаковы.  Одних  они  мобилизуют, 

заставляют  действовать  расчетливо,  решительно.  Других,  наоборот  могут  парализовать, 

лишить воли к борьбе, подрыву его морально-психологической устойчивости.  

Морально-психологическая  устойчивость  личного  состава  –  это  его  способность 

противостоять воздействию деструктивных факторов, экстремальных ситуаций, не утрачивая 

при этом своих социальных функций [6].  

В  данном  случае  термин  «устойчивость»  характеризует  уровень  зрелости, 

стабильности, невосприимчивости к негативным воздействиям системы базовых элементов 

морально-психологического  состояния  (потребностей,  мотивов,  ценностных  ориентиров, 

общественного мнения, традиций, убеждений) [7].  

В  четвертых,  воинскую  славу  герои  добывали  упорным  трудом,  постоянной  учебой, 

огромным напряжением сил.  

Из воспоминании Бауыржана Момышулы о генерале Панфилове И.В.: «Первое время 

Иван  Васильевич  говорил:  «Мы  степной  народ,  нам  не  только  учится  ходить    по  лесу,  но 

нужно научится воевать в этой обстановке, а времени маловато, надо торопиться…» 

И вот за короткое время, в течение одного месяца, он, как педагог и командир, научил 

свое боевое соединение не только ходить по лесу, но и воевать» [4, c.76-77].  

Бесспорно, что годы войны оказались временем высочайшего проявления устойчивости 

морально-психологического  состояния  каждого  офицера  и  рядового  солдата,  их  единого 

стремления полному разгрому врага.  

Великая Отечественная война была колоссальной и широкомасштабной проверкой на 

прочность  морального  духа  казахстанского  война,  в  результате  воин-казах  –  один  из 

освободителей  порабощенных  игом  фашизма  народов  –  участник  штурма  рейхстага,  над 

которым  водрузил знамя воинской части. 

Таким  образом,  военным  историкам  Казахстана  еще  предстоит  провести  анализ 

многочисленных  военных  событий  Великая  Отечественной  войны,  глубже  проникнуть  в 

сути  истории  повышения  устойчивости  морально-психологического  состояния  участников 

боевых действии, вскрыть причины побед и поражений в отдельных сражениях и операциях.  

На  примерах  героических  подвигов  казахстанцев,  активных  и  решительных  действий 

соединений и  частей  в  годы  войны,  глубоко  анализировать и  делать  научно-обоснованные 

выводы, извлекать уроки.  

Изучая  опыт  прошлого,  по  повышению  устойчивости  морально-психологического 

состояния личного состава в ходе боевых действий, необходимо скрупулезно отбирать в нем 

все  то,  что  соответствует  новым  условиям,  и  не  утратило  своего  значения  для 

современности. 

 

Список литературы:  

 

1.

 

Абишев Г.  Казахстан в Великой отечественной войне 1941-1945. - Алма-Ата., 1958. - 346с. 

2.

 

Кадырбаев Сакский воин-символ доблести и чести. – Алматы.1996. с 23 

3.

 

Серикбаев К. С. Баурджан Момыш-улы в моей жизни. - Алматы., 1995. - с.45 

4.

 

Момышулы Б.  Психология войны.  – Алма-ата., 1990. - 240с. 

5.

 

Материалы  международной  научно-практической  конференции  «60  лет  Победы  в  Великой 

Отечественной  войне  1941-1945гг.  Об  исторической  роли  Казахстанцев  в  разгроме  фашизма  на 

фронтах и в тылу. Уроки и выводы» Щучинск., 2005. 473 c. 

6.

 

Морально-психологическая 

устойчивость 

многонационального 

воинского 

коллектива. 

Воспитательная роль социалистического соревнования – М., 1988.- с.27. 

7.

 

Оценка морально-психологического состояния войск в процессе принятия решения на операцию: 

учебное пособие. – Астана: Национальный университет обороны, 2013. – c. 23. 

 

433 

АҚЖАН МАШАНОВТЫҢ ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ  

ТЫЛДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ 

 

Н.Б. Смағұлов  

Еуразиялық зерттеулер кафедрасының PhD докторанты 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ 

 

(Астана, Қазақстан) 

 

Биыл  2015  жылы  адамзат  баласы  басынан  кешкен  алапат  соғыс  ІІ  дүниежүзілік 

соғыстың аяқталғанына да 70 жыл толды. Кеңестер Одағы құрдымға кетіп, жеке тәуелсіз ел 

болып отырғанымен бұл соғыста жеткен Ұлы Жеңіске қазақстандықтардың қосқан үлесі зор 

болып қала береді.  

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Ұлы Отан соғысының ерекше 

маңызына  тоқталып:  «Екінші  дүниежүзілік  соғыста  біздің  ержүрек  отандастарымыз 

жауынгер  бабаларының  даңқты  жолын  лайықты  жалғастыра  білді.  Олар  қазақтың  қайсар, 

рухы биік, батыр халық екенін дүние жүзіне дәлелдеп берді. Арын-байрақ, намысын-найза 

еткен ерлердің қаһармандығы аңызға айналды. Жасанған жауды біз жұмылған бірлігімізбен 

жеңдік.  Қанқұйлы  соғыс  жылдарында  бүгінгі  Қазақстан  халқының  мызғымас  бірлігі 

қалыптасты.  Біз  ел  басына  түскен  зұлмат  жылдардың  зілдей  салмағын  жан-жүрегімізбен 

сезініп  өстік.  Сондықтан  біз  адамзат  баласына  орны  толмас  қайғы-қасірет  әкелген  сұм 

соғыстың  жер  бетінде  енді  қайталанбауын  тілейміз»,-  деп  айта  келе,  Елбасы  соғыста  қаза 

тапқандардың  рухы  мен  Ұлы  Отан  соғысының  қазірде  көзі  тірі  майдан  және  тыл 

ардагерлеріне ерекше құрметпен қарауға шақырады [1, 3 б.]. 

Жыл өткен сайын Ұлы Жеңіске құрмет артып келеді. Сонымен қатар сол ХХ ғасырда 

ғұмыр  кешкен  аға  ұрпақтың  өлеусіз  күш-жігері  мен  орны  толмас  қайғы-қасіретінің 

нәтижесінде  келген  Ұлы  Жеңістің  қадір-қасиетіне  көлеңке  түсіретін  қарама-қайшылықты 

пікірлерді де бүгінде көріп немесе әртүрлі бұқаралық ақпарат құралдарынан оқып жүргеніміз 

де жасырын емес.  

Ұлы 

Отан соғысы 4 жылға созылды. Майдан 

даласында 600 

мыңнан астам 

қазақстандық   қаза  тапты. Арнайы зерттеулердің нәтижесіне қарап отырсақ Қазақстанның 

Ұлы  Отан  соғысындағы  адам  шығыны  Ұлыбритания  мен  АҚШ-тың  шығынынан  да  көп 

болып  шығады  екен.  Ендеше  соншалықты  қайғы-қасіретпен  келген  Ұлы  Жеңістің  қазақ 

халқының тарихындағы алар орны ерекше екені баршамызға түсінікті болса керек. 

Ұлы Отан соғысына халқының саны 6,2 млн болатын, едәуір дамыған өндірістік қуаты 

мен орасан зор табиғи ресурстары бар Қазақстан КСРО-ның құрамдас бөлігі ретінде кірісті. 

Отанға берілгендік, халық патриотизмінің саяси пафоспен ұштасуы қалың бұқара халықты 

елді  қорғау  үшін  бірігулеріне  жағдай  жасады.  Оның  үстіне  Кеңестік  милитарландырылған 

қоғам  қатал  соғыс  жағдайларында  мобилизациялық  даму  үлгісін  жүзеге  асыруда  өздерінің 

орасан зор мүмкіндіктерін дәлелдеп берді [2, 435 б.]. 

Ұлы  Отан  соғысы  майдандарында  Кеңес  Қарулы  Күштерінің  жеңіске  жетуіне  елде 

қалған еңбекшілер жаңқиярлық еңбегімен үлкен үлес қосты. Соғыстың алғашқы айларынан 

бастап,  Қазақстандағы  экономиканы  соғыс  жағдайына  бейімдеп  қайта  құру  шаралары 

жүргізілді.  Майдан  шебінен  көшіп  келген  кәсіпорындарды  орналастыруға  республикадағы 

2300 мың шаршы метр өндіріс аудандары босатылды. Республика өнеркәсібінде 1940 жылы 

158  мың  адам  жұмыс  істесе,  1945  жылы  255  мың  жұмысшыға  дейін  жетті.  Қазақстанның 

колхозшы  шаруалары  соғыстың  жеңіспен  аяқталуына  қомақты  үлес  қосты.  Село 

еңбеккерлеріне  көмекке  қала  тұғындары  келді.  Республиканың  колхоз-совхоздарында  жыл 

сайын  300  мыңға  жуық  қала  халқы  еңбек  етті.  Республика  еңбекшілері  өздерінің  жеке 

жинағынан  майдан  қорына  4,7  млрд.  сом  ақша  берді.  Қазақстан  еңбеккерлерінің  майданға 

көмегі қызыл әскерлердің жағдайын жақсартып, олардың жауынгерлік рухын көтерді, Қызыл 

Армия  бөлімдерінің  жауды  талқандау  үшін  мүмкін  болған  нәрсенің  бәрін  істеуге 

 

434 

жігерлендірді.  Қазақстан  соғыстың  алғашқы  күнінен  бастап  майдан  арсеналына  айналып, 

оның адам күші және экономикалық тірегі болды. 

Қазақстанның  зиялы  қауымының  өкілдері  Ұлы  Жеңісті  жақындатуға  барлық  күш-

жігерімен ат салысты. Қаныш Сәтбаев басқарған ғалымдар соғысқа керек кен көздерін іздеп 

тауып, оны тез арада қолданысқа беріп отырды.  

 

2006  жылы  100  жылдық  мерейтойы  ЮНЕСКО  шеңберінде  аталып  өтілген  ғұлама 

ғалым «Қазақ КСР-нің Еңбек сіңірген ғылым қайраткері»[3] атағының иегері, профессор[4], 

Ақжан  Машанов  осы  адамзат  баласы  басынан  кешкен  қанқұйлы  соғыста  неміс-фашист 

басқыншыларына қарсы тойтарыс беруге шешуші рөл атқарған қару-жарақ түрлеріне керекті 

шикізат  көздерін  тауып  берген  геологиялық  экспедициялардың  құрамында  болып,  Жеңіс 

жолында аянбай қызмет жасады. 

Ақжан Машановтың Қазақ кен-металлургия институтының тұңғыш студенттерінің бірі 

ретінде  ол  жоғары  курста  жүрген  кезінен  бастап  жаз  айларында  академик  Қаныш 

Имантайұлы Сәтпаев басқаратын Қазақстандағы КСРО ҒА филиалының далаға шығатын кен 

барлау  экспедициясына  қатысып,  кәсіби  біліктілігін  шыңдап,  1939  жылы  Ақбастау  және 

Құсмұрын кеніштерін ашқан еді.  

1941 жылы Ұлы Отан соғысы кезінде Риддерде қызмет жасап жүрген кезінде, бұрын-

соңды геолог ғалымдардың назарына ілінбеген, табиғаты әлі белгісіз болмыстық құбылысты 

аңғарды.  

Автор жер ғылымының жаңа саласы геомеханиканың құпиясын ашқанын өзінің жазған 

өмірбаянында  былайша  суреттейді:  «Аспирантурада  менің  жетекшім  Петр  Александрович 

Рыжов деген кісі болды. Ол кісінің ұстазы кен құрылысын геометриялық әдіспен зерттеуге 

жол ашқан атақты профессор Петр Константинович Соболевский. Осы жаңа әдісті Қазақстан 

кендеріне қолдану біздің алдымызда тұрған басты мақсат болды. П.А. Рыжов өзі маркшейдер 

еді,  аспирантураға  біздерді  геология  мамандығынан  алды.  Алтайдағы  ең  ірі  Риддер  кенін 

зерттеуден бастадық. Риддер кенінің директоры Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев екен. Біз ол 

кісіні бұрын да жақсы білетін едік. Сондықтан бізге жәрдемдесіп тұрды. Сол жұмыстың қызу 

үстінде  жүргенде  соғыс  басталды.  Мен  сол  өндірісте  қызметте  қалдым.  Соғысқа  керек 

қорғасын, мыс өндіріп жатқан кеннің жұмысы оңай болған жоқ. Су басып кеткен шахталарға 

түнде  түскен  кездеріміз  де  болды.  Сол  өндірісте,  сол  ауыр  жылдарда  бірге  бір  кездескен 

мәселе  жаңа  ой  туғызды.  Кеннің  орта  жерінде  салынған  шахтаның  бір  жағына  қарай 

қисайатынын байқадым. Теодолит сияқты дәлді оптикалық аспаптармен өлшегенде шахта бір 

жағына  қарай  екі-үш  күнде  бір  мм  жылжиды  екен.  Сол  жылжудың  өзі  қауіпті,  өйткені  ол 

молая  келе  апатқа  ұшыратады.  Себебін  іздедік.  Сол  шахтада  отыз  жыл  істеп,  пенсияға 

шыққан  қарт  маркшейдер  Холопов  деген  кісімен  ақылдастық.  Ол  кісі  шахтаның  шығыс 

жағындағы  тас  қазған  жерді  көрсетті. Соған жиналған  су  шахтаға  барып,  оның  жылжуына 

себеп  болуы  мүмкін  деген  ой  айтты.  Біз  соны  зерттеуге  кірістік.  Шұңқырдан  қазып  алып 

жүрген тастары диорит атты тау жыныстарының желісі екен. Оның шахтаға қарай көлбеген 

етегі шахтаны кесіп өтеді. Сол желіні қазып алуымен байланысты бетінен жүретін суға жол 

ашылған.  Су  шахта  тұрған  жердің  жылжуына  себеп  болған.  Егер  де  шахта  сол  желінің 

үстінде құлама жағында емес, астынғы жағында болса, бұл оқиға болмас еді. Демек шахта 

саларда  осы  еске  алынбаған.  Жердің  геологиялық  құрылысы  мен  байланысты  оның 

қозғалыстық қасиетін есепке алу керек, яғни геомеханика керек. Ал ондай ғылым жоқ. Бірақ 

сол ғылым аса қажет. Тастардың беріктігін, механикалық қасиетін айыру бұрыннан бар. Ал 

геологиялық  тұтас  ірі  жартастың  механикасын  айыру  болған  емес.  Осы  оқиғадан  кейін 

Геомеханика деген түсінік туды» [5, 14 б.]. 

Ақжан Машанов ары қарай былай баяндайды «Келесі жылы 1942 жылы КСРО Ғылым 

Академиясының  Қазақстандық  филиалына  Қаныш  Имантайұлы  Сәтбаев  басшы  болды.  Ол 

кісі филиалға ғылыми білімі бар жастарды жинады. Сонымен мен  филиалға қайтарылдым. 

Соғыстың  түтеп  тұрған  кезі  еді.  Мені  Ақмола  облысындағы  Торғай  сүрме  кенінен  сынып 

іздеуге  жіберді.  Сынып  деген  нәрсе  оқтың  оталғыштығына  пистонға  керек  зат.  Оның  кені 

Украинадағы Никитовка деген жерде болған. 1941 жылы Никитовканы немістер басып алған. 

 

435 

Сүрме  кені  мен  сынып  кені  өзара  байланыста  болып  келеді.  Сол  бойынша  Торғай  сүрме 

кенінен  сынып  іздеуге  аттандым.  Торғай  сүрме  кенінің  құрылысы  геомеханика  әдісін 

қолдануға  қолайлы  болып  табылады.  Екі  аласа  төбенің  басына  топталған  ақтас-кварц 

желілер  бар  екен,  сүрме  соның  ішінде  еді.  Осы  кеннің  геомеханикалық  негізі  маған 

кандидаттық  диссертацияның  тақырыбы  болды.  Мен  оны  1943  жылы  қорғадым.  Сынап 

минералы  ол  кенде  бар  екенін  дәлелдедім.Оның  өзі  сынап  кенінің  Қазақстан  жерінде  бар 

екенін бірінші рет мен таптым» [5, 15 б.]. 

Ұлы  Отан  соғысы  жылдарының  алғашқы  кезеңінде  яғни  1941-1942  жылдары  неміс-

фашист  басқыншылары  КСРО-ның  Мәскеуге  дейінгі  батыс  аудандарын  басып  алған 

болатын. Сондықтан Сталин басқарған Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті Қазақстаннан қара 

және  түсті  металлургияның  және  вольфрам  мен  молибден  концентратын  күрт  көбейтуді 

талап  етті.  Себебі  танкілердің  сауытының  мықтылығы  оның  құрамындағы  вольфрам  мен 

молибденнің пайыздық мөлшерде жеткілікті болуына тікелей байланысты болатын.  

Орын  алған  соғыс  жағдайында  қорғаныс  өнеркәсібі  кәсіпорындарынан  түсті 

металлургиямен  жабдықтауға  қатысты  негізгі  ауыртпалық  Балқаш  пен  Жезқазған  мыс 

өнеркәсібі  кәсіпорындарына  түсті,  себебі  соғыс  қарсаңында  КСРО-ның  бүкіл  түсті 

металлугия қорларының 52,3% осы аймақта шоғырланған еді.  

1941 жылы Украинадағы Никополь марганец кенішінің жау қолында байланысты Орал 

мен Сібірдегі домна және мартен пештері өте ауыр жағдайда қалды. Марганец кеніштерінің 

барлауға  Қазақстанның  геологтары  тартылды.  Аса  қиын  жағдайларда  жұмыс  істеген 

қазақстандық геологтар маргенецтің бірнеше кен көздерін ашты. Солардың ішінде Жезқазған 

ауданының Жезді шатқалындағы кеніш сапалы болып шықты. 

Жезді марганец кенін ашуда Қаныш Имантайұлы Сәтбаев және Жезді геология-барлау 

партиясының ұжымы ерекше еңбек сіңірді. 1942 жылы өте қысқа мерзімнің ішінде яғни 38 

күнде  құла  түзде  шөлейт  жерде  Жезді  марганец  кенші  салынып,  іске  қосылды.  Соғыстың 

аяғына  қарай  Жезді  марганец  кен  орны  КСРО-дағы  өндірілетін  өнімнің  84,6%  берді. 

Шымкенттегі  қорғасын  зауыты  шығыстағы  ең  ірі  өндіріс  ошағы  болып,  одақтық  қорғасын 

балқытудың 85% берді [2, 499 б.]. 

 «1941-

1945  жылдардағы  Ұлы  Отан  соғысының  тарихы»  деп  аталатын  көп  томдық 

кітаптан  мынадай  деректі  оқыған  кезде  еріксіз  елең  етесіз:  «Елде,  соғыс  уақытында 

өндірілген  әрбір  100  тонна  молибденнің  60  тоннасын  Балқаш  даласының  ерлері,  Шығыс 

Қоңырат кеншілері беріп отырды» [6, 101 б.]. 

Соғыс кезінде жау шебін ойрандаған танктердің болат сауыты Балқаш пен Ақшатаудың 

вольфрамымен молибденінен суарылған. 

Әскери-соғыс  өндірісін  дамытуға  республиканың  қорғасын-мырыш  өнеркәсібінің 

жұмысшылары мен инженерлік-техникалық қызметкерлері қомақты үлес қосты. 1942 жылы 

Текелі және Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының құрылысы жедел қарқынмен жүрді. 

Ақжан Машанов осы аталған өндіріс ошақтарын ашуда өлшеусіз үлес қосты. Жоғарыда атап 

көрсеткендей  «Геомеханика»  ғылымын  ашу  арқылы  Ақжан  Машанов  жаңа  ғылым 

саласының  негізін  салды.  Табиғат  берген  дарыны  мен  қабілетінің  арқасында  әрі 

ізденімпаздығымен - ұлы тұлғаға лайық іс тындырған көрнекті зерттеушіге айналды. Тарих 

бетіне  жер  ғылымдарының  жаңа  саласы-геомеханиканың  негізін  қалаушылардың  қатарына 

Ақжан Машановтың аты алтын әріппен жазылып қалды. 

Қасиетті  Отанымызды  басқыншылардан  қорғау  үшін  Республика  халқының    соғысқа 

жарайтын  ұл-қыздары  түгел  аттанды.  Қазақстанның  барлық  адами  және  экономикалық 

әлеуеті  «Барлығы  майдан  үшін,  барлығы  Жеңіс  үшін»  деген  ұранның  аясына 

жұмылдырылды.  Жауға  атылған  он  оқтың  тоғызы  қазақстанның  пайдалы  қазбаларынан 

жасалды.  

1941-

1945 жылдары Ұлы Отан соғысы кезінде жұмысшылар мен инженер-техникалық 

қызметкерлердің  жанкешті  еңбегінің  арқасында  елімізде  индустрияның  жаңа  әрі  жетекші 

салалары пайда болды. Республика өнеркәсібінің ары қарай дамуы Қазақстанды КСРО-ның 

аса маңызды аймақтарының біріне және майдан арсеналына айналдырды.  

 

436 

жүктеу/скачать 7,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: