ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  ФРАНЧАЙЗИНГТІК  БИЗНЕСТІҢ  ДАМУЫ

 
299 
Елімізде  франчайзингті  дамытуда    2002  жылы  «Комплекстік  кҽсіпкерлік  лицензия 
туралы»  заң  қабылданған  болатын.  Осы  Заң  кешендi  кҽсiпкерлiк  лицензияны 
(франчайзингтi)  жҥзеге  асыруға  байланысты  қатынастарды  реттейдi,  кешендi  кҽсiпкерлiк 
лицензия  шартының  мазмҧнын  айқындайды  жҽне  Қазақстан  Республикасында 
франчайзингтiк қызметтi дамыту мен мемлекеттiк қолдауға бағытталған.  
Елімізде  франчайзингтік  бизнесті  жҥргізуді  реттеудің  бірқатар  заңнамалық  актілерге 
қоса,  нарық  субъектілерінің  іс-ҽрекетін  қорғайтын  халықаралық  деңгейдегі  санаткерлік 
меншікке,  кҽсіпкерлікке  қатысты  бірқатар  заңнамалық  қҧжаттарды  атап  ҿтуімізге  болады, 
олар:  Қазақстан  Республикасы  мен  Санаткерлік  меншіктің  Дҥниежҥзілік  ҧйымының 
арасындағы  ынтымақтастық  бағдарламасы,  ҚР  «Инновациялық  қызмет  туралы  заңы»,  «ҚР 
патент туралы заңы», «ҚР Инвестиция туралы заңы», «ҚР Лицензиялау туралы заңы». 
Қазақстанда  франчайзингтік  бизнестің  нарықта  орын  алып  таныла  бастағанына  15 
жылдан астам уақыт толып қалды. 
Қазақстандағы франчайзингтің дамуын негізгі сипаттамалары бойынша талдай отырып, 
оның келесі кезеңдерін бҿліп кҿрсеттік (1-кесте). 
 
1-
 
Кесте. Қазақстандағы франчайзингтік қатынастардың даму кезеңдері 
 
К
ез
ең
- 
де
рі
 
Компания атауы 
Қҧрылу 
жылы 
 
Негізгі сипаттамалары 
Б
ірі
нші к
ез
ең
і 
1994
-1999 ж.ж.
 
«Coca Cola» 
1994 
1.
 
Франчайзингті 
реттеуші 
нормативтік-қҧқықтық 
базаның 
болмауы.  
2.
 
Нарықта  бҽсекелестіктің  жоқтың 
қасы.  
3.
 
Жекелеген  шетелдік  компаниялар 
іс-ҽрекет 
аумағын 
кеңейту 
мақсатында  Қазақстандық  нарыққа 
шықты. 
4.Ҿндірістік 
жҽне 
сервистік 
франчайзинг қалыптаса бастады. 
«Рахат Палас» 
«Adidas» 
1995  
«Сеймар» 
1996 
«Kodak» 
1997  
«Дока» 
 
1999  
 
«Анкара» 
«Рамстор» 
Ек
ін
ші 
ке
зе
ңі
 
2000 
– 
2004 ж.ж.
 
«1C» 
2000 
 
1.
 
Франчайзинг 
туралы 
Заң 
қабылданды. 
2.
 
Шетелдік 
ірі 
фирмалардың 
франчайзилерінің  нарыққа  шығуына 
байланысты 
бҽсекелестік 
қалыптасты. 
3.
 
Қазақстан 
Франчайзинг 
қауымдастығы  қҧрылды. 
4.
 
USAID 
кҽсіпкерлікті 
дамыту 
жҽне қолдау бағытында франчайзинг 
бағдарламасын ҧсынды.  
 
«Баскин31Роббинс» 
Қазақстан 
Франчайзинг 
қауымдастығы 
 
 
 
2002  
 
Қазақстан  Республикасының 
«Кешенді 
кҽсіпкерлік 
лицензия 
(франчайзинг) 
туралы» Заңы 
«Il Patio», «Планета Суши» 
«World Class» 
 
2003 
 
«Business 
Consult», 
«Scot 
Holland Estates» 
«Пятерочка» 
 
2004 
«MaxMara», «Sela» 
«Три Толстяка» 
Ҥшін
шік
е
зе
ң 
2005 
жылда
н 
ба
ст
алып
 
ос
ы 
ке
зге
 
де
йін
 
«English First» 
 
2005  
1.
 
Санаткерлік 
меншікке, 
франчайзингке  қатысты  заңнамалар 
белсенді қолданылды. 
«Алма – TV» 
«Tiffany Marble» 

 
300 
«Ромат»  
 
2006  
 
2.
 
Франчайзинг 
 
кҿрмесі 
ҧйымдастырылды.  
3.
 
Шағын  кҽсіпкерлікті  дамыту  қоры 
франчайзингті 
несиелеу 
бағдарламасын ҽзірледі.  
4.
 
Бҽсекелестік ҿсіңкі тҥрде дамыды. 
5.
 
Медиа 
жҽне 
ҽлеуметтік 
франчайзинг пайда болды. 
«Umex Realty»   
«Сбарро» 
«Finn Flare» 
2007  
«Aquatoria of Luxury Life» 
2008  
Е с к е р т п е  – автор қҧрастырған. 
 
Франчайзингтік  қатынастардың  дамуындағы  бірінші  кезең  жекелеген  кҽсіпкерлердің 
отандық  экономикада  жаңадан  қалыптасып  келе  жатқан  нарықтық  экономикада 
франчайзингтік  қатынастар  жҥйесін    пайдаланудағы  талпыныстарымен  сипатталады.  Бҧл 
кезеңде  франчайзинг  тамақтандыру  саласында,  пиццериялар  мен  шағын  наубайханаларға 
арналған  қҧрал-жабдықтар  саласында  дамып,  ҿндірістік  жҽне  сервистік  франчайзинг 
қалыптаса  бастады.  Екінші  кезеңде  –  Қазақстан  нарығына  ірі  шетелдік  франчайзингтік 
фирмалардың  келуі,  елімізде  осы  салаға  қатысты  заңнаманың  қабылдануы,  Қазақстан 
Франчайзинг  қауымдастығының  (ҚФҚ)  қҧрылуы,  отандық  кҽсіпкерлер  мен  аймақ 
басшыларына  тақырыптық  семинарлар  жҥргізу  бойынша  USAID  шаралары  жҥзеге 
асырылды.  Ҥшінші  кезең  Қазақстанда  400-ге  жуық  оператор-фирмалармен  іскерлік  қарым-
қатынас жасайтын, ҚФҚ-на біріктірілген, 40 - 50 франчайзингтік жҥйелердің қызмет кҿрсету, 
БАҚ, сауда, қоғамдық тамақтандыру салаларында қызмет етуімен сипатталады.  
Жалпы  алғанда,  қазіргі  уақытта  сарапшылардың  есептеуі  бойынша  франчайзингті 
пайдалана  отырып,  елімізде  450-ден  астам  шетел  брендтері  ҧсынылып  отыр;  франчайзинг 
компанияларында 16 мыңнан астам адам жҧмыс істеуде, франчайзинг секторының жылдық 
айналымы 1 млрд. АҚШ долл. асып отыр. Осы ретте франшиздің басым саны бҿлшек сауда 
саласына (барлық франшиздің 47%) келеді; қоғамдық тамақтандыру секторы (23%); сонымен 
қатар  12%  қызмет  кҿрсету  саласының  еншісінде.  Франчайзингті  ірі  шетелдік 
компаниялардың  қатысуымен  Қазақстанда  қолдану  жҽне  дамыту  инновацияның  дамуына 
жҽрдемдесуге,  бизнес  ҧйымдастырудың  жаңа  стандарттарын  енгізуге  жҽне  отандық 
нарықтағы  іскерлік  мҽдениеттің  артуына  мҥмкіндік  туғызады.  2011  жылы  франчайзинг 
талаптарында 100-ден астам кҽсіпорын ашылды. 
Бҧл  саланы  дамытуда  АҚШ-тың  алдына  ешқандай  ел  тҥспей  тҧр.  Қазір  қҧрама 
штаттарда  американдық  франшизалардың  ҥлесі  80  пайыз  болса,  шетелдік  франшизаның  20 
пайыздың  кҿлемінде.  Ал  ЕуроОдақта  бҧл  кҿрсеткіш  50/50  пайызға  тең  болып  тҧр. 
Қазақстанда  франчайзингтік  саланы  кҽсіп  еткен  отандық  кҽсіпкерлердің  ҥлесі  4  пайызды 
қҧрайды.  Мамандар  еліміздегі  франчайзинг  шартымен  жҧмыс  істейтін  кҽсіпорындардың 
жылдық  қаржылық  айналымы  700  млн.  долларға  жуықтаған  алға  тартты.  Мамандар  2016 
жылы еліміздегі аталған сала 35 пайызға дейін ҿсетінін алға тартуда. 
Франчайзингтік  бизнесті  мемлекет  экономикасына  ендіру  арқылы  ҿз  кҽсібін  бастап 
жатқан азаматтарға келесідей жеңілдіктер қарастырылған: 
 
Оқыту жҽне дайындау 
 
Қаржылық кҿмек 
 
Маркетингтік кҿмек 
 
Басқарудағы кҿмек 
 
Шапшаң кҿмек 
 
Сҽтсіздіктің тҿмен проценті, тҽуекел деңгейінің тҿмендеуі 
 
Уақытты ҥнемдеу. 
Дҥниежҥзінде  кең  тараған  франчайзингтік  қатынастарды  елімізде  дамытудың  маңызы 
зор.  Бҧл  ретте  мемлекет  франчайзингтік  бизнеспен  айналысушыларды  қолдап,  франшиза 
сатып алуға оқталған азаматтарға жеңілдетілген несиелер бҿлудің жолын қарастыруы керек.  

 
301 
Қазақстанда франчайзингтік бизнесті жҥргізуде бірқатар кемшіліктер кездеседі, оларды 
атап ҿтетін болсақ: 
 
Франчайзингтік  секторларға  мемлекеттік  жеңілдіктер  мен  преференциялардың 
аздығы; 
 
Интеллектуалды меншікті қорғау жеткіліксіздігі; 
 
Кҽсіпкерлердің ҥлкен кҿлемдегі ақша қаражатына қол жетімділігінің шектеулігі; 
 
Отандық кҽсіпкерліктегі жетіспеушіліктер; 
 
Кҽсіпкерлік  қатынастардың  тиімді  тҥрі  ретінде  франчайзингтік  бизнес  жҿнінде 
ақпараттар мен аз қамтылуы; 
 
2000-2007  жылдар  аралығындағы  жылжымайтын  мҥлікке  деген  гиперинфляциялық 
бағаның  ҿсуі.  Жылжымайтын  мҥлікке  деген  жоғары    бағалар  франчайзингтік 
нҥктелердің ашылуына тиімді емес, яғни франчайзингтің толығымен дамуына барьер 
болып табылады. 
Франчайзингілік        жҧмыс        жасау        ҥшін        тҿмендегідсй  қадамдарды  жасаған 
дҧрыс: 
- белгілі    нарықтық    кеңістіктегі    бҽсекенің    деңгейін анықтап талдау; 
- тауардың ерекшелігін табу; 
- сҧраныс пен ҧсынысты анықтау; 
- нарықтың сыйымдылығын нақты белгілеу; 
- инвесторлар      тҥрінде       франчайзерлердің      тарту мҥмкіншілігі. 
Осыларға жауап тапқан кезде ғана франчайзер де, сол сияқты франчизада келісім-шартқа 
отыруға  болады.  Франчайзинг  жаңа  техниканы  пайдалануға,  бухгалтерлік  қызметтерді 
кҿрсетуге,  жҥкті  тасымалдауда  жҽне  тағы  сол  сияқты  жҧмыстарда  ҿте  ыңғайлы  болып 
табылады. 
Жоғарыда  аталған  себептерге  байланысты  қорытынды  жасайтын  болсақ,елімізде 
франчайзингтің дамып, кең етек алуы келесі жетістіктерге жетелейді:   
- инвестицияның сыртқы жҽне ішкі ағымын кҥшейтеді;  
      - жаңа технологиялардың, қҧралдардың, бағалы ноу-хаулардың пайда болуына септік етеді; 
      - бар ҿндірістерді дамытып жҽне жаңа ҿндірістерді қалыптастыру, сҽйкесінше жаңа жҧмыс 
орындарының пайда болуына ҽсер етеді;  
      - шағын жҽне орта кҽсіпкерлік аясының кеңеюі мен бекітілуіне тҧғыр болады;  
       -  жҧмыс  кҥшінің  біліктілігін  жетілдіреді;  елімізді  сапалы  тауарлар  мен  қызметтерге 
қанықтыруды жылдамдатады; 
       - қазақстандық ҿнімді жаңа нарықтарға ҿткізуге мҥмкіндік тудырады. 
 
Қарастырған  ой-пікірлерімізді  қорытындылай  келе,  еліміздегі  франчайзингтік  негізде 
қызмет  етуші  фирмалар,  бизнестің  басқа  ҥлгісіндегі  шаруашылық  субъектілерімен 
салыстырғанда  белгілі  бір  ерекшеліктер  мен  артықшылықтары  бар  екені  белгілі.  Осыған 
орай,  бҥгінгі  таңдағы  бизнестің  осы  жҥйесіне  қатысты  мҽселелер  шешімдерінің  жылдам 
табылуы  оның  шағын  жҽне  орта  кҽсіпкерліктің  серпінді  дамуын  арттырып,  еліміздің 
келесідей жағымды нҽтижелерге қол жеткізуіне мҥмкіндік береді деп пайымдаймыз: 
-  франчайзингтік  келісім-шартты  заң  жҥзіңде  тіркеу  негізінде  -  жҧмыс  орындарын 
арттырады; 
-  кластерлік  бағдарламалардың  жҥзеге  асырылуын  қамтамасыз  ететін  экономиканың 
басымды секторларындағы франчайзингтік кҽсіпорындардың ҥлесін ҧлғайтады; 
-  бҽсекеге  қабілетті  экономиканы  қалыптастырудағы  мемлекеттік  холдингтердің  рҿлі 
мен орнын белгілеу арқылы олардың франчайзинг негізінде даму бағыттын айқындайды; 
-  нарықтағы  ҿзгерістерге  жылдам  бейімделгіш  франчайзингтік  компаниялар 
тҧтынушылардың сҧранысын инновациялық тауарларды ҧсыну арқылы қанағаттандырады; 
Франчайзинг  бизнесі  ҽлемдік  нарықтағы  тҧтынушының  қажеттіліктерін  толығымен 
қанағаттандыратын,    жаңа  технология  негізінде  дайындалған  сапалы  ҿнім  шығаруға  
мҥмкҥндік  береді.Бҧл  ел  экономикасының  салалық  қҧрылымдарымен  сапалық 
талғамдарының ҿзгеруіне негіз сала отырып, дамудың жаңа кезеңіне ҿтуге мҥмкҥндік береді. 

 
302 
Қорыта  келгенде,  франчайзинг  механизмі  дамуының  негізгі  бағыттары  франчайзерге 
неғҧрлым тҿмен шығындармен аз уақыт аралығында жылдам мҥмкіндік береді.Франчайзинг 
негізінде  ҽр  тҥрлі  операцияларды  жҥзеге  асыра  отырып,  шаруашылық  субъектілерге 
экономикалық тиімділікке қол жеткізуге мҥмкіндік береді. Бҥгінгі таңда жеке дара фирмалар 
ғана  франчайзингті  қолданады.  Олар  ҿз  тҽжірибесін  басқа  фирмалармен  бҿліспейді. 
Ҧсынылған  жҧмыста  франчайзингтердің  ҿз  франчайзалығына  ҧсынылатын  жеңілдіктерін 
қарастырады. Қҧқықтық,  экономикалық,  мҽдени-этикалық  негіздерді қалыптастыру  арқылы 
Қазақстанда  франчайзингті  қолдану  жҽне  дамыту  мҥмкіншілігі  пайда  болады.  Сонымен 
қатар  салықтық  заңдарда  ҿзгерістер  енгізілуі  арқылы  франчайзингтің  оң  кҿзқарас 
қалыптастырып, дамуына ықпал жасайды. Франчайзингті келісімшарт негізінде де дамытуға 
болады.  Бірақ  сҽйкес  заңдардың  болуы  бҧл  бизнесті  барынша  аяқталған  тҥріне 
айналдыратыны айқын. 
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
 
1.
 
Қазақстан  Республикасының  2002  жылғы  24  маусымдағы  Кешенді  кҽсіпкерлік  лицензия 
(франчайзинг) туралы  N 330 Заңы 
2.
 
Манап  А.С.  «Қызмет  кҿрсету  саласындағы  франчайзингтің  қалыптасуы  жҽне  даму 
бағыттары (Алматы қаласындағы франчайзингтік фирмалардың материалдары негізінде)». 
3.
 
Исабеков 
Бауыржан 
Тҥркістани. 
Қазақстан 
Республикасында 
кҽсіпкерліктің 
инновациялық  тҥрлерін  жетілдірудің  нарықтық  механизмдері.  Оқу  қҧралы.  Тҥркістан. 
Қ.А.Яссауи  атындағы  Халықаралық  қазақ-тҥрік  университетінің  ―Тҧран‖  баспасы.  2009.  – 
220 б. 
4.
 
«Даму»  кҽсіпкерлікті  дамыту  қорының  «2012  жылы  Қазақстандағы  франчайзингтің 
дамуын ҥлгілеу», «Интеллектуалды меншік мҽселелері – франчайзингтің негізгі элементтері» 
жҽне «Халықаралық франчайзингтің кейбір мҽселелері» атты семинар материалдары. 
 
 
УДК  005 
 
ҚАЗАҚСТАНДА ФРАНЧАЙЗИНГТІҢ ДАМУ ҚАРҚЫНЫ 
 
Берікболова Г.Д. ,  
gulsaya.berikbolova@mail.ru
 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ҧлттық Университеті, Астана,Қазақстан 
Ғылыми жетекші - аға оқытушы Ғ.Қ.Амренова 
 
  Еліміз  тҽуелсіздігін  алғаннан  бері  халықтың  ҽл-ауқат  жағдайы  мен  экономикасын 
дамытуға  ерекше  мҽн  беріп  дамыту  ҥстінде.  Кҽсіперлік  дамытып  бизнести  ҿркендету  ҥшін  
мемлекеттің  қҧрылымы  сай  келетін  бірнеше  дамыту  жолдарын  қолдануда.  Мысалға  алар 
болсақ  мҧндай  дамыту  қҧрылғыларына  венчурлық,лизинг,  фразчайзинг,  концессиялық, 
оффшорлық жолмен дамыту бағыттарын таңдап алды. Осылардың ішінен қазіргі таңда даму 
қарқыны баяу болсада ел экономикасын жоғарғы деңгейге кҿтере алатындай бизнесті дамыту  
жолының бірі-франчайзинг.  
«Франчайзинг»  термині  француз  тілінен  «franchise»  –  жеңілдік,  артықшылық, 
сонымен  қатар  салық  пен  жарналардан  босату  сҿзінен  шыққан.    Яғни  франзайчинг    
кҽсіпкерлік,  жалғасымды  іскерлік  ынтымақтастық  формасындағы  ҥрдісінде,  ірі  компания, 
жеке-дара кҽсіпкерге немесе кҽсіпкерлер тобына ҿнімді ҿндіруге, тауарлар сауда-саттығына 
жҽне осы компанияның сауда маркасымен белгілі бір шектелген территорияда ҿзара шартпен 
анықталған бір мерзімге жҽне белгілі бір шартта қызметтерді ҧсынады. [1]  
Қатысушылардың  жетістікке  жету  ҥшін  қолданылатын  франчайзингтің  мҽні  мен 
қолданысы  басқа  бизнес  тҧжырымдамаларынан  оны  ерекшелейді.Оны  тек  қана  бір  сҿзбен 
сипаттауға  болады:  ҽртҥрлі  қосымша  қызметтер  мен  жеңілдіктер  қарастыратын 

 
303 
жҥйе.Франшизаның негізгі айырықшалық белгісі тауар немесе қызмет емес, жҥйенің сапасы 
болап табылады.  
Франчайзинг  жаңадан  бастаушы  кҽсіпкерлер  ҥшін  жаңа  бизнеске,  бҥгінгі  кҥндегі 
кҽсіпорын  мен  оның  жҧмысшылары  жинақталған  ҥлкен  тҽжірибелерді  пайдалануға 
мҥмкіндік  береді,  сондықтан  шетелдегі  ҽрбір  12-ші  кҽсіпорынның  франчайзингтік  болуы 
кездейсоқтық емес. Франчайзингтік қатынастар жҥйесі – тек қана бізде емес, сондай-ақ шет 
елде де айтарлықтай жаңа қҧбылыс Ал біздің елімізде франчайзингтің даму қарқыны қандай? 
 Қазақстанда  ең  алғаш  1994  жылы  ҽйгілі  «Coca-Cola»  компаниясының  зауыты  іске 
қосылғаннан  бастап  елімізде  франчайзингтік  қарым-қатынастар  дами  бастады  деп  айтуға 
болады.  Бҧдан  кейін  «Baskin  Robbins»,  «Adidas»,  «InterContinental»  сынды  ҽлемге  танымал 
брендтер Қазақстан нарығында жҧмыс істей бастады.  
Франчайзинг 
шарты 
бойынша 
бизнесті 
жҥргізу 
франчайзиге 
келесі 
артықшылықтарды береді: 
• тҽуелсіз мҽре бизнесімен салыстырғанда, банктен қаржы алу мҽселесін жеңілдетеді; 
•  толықтай  дербес  бизнеске  қарағанда,  бизнесті  ҧйымдастыру  жҽне  оны  басқару 
кезінде шығынды азайтады; 
• франчайзерден дайын бизнес жҥргізу тҽсілін алу; 
• бизнесті ҧйымдастыру жҽне оны басқару бойынша франчайзерден жан-жақты білім 
алу; 
• бизнесті басқару кезінде франчайзерден тҧрақты тҥрде кҿмек алу; 
•  франчайзер  жҥргізетін  кең  масштабты  жарнаманының  артықшылығын  пайдалану 
мҥмкіндігі; 
• франчайзермен бірлесіп тауарды кҿтерме сату мҥмкіндігіне қол жеткізу; 
•  тауар/қызметті  тҧтынушыға  таныс  франчайзер  брэндімен  (тауар  белгісімен)  сату 
мҥмкіндігі.[2] 
Қазір  Қазақстандағы  шағын  жҽне  орта  кҽсіпкерлік  нысандарының  ішінде 
франчайзингтік қатынастардың кҿлемі бар-жоғы 3,5 пайызды қҧрайды. Ал, дамыған елдерде 
бҧл кҿрсеткіш 50 пайызды қҧрайды. Франчайзинг одағының мақсаты - кҽсіпкерлерге кҿмек 
кҿрсетіп, 2014 жылға дейін шағын жҽне орта кҽсіпкерлікте франчайзингпен жҧмыс істейтін 
кҽсіпкерлердің  ҥлесін  6  пайызға  дейін  жеткізу.  Қазақстандағы  франшиз  нарығында  Ресей 
экспансиясының ҥлесі артып барады. Мамандардың айтуынша, осы уақытқа дейін олардың 
біздегі ҥлесі елу пайызды қҧрап келсе, алдағы жылдары бҧл кҿрсеткіш екі есеге кҿбейеді деп 
кҥтілуде.  2007  жылға  дейін  қазақстандық  рынокта  негізінен  американдық  жҽне  еуропалық 
брэндтер  ҧсынылған  болса,  соңғы  жылдары  олардың  ҥлесі  ресейлік  франчайзерлер 
жҧмысының  жандануы  есебінен  біршама  қысқарды.  2007  жылмен  салыстырғанда,  елдегі 
франчайзингтық  нҥктелер  мен  франчайзингтік  компаниялар  қатары  соңғы  жылдары 
ҽжептҽуір  кҿбейген.  Тіпті,  дҽл  қазіргі  уақытта  ҿзіміздің  ҧлттық  франчайзингтік  компания 
мен  ҧлттық  брендтің  де  қалыптасу  нышандары  байқалады.  Франчайз  одағының  тҿрағасы 
Вячеслав Сидельников соңғы жылдардағы бҧл  саланың ҿміріне шолу  жасап:  «Егер де 2007 
Қазақстанда  шетелдік  брендтер  саны  30  ғана  болса,  қазіргі  таңда  олардың  саны  бес  жҥзге 
жеткен.  Қазақстандық  франчайзингтік  компаниялар  саны  да,  қҧдайға  шҥкір,  қазір  отызға 
жеткен»,  - дейді  ол. Алайда, 2007 жылы франшиз саласында американдық  жҽне еуропалық 
брендтер қарқыны басым болған болса, соңы екі жылда бҧндай бақыт ресейлік компаниялар 
ҥлесіне  ауысқан.  Қазіргі  кҥні  еліміз  Орталық  Азияда  франчайзинг  секторының  дамуы 
жҿнінен  кҿшбасшыға  айналып  отыр.  Бҧл  саладан  жҧмыс  жасап  жақсы  табысқа  жетуге 
болатынына  кҿз  жеткізген  кҽсіпкерлер  франчайзингтік  компаниялар  қатарын  жыл  санап 
арттырып келеді. Сондықтан да франчайзинг ҧлттық бизнестің бҿлінбес бір бҿлігіне айналып 
ҥлгерді. Бҧл ақпараттың бҽрі қазақстандық бірінші франчайзинг баспасҿз-туры кезінде мҽлім 
болды.  Соңғы  4  жылда  франчайзингтің  жылдық  айналымы  елімізде  1  миллиард  доллардан 
асқан.  «Даму»  кҽсіпкерлікті  дамыту  қоры»  АҚ  қазір  еліміздегі  франчайзингтік 
компаниялардың  жҧмысының  жандана  тҥсуіне  тҥрлі  шаралар  ҧйымдастырып,  оң  ықпал 
жасауда. Шағын жҽне орта кҽсіпкерлікті қолдау бағдарламасын жҥзеге асыруда бҥгінде 980 

 
304 
миллиард  теңгеден  астам  қаржыға  жеке  кҽсіпкерліктің  13,4  мың  субъектісі  қаржы-
ландырылып,  50  мыңға  жуық  жҧмыс  орны  қҧрылған.  Франчайзингтік  компаниялар 
жҧмысының оң нҽтижесінде кҿптеген қазақстандық брендтердің халықаралық нарыққа шығу 
ҽлеуеті 
артуда.  
Бҥгінде франчайзинг нарығындағы отандық ҿнімдердің ҥлесі 5-10 пайыз шамасында. Ҽрине, 
бҧл кҿзге тым аз кҿрсеткіш сияқты болып қораштау кҿрінуі мҥмкін, дегенмен қазіргі фран-
чайзинг  нарығындағы  ахаулға  қарағанда  бҧл  ҥлестің  жыл  санап  біртіндеп  ҿсе  беретіні 
даусыз.  2007  жылы  франчайзингтік  компаниялардың  жылдық  айналымы  0,5  миллиард 
долларға жуық болған. Қазір бҧл 1,5 миллиард долларға дейін жетіп отыр. Ең қуанарлығы, 
еліміздің  франчайзинг  нарығында  ҿз  сауда  белгісі  бар  отандық  компаниялардың  да  білек 
сыбана  іске  кірісіп  жатқандығы.  Осы  уақытқа  дейін  елімізде  жҧмыс  жасап  жатқан  АҚШ 
франчайзинг компанияларының ҥлес салмағы ҿзгелерге қарағанда басымдау-тын. Ҥстіміздегі 
жылдың  қаңтарынан  бастап  Кедендік  одаққа  мҥше  болуымыз  осы  салаға  маманданған 
ресейлік  компаниялардың  қызығушылығын  арттырды.  Кедендік  одақ  кҿрші  ел  компа-
нияларының  Қазақстанда  алаңсыз  ҿз  жҧмыстарын  жҥргізуіне  ҥлкен  мҥмкіндік  тудырып 
отыр.  
«Қазақстандағы  франчайзинг»  кітабында  келтірілген  деректерге  сҥйенсек,  еліміздегі 
франчайзинг  нарығының  50-60  пайызын  Еуропадан  ҽкелінген  киім-кешек  пен  аяқкиім 
қҧрайды.  Тамақ  ҿнімдері  екінші  орынды  иеленіп  тҧр.  Ал  халықаралық  тҽжірибелерге 
қарасақ, ҿзге елдерде франчайзинг нарығының 70 пайызы бизнес қызметке тиесілі. Еліміздің 
Франчайзинг  одағы  мен  «Даму»  кҽсіпкерлікті  дамыту  қоры  2020  жылға  қарай  отандық 
франчайзингтік  кҽсіпорындардың  ҥлесін  20-30  пайызға  жеткізу  жолдарын  қарастырып 
жатыр.  Ол  ҥшін,  ҽрине,  шағын  жҽне  орта  кҽсіпкерлік  саласын  жандандыра  тҥсу  -  басты 
міндет.  2007  жыл  франчайзингтік  компаниялардың  жылдық  айналымы  0,5  млрд.доллар 
болған.    Қазір  ол  1,5  млрд.  долларға  дейін  жетті.  Жыл  ҿткен  сайын  франчайзингтік 
кҽсіпорындардың  саны  да  ҧлғайып,  120-дан  350-ге  дейін  ҿсті.  Қазір  бҧл  нарықта  ҿз  сауда 
белгісі  бар  қазақстандық  компаниялар  да  жҧмыс  жасай  бастады.    Жалпы  Кеден  одағына 
кіргеннен  кейін  еліміздегі  ресейлік  франчайзингтік  компаниялардың  саны  қарқынды  тҥрде 
ҿсуде.  Бҧрын  АҚШ-тың  франчайзингтік  компаниялары  басым  болатын.Қазір  қазақстанда  5 
000 франчайзингтік сауда нҥктелерінде 20 000 мыңнан астам еңбек етуде. Ал ел аумағында 
франчайзингтік қатынастар бойынша жҧмыс істеп жатқан 480 кҽсіпкерлік нысаны бар. 
«Даму»  қорының  мҽлңметң  мен  болашақ  жоспарына  сенсек  қор  ҿз  жҧмысын    2016 
жылға  қарай  Қазақстандағы  франчайзингтік  компаниялардың  ҥлесін  30  пайызға  дейін 
арттыруды  кҿздеп  отыр.    Франчайзинг  шағын  жҽне  орта  бизнесті  дамыту  ҥшін  таптырмас 
қҧрал  болып  отырғанын  қазір  Ҥкіметтің  ҿзі  мойындап  кҿмек  етері  де  сҿзсіз..  «Даму»  қоры 
кҥні бҥгінге дейін еліміздегі 13,4 мың кҽсіпкерлік субъектілеріне қаржылай қолдау кҿрсетіп, 
50  мыңанан  астам  жаңа  жҧмыс  орындарын  ашқан.  Сондай-ақ  ол  алдағы  жылда  еліміздегі 
франчайзингтік  қатынастар  негізінде  жҧмыс  істеп  жатқан  шағын  жҽне  орта  бизнес 
ҿкілдерінің  жылдық  тауар  айныламы,  1  млрд.  долларға  жетіп,  ел  экономикасына  ҿлшеусіз 
ҥлес  қосқан  болып  табылады.  Қазіргі  таңда  Орталық  Азияда  франчайзингтік  қатынастарды 
дамытуда Қазақстан топ бастап тҧрғаны белгілі. Қазақстанда дҥниежҥзіне аты мҽлім брендер 
франчайзингтік бағытта жҧмыс істеп, кҽсіпкерлік саланың ҿрісін кеңейтіп отырғаны белгілі. 
Ҽрине,  қазақстандық  кҽсіпкерлер  ҿздерінің  брендтерінде  жҧрт  назарына  шығарып,  оны 
франчайзингтік  бағытта  дамытуға  кҥш  салып,  ауыз  толтырып  айтатындай  жетістікке  қол 
жеткізіп отырғанын айтуға тиіспіз.                                                                                           
Қазақстан  франчайзингтік  қатынастарды  ҿрістетуге  барынша  жағдай  жасалынған. 
Біздер  қазір  бизнес  тҥрлерін  лицензиялауда  зор  жетістіктерге  қол  жеткізгенімізді 
мақтанышпен айтуға болады. Франчайзингтік қатынастардың дамуы еліміздегі лицензиялау, 
бизнесті  замануи  стандарттар  негізінде  ҧйымдастыруға  жҽне  кҽсіпкерлік  саланы  ҿзіндің 
мҽдениеті  мен  ауарасын  қалыптастыруда  кҿп  кҿмегі  тигізеді.  Қазақстанда    франчайзингтік 
бағыттағы  бизнесті  ҥлесі  3,6  пайызды  қҧрап  отыр.  Ал  дамыған  Еуропа  елдерінде  бҧл 
кҿрсеткіш  40-60  пайызды  айаналасында.  Таяу  болашақта  біз  де  осындай  биік  кҿрсеткішке 

 
305 
қол жеткізміз. Қазір 2010 жылы еліміздегі шетелдік франшизалардың саны 220 болса, 2022 
жылы  олардың  ҥлесі  800-ге  дейін  жетіп  жығылады  деген  жорамал  бар.  Ал  бҧл  уақытта 
Қазақстанның тҿл франшизаларның кҿлемі 300-ге дейін жетуі ықтимал. 
Менің  жеке  пікіпрім  фразчайзингті  дамыту  ҥшін  мынадай  шараларды  жасауымыз 
керек: 
 
Қажетті  нормативтік-қҧқықтық  базаны  қҧру  жҽне  қолданыстағы  заңдарды  жетілдіру; 
Қазақстан  Республикасы  мен  Санаткерлік  меншіктің  Дҥниежҥзілік  ҧйымының  арасындағы 
ынтымақтастық бағдарламасы, ҚР «Инновациялық қызмет туралы заңы», «ҚР патент туралы 
заңы», «ҚР Инвестиция туралы заңы», «ҚР Лицензиялау туралы заңы». Бірақ бҧл заң актілері 
ҽлі  де  болса  франчайзингтің  мазмҧнын  толық  ашпайды  жҽне  бірқатар  тҥзетулерді  талап 
етеді.  Сонымен  қатар  «Кешенді  кҽсіпкерлік  лицензия  (франчайзинг)  туралы»  Заң  нақты 
«Франчайзинг  туралы»  Заң  ретінде  қайта  қарастырылып,  мазмҧны  жоғарыда  аталған 
заңдармен  сҽйкестендіріліп,  жаңаланып,  бір  жҥйеге  келтірілуі  қажет.  Франчайзинг  саласы 
мен  монополияға  қарсы  заңнамада  мемлекеттің  шектен  тыс  реттеуге  бағытталған  заңдары 
мен нормативтік актілерін ҿңдеп, толықтыру керек[5]; 
 
Франчайзингтік  іс-ҽрекетті  жҥзеге  асыру  барысында  ҽкімшілік  кедергілерді  тҿмендету 
шараларын  жҥзеге  асыру  керек  Аймақтық  жҽне  қалалық  ҽкімшіліктердің  кҽсіпкерлікті 
қолдау департаменттерінде франчайзингті тіркеу жҽне қолдау бҿлімдерін қҧру тиімді болар 
еді[6]; 
 
франзайзердің  кепілдемесімен  франчайзиге  несие  беру,  Шағын  бизнесті  дамыту  қорының 
франчайзингті несиелеу бағдарламасын жергілікті органдардың кҿмегімен жҥзеге асыру 
 
Франчайзиге  салық  салу  жҥйесін  жеңілдету,  отандық  франчайзерлердің  жҧмысын 
ынталандыру  ҥшін  корпоративтік  табыс  салығын  роялтидің  мҿлшеріне  тҿмендету  жҽне 
жергілікті франчайзилерді жер салығы мен мҥлік салығынан босату керек. 
 
Франчайзинг  туралы  бірыңғай  мҽліметтер  базасын  ҽзірлеу  қажет.  Осы  мҽселеге  қатысты 
франчайзингке  қызығушылық  танытқан  кҽсіпкерлерді  қажетті  ақпаратпен  қамтамасыз  ету 
ҥшін  франшизалық  мҽліметтер  базасын  қҧру,  қызмет  етуші  жҽне  ҽлеуетті  франчайзер  мен 
франчайзилердің  қатысуымен  форумдар  ҧйымдастыру.  Франчайзингтік  бизнестің 
артықшылықтарын,  тҽжірибелік  франчайзингке  қатысты  материалдарды  баспасҿзде 
жариялау. 
 
Халықаралық  тҽжірибеге  негізделе  отырып  франчайзингтік  жҥйені  пайдаланушы  отандық 
кҽсіпкерлік  қызметті  дамыту  мен  олардың  тиімділігін  қамтамасыз  ететін  оңтайлы 
критерийлерін келесідей қарастыру: а) отандық кҽсіпкер қызмет ету саласын дҧрыс таңдауы 
керек,  ҽ)  франчайзингтік  қатынастардың  қҧқықтық  аспектілерін,  артықшылықтары  мен 
кемшілігін  жете  білуі  міндетті,  б)  франчайзингтік  жҥйені  басқару  ҥшін  дҧрыс  бизнес 
стратегияны  айқындай  білуі,  в)  отандық  франчайзер  компания  франчайзиының  оңтайлы 
жҽне  табысты  қызметін  қамтамасыз  ету  ҽдістеме  мен  бағдарламаларды  ҽзірлеуі  қажет,  г) 
франшиза пакетін, оның ҿнімдері мен қызметтеріне баға белгілеудің тиімді саясатын бекіту, 
ғ) франчайзер жҥйені кеңейту мақсатында табысты стратегияны ҽзірлеп, франчайзиді таңдау 
мен олардың қызметін дҧрыс жҥргізуін бақылауы қажет.  
   Осындай бірқатар шараларды атқаратын болсақ еліміз аумағында франчайзингтік бизнесті 
дамытудың бастапқы алғышарты болатыны анық.  Біріншіден мемлекет тарапынан осындай 
кҿмектер  болса,  екіншіден  қандай  бизнестің  ҿркендеуі    ҿз  кҽсібін  бастап  ҽр  кҽсіпкердің 
қолында.  Елімізде  экономикасының  дамуына  қандай  кҽсіп  тҥрі  болсада  тиімді  ҽрі  дҧрыс 
ҧйымдастырылса жеткілікті.  
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
 
1.
 
ИСАБЕК  Б.  Т.  -Қазақстан  Республикасында  кҽсіпкерліктің  инновациялық  тҥрлерін 
жетілдірудің нарықтық механизмдері- Тҥркістан 2009 16-17 бет. 
2.Т.В. Иссык, Г .Е. Қасенова, И. А.Леонтьева 

 
306 
Ж.Д. Cерікбаева, Д.Ж. Тшенсовская, С.А. Филин, А. З.Чивазова-Ісін             жаңа бастаған 
кҽсіпкерлерге арналған кҽсіпкерліктің жедел курсы- Алматы, 2012. 125 бет 
3.  Қазақстандағы  франчайзингтік  қатынастарды  реттеу  бойынша  іс-шаралар//  Қаржы-
қаражат,2007ж.,№5,74-78б.,0,3б.п                                                                   
4. «Франшиза для своих», «Эксперт Казахстан» № 15 (17) 2008г. 
5. «Франчайзинг: актуальность, проблематика пути решения»// журнал «Деловой Казахстан» 
№8(205), 5 марта 2010г. 
6.  ЛебедеваС.Ю.  Мировая  практика  поддержки  малого  и  среднего  предпринимательства 
крупными фирмами// Московск. госуд.ун-т международных отношений// Москва,2000-23б 
 
 
УДК 791.9 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: