Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»

 
12 
сҿйлеген кезде жҿн-жосықсыз орысша, не ағылшынша араластырып айтпағанда ғана ҧтамыз. 
Ал, жалпы тілді жат сҿздерден тазарту дегенді қалай ҧғуға болады? Қазақ тілінің қолданыс 
шеңберіндегі мыңдаған, миллиондаған сҿзі татар, араб, қыпшақ, шағатай, латын, грек, орыс, 
ағылшын,  неміс,  тҥрік,  ҧйғыр,  француз,  португаль,  жапон,  т.б.  тілдерден  енген  сҿздерден 
тҧрады. Бҧлардың барлығы қарап тҧрсақ кірме сҿздер. Егер оларды жатсынсақ,  қазақ тілінде 
толық  ой  жеткізе  алатын  бір  сҿйлем  қҧраудың  ҿзі  қалай  болар  екен?!  Біздің  айтқымыз 
келгені  тілді  тазарту  дегеніміз  –  ҿзге  тілден  енген  жаргон,  не  қазақ  тілінде  баламасы  бола 
тҧра,  жат  сҿздерді  араластырып  сҿйлеуден,  тілді  қалай  болса,  солай  шҧбарлаудан  сақтану 
керек деген ҧстаным. Бҥгінгі таңда ешкімге ешкім «былай сҿйле, олай емес, былай айт» деп, 
тілдік  тҧрғыдан  ҽмір  жҥргізе  алмайды.  Ҿйткені,  тіл  бостандығы  –  ол  ой  бостандығы.  Тіл 
тазалығы қоғамдық мҽселе болғанымен, айналып келгенде, ол - жеке адамдардың санасына, 
мҽдениеті мен біліміне тікелей қатысты шаруа. 
Тіл білімінде ҽлем бойынша тілдің терминологиялық лексикасының қалыптасуының 2 
қайнар  кҿзі  бар.  Біріншісі  –  ҧлттық  тіл,  екіншісі  -  ҿзге  елдің  тілі.  Алғашқысы  – 
терминжасамның  ішкі  кҿзі,  ал  кейінгісі  –  сыртқы  кҿзі  деп  аталады.  Кей  ҽдебиеттерде 
терминологиямыздың  70-80  пайызын  кірме  терминдер  қҧрайды  деген  дерек  кездеседі. 
Ҿкініштісі сол, кірме терминдер мен қазақ тілі негізінде жасалған терминдердің ара-жігі ҽлі 
де анықталмаған. Оны анықтап, терминологияны жетілдіру ҥшін терминологиялық лексика 
компьютерге  енгізіліп,  ҽр  терминнің  шығу  тегі,  қай  тілдер  арқылы  енгені  кҿрсетілуі  керек. 
Ғалымдар  жоспарлап  отырған  бҧл  жҧмыс  компьютерде  арнайы  базалық  ҽдіспен  кҿрініс 
табуы  ҥшін  ҽуелі  елімізде  кірме  сҿздер  мен  терминдердің  толық  этимологиялық  сҿздігі 
жасалу керек деп білеміз.  
Қазіргі  таңда  ғылымда  терминдену  процесінің  қарқын  алғанын  кҿріп  отырмыз.  Ал, 
«терминдену  дегеніміз,  -  Л.А.  Капанадзенің  айтуынша,  -  сҿздің  лексикалық  мағынасын 
«кесіп», оған дефиницияны «таңып беру» - дегенді білдіреді екен [6, 152] . 
Ғылымның  белгілі  бір  саласына  арналған  терминдерді  –  салалық  терминдер  дейміз. 
Тіл білімінде терминді тек терминолог, филолог, не журналист аударып, баламасын тапсын 
деген  тҥсінік  жоқ.  Қазақ  тілінің,  жалпы  қара  сҿздің  қадір-қасиетін,  мҽн-мазмҧнын  терең 
тҥсінетін,  не  белгілі  бір  салада  ҧзақ  жҧмыс  істеп,  сол  салаға  қатысты  заңдылықтар  мен 
қҧбылыстарды бес саусағындай жете білетін азаматтар араласқанда ғана термин ҿзінің сҽтті 
баламасын табады. Ҽсіресе, интернационалдық мҽнге ие терминдерді аударуда бір мағынаға 
ие сҿздердің ҽр тҥрлі тілде сыртқы тҧлғасы жағынан ҧқсас болып келетіндігі белгілі. 
Интернацоналдық  сҿздер  кҿбіне  қандай  да  бір  шет  тілінен  ҿзге  тілдің  қатысуымен 
кірігіп келіп, тілдік қорымызға қосылады. Мҽселен: ағ: accumulator (аккумулятор); ағ: alpha 
(альфа);  ағ:  alphabet   (ҽліппе); ағ:  ampere (ампер);  ағ:  atlas (атлас); ағ:  atom (атом); ағ:  banjo 
(банджо);  ағ:  barbarism  (варваризм);  ағ:  benzol  (бензол);  ағ:  billiards  (биллиард);  ағ:  bulldog 
(бульдог); ағ: cafeteria (дҽмхана); ағ: catastrophe (апат); ағ: energy (қуат); ағ: legal (заңды).   
Осы  тҽріздес  ағылшын  тілінен  еніп,  ҿз  кезегінде  кейбір  термин  сҿздер  ҿздеріне 
қазақша балама тауып жатса, кейбір ағылшын термин сҿздері еш ҿзгертілместен сол кҥйінде 
қалған. 
Мысалы: ағ: accumulator (аккумулятор); ағ: alpha (альфа); ағ: ampere (ампер); ағ: atlas 
(атлас); ағ: atom (атом); ағ: banjo (банджо); ағ: barbarism (варваризм); ағ: benzol (бензол); ағ: 
billiards (биллиард); ағ: bulldog (бульдог); ағ: chaos (хаос); ағ: dynamo (динамо); ағ: economic 
(экономикалық); ағ: electric (электрлік); ағ: element (элемент); ағ: film (фильм); ағ: minimum 
(минимум);  ағ:  philosopher  (философ)  т.б.  сҿздер  бҥгінде  ағылшын  тілінде  сҿйлейтіндерге 
ғана  емес,  жалпы  қауымға  ортақ  таныс  сҿздер.  Бҧл  сҿздер  интернационалдық  сипатқа  ие 
болғандықтан, қазақшаға аударған кезде де тҧлғалық жағынан кірме тілдегі кҥйінде қалады. 
Біз  термин,  не  кірме  сҿздерді  аударған  кезде  ҽуелі  орыс  тіліндегі  нҧсқасына  мҽн 
беретініміз  белгілі.  Себебі,  ағылшын  тіліндегі  терминдердің  кҿбі  ҽуелі  орыс  лексикасына 
сіңісіп  барып,  кейінірек  қазақ  тіліне  енеді.  Кейде  біз  ағылшын  тілінен  орыс  тіліне  енген 
терминдерді  қазақша  тҽржімалауға  ерініп,  не  қиынсынып,  орыс  тіліндегі  баламасын 

 
13 
қолданып жҥре береміз. Ал бҧл ҿз кезегінде қазақ тіліне орыс лексикасының заңдылықтарын 
кҿшіргенмен бірдей қҧбылыс. 
Тіл саласының мамандары шет тілінен қазақ тіліне енетін сҿздерді аударған уақытта 
қазақ тіліндегі баламасын қолдануға ҽлі біршама уақыт керек деп, орыс тіліндегі баламасын 
ҧсынып,  оны  ҿз  қолдарымен  ҿміршең  етіп  жатқандығын  байқай  бермейді.  Мҽселен, 
аудитория  сҿзі  ағылшын  тілінен  енген.  Ағылшын  тіліндегі  жазылуы  –  auditorium.  Орыс 
тіліндегі  бҧл  сҿз  аудитория  читателей,  аудитория  слушателей  (оқырмандар  аудиториясы, 
тыңдармандар  аудиториясы)  деген  тіркесімділікке  ие  бола  отырып  қолданылса,  ағылшын 
тіліндегі  осы  мағынаны  беру  ҥшін  мынадай эквиваленттер  қолданылады:  the  readership;  the 
reading  audience;  the  readers  т.б.  Біз  де  ағылшын  тілі  тҽрізді  сҿзді  қҧбылтып,  мағынасын 
сақтап  қолдануымызға  болады.  Мҽселен,  аудитория  сҿзін  бертініректе  –  «дҽрісхана»  деп 
қолданып  жҥрміз.  Ал  осы  сҿзді  басқа  мағынада  қалай  қолдануға  болады?  Айталық, 
журналистика 
саласындағы 
«зрительская 
аудитория», 
«целевая 
аудитория», 
«исследовательская  аудитория»  деген  тіркестерді  кҿптеген  тілшілер  мен  оқытушылар 
«кҿрермендер  аудиториясы»,  «мақсатты  аудитория»,  «зерттеушілер  аудиториясы»  деп 
аударып,  қолдануда.  Бҧлайша  қазақшалау  барынша  сҽтті  шыққан  деп  айту  қиын.  Мҽселен 
«кҿрермендер аудиториясы» деген сҿздегі 2 сҿз де бір мағынаны береді емес пе? Бҧл тіркесті 
«кҿрермендер» деп бір ғана сҿзбен берсек ештеңеден де ҧтылмаймыз.   
Лингвистика  ғылымында  тҥркі  тілдеріндегі  ағылшын  бизнес  лексемаларының 
семантикалық  жҽне  прагматикалық  ерекшеліктері  кешенді  тҥрде  зерттелмеуі  салдарынан 
аталған тілдердегі ағылшын бизнес сҿздерінің орынсыз, қисынсыз немесе екіҧшты мағынада 
қолданылуы  мен  тілдік-коммуникативтік  тҧрғыда  дҧрыс  бағаланбауы  немесе  қабылдануы 
орын  алуда.  Міне,  ағылшын  бизнес  лексемаларының  тҥркі  тілдеріндегі  семантикалық  жҽне 
прагматикалық  аспектілерін  қазақ  жҽне  тҥрік  тілдері  бойынша  социолингвистика, 
психолингвистика,  этнолингвистика,  лингвомҽдениеттану,  терминология  тҧрғысынан  жан-
жақты зерттеу осы тақырыптың ҿзектілігін кҿрсетеді.  
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
1.
 
Назарбаев  Н.Ҽ.  Қазақстан  халқына  арнаған  «Жаңа  ҽлемдегі  жаңа  Қазақстан»  атты 
Жолдауы. 28.02.2007. 
www.akorda.kz
 
2.
 
Қазақстан  Республикасында  тілдерді  дамыту  мен  қолданудың  2011-2020  жылдарға 
арналған мемлекеттік бағдарламасы. 
www.mki.gov.kz
 
3.
 
Назарбаев Н.Ҽ. Қазақстан халықана арнаған «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан 
мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы. 14.12.2012. 
www.akorda.kz
 
4.
 
Қҧрманбайҧлы  Ш.  Халықаралық  терминдер  туралы.  «Терминологиялық  хабаршы»  №  4 
(10). - Астана, 2004 ж. - 12 б. 
5.
 
Қалиев  Байынқол.  Қазақ  терминдерін  жасау  мен  реттеудің  жҽне  оны  қалыптастырудың 
кейбір  мҽселелері.  «Терминология:  теория  жҽне  тҽжірибе».  Астана:  «Ақмола 
полиграфия» баспасы, 2001 ж. - 47 б. 
6.
 
Капанадзе  Л.А.  Функционирование  терминов  науки.  «Русский  язык  и  советское 
общество». Москва, 1968. - с. 152. 
 
 
ТҼУЕЛДІК ЖАЛҒАУЛАР ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ФОРМА МЕН МАЗМҦННЫҢ 
СҼЙКЕССІЗДІГІ 
 
Қайратқызы Ж.,  
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті 
Ғылыми жетекші – Т.Ҽ.Ҽбдіғалиева  
 
Тілдің  грамматикалық  қҧрылысын  танып,  оның  негізгі  ерекшеліктері  мен  белгілерін 
анықтау  ҥшін  тілдің  грамматикалық  қҧрылысына  тҽн  басты  грамматикалық  сипаттарды 

 
14 
нақтылау  керек.  Қазақ  тіл  білімінде  грамматикалық  мағына,  грамматикалық  форма  жҽне 
грамматикалық  категория  (грамматикалық  мағына  мен  грамматикалық  форманың  жҥйелі 
жиынтығын қҧрайды) негізгі грамматикалық ҧғымдар болып табылады.  
Тілдегі ҽрбір белгілі бір ҧғымды білдіре алатын сҿздің лексикалық мағынасымен қатар 
грамматикалық мағынасы болады. «Сҿздің лексикалық мағынасы – нақты, ҧғымдық мағына, 
яғни  бір  сҿзден  екінші  сҿзді  айыратын  реестрлік  сҿздік  мағынасы  болса,  грамматикалық 
мағына  –  сҿздің  тым  жалпы  мағынасы,  сол  сҿздің  ҽр  тҥрлі  тҧлғалар  арқылы  тҥрленуінің 
нҽтижесінде  немесе  басқа  сҿздермен  ҽр  алуан  қарым-қатынасқа  тҥсу  салдарынан  пайда 
болатын  жҽне  сҿздердің  бір-бірінен  бҿлмей,  керісінше  белгілі  бір  грамматикалық  топтарға 
ортақ  қасиеттер  арқылы  біріктіретін  жалпы  мағыналары  болып  табылады»  [1: 
14].Грамматикалық мағына лексикалық мағынаға байланысты болып келеді. Грамматикалық 
мағына – сҿздің лексикалық мағынасының жалпылануы арқылы туатын жалпы мағынасы.Ҽр 
сҿздің бір лексикалық мағынасы жҽне бір немесе бірнеше грамматикалық мағынасы болады. 
Мысалы, қалаға сҿзін алсақ, оның лексикалық мағынасы– кҿп адам шоғырланған ірі мекен, 
қоныс,  ал  грамматикалық  мағынасы  –  жалпы  зат  атауы,  барыс  септігі  арқылы  тҧлғаланып 
тҧрған бағыттылық мағына. 
Грамматикалық  мағына  жасалу  тҽсілі  мен  сҿздің  грамматикалық  сипатын 
айқындаудағы  мҽніне  қарай  жалпы  грамматикалық  мағына,  категориялық  грамматикалық 
мағына, қатыстық грамматикалық мағына деген жіктелімнің біршама тҧрақталғаны белгілі.  
«Лексикалық  мағынаның  жалпылануы  арқылы  пайда  болатын  грамматикалық 
мағынаны жалпы грамматикалық мағына» [1: 19] деп атайды. Жалпы грамматикалық мағына 
грамматикалық 
формаларсыз 
ішкі 
семантиканың 
жалпылана 
тҥсуі 
арқылы 
қалыптасады.Жалпы  грамматикалық  мағына  лексикалық  мағынаның  жалпылануы  негізінде 
пайда  болғанымен,  лексикалық  мағына  деп  есептелмейді.  Мысалы,  бала,  үй,  табиғат, 
жақсы, тұр, кел т.б. 
Грамматикалық  мағына  арнайы  грамматикалық  формалар  (тҥбірге  жалғанатын 
қосымшалар)  арқылы  беріледі.  «Қазақ  тілінде  грамматикалық  форма  арқылы  берілетін 
мағынаны категориялық грамматикалық мағына деп атайды» [1: 20]. Ол ұзақ сапардан келді 
деген  сҿйлемдегі  ол,  ұзақ  –  жалпы  грамматикалық  мағына  да,  сапардан  –  категориялық 
грамматикалық  мағына,  шығыс  септік  жалғауы  арқылы  берілгенмекендік  мағына,келді–
категориялық грамматикалық мағына, етістіктің жедел ҿткен шағы арқылы берілген шақтық 
мағына. 
«Грамматикалық  мағына  сҿйлеу  процесінде  сҿздің  басқа  сҿздермен  тіркесіп, 
байланысқа тҥсуі, негізгі сҿзге кҿмекші сҿздің тіркесуі арқылы, орын тҽртібі, интонация т.б. 
аналитикалық,  қатыстық  тҽсілдер  арқылы  да  беріле  береді.  Оны  қатыстық  грамматикалық 
мағына  деп  атау  қажет»  [1:  21].  Мысалы,  қазақ  қызы,  ӛзен  бойымен,  кӛздің  қарашығындай 
т.б.  Қатыстық  грамматикалық  мағына  негізінен  контекстік  болып  келеді,  сондықтан  ол 
сҿйлем  ішінде  басқа  сҿздермен  байланысу  кезінде  анықталады:  Кино  үстінде  бұлар  бір-
біріне бір ауыз сӛз айтқан жоқ. (Ж.Молдағалиев). 
Грамматикалық  мағынаны  білдіретін  грамматикалық  формалар  синтетикалық  тҽсіл 
арқылы беріледі. «Грамматикалық мағынаның белгілі бір тҥрі, атап айтқанда, категориялық 
грамматикалық  мағына  грамматикалық  формалар  арқылы  беріледі.  Сҿйтіп,  грамматикалық 
форма  белгілі  топтағы  сҿздердің  қосымшалар,  грамматикалық  тҧлғалар  (жҧрнақ,  жалғау) 
арқылы  белгілі  жҥйелі  парадигма  бойынша  тҥрленуі  болып  табылады  да,  сол  арқылы  ҽр 
тҧлғаға  сай  категориялық  грамматикалық  мағына  беріледі»  [1:  29].  Грамматикалық  форма 
сҿздің сҿйлеу ҥдерісіндегі тҧлғалық тҥрленуін жҽне белгілі бір мағынадағы грамматикалық 
мағынаны  білдіреді.  Мысалы,  тҽуелдік  жалғауларын  алсақ,  оның  оңаша  жҽне  ортақ 
тҽуелдену тҥрлері бір заттың басқа бір затқа тҽуелді, меншікті екенін білдіреді, ал тҽуелділік 
немесе меншіктілік мағына, мысалы,оңаша тҽуелдеу  І жақта -ым, -ім, -м (елім, кітабым), ІІ 
жақта  анайы  тҥрі  -ың,  -ің,  -ң  (елің,  кітабың),  сыпайы  тҥрі  -ыңыз,  -іңіз,  -ңіз,  -ңыз  (еліңіз, 
кітабыңыз), ІІІ жақта -сы, -сі, -ы, -і (елі, кітабы) тҽуелдік жалғаулары арқылы беріледі. 

 
15 
Грамматикалық  мағына  мен  грамматикалық  форма  бір-бірімен  тығыз  байланысты. 
Олардың  байланыстылығы,  сҽйкестігі  сҿз  болағанда,  категориялық  грамматикалық  мағына 
негізге  алынады.  Себебі  категориялық  грамматикалық  мағына  грамматикалық  формалар 
арқылы жасалады. Сҿздерге грамматикалық қосымшалар жалғанып, олар тҥрлі категориялық 
грамматикалық мағынаны білдіреді. Ол мағына сҿйлеу ҥдерісінде не контексте анықталады. 
Грамматикалық  мағынаны  білдірмейтін  грамматикалық  форма  жҽне  грамматикалық 
формасыз грамматикалық  мағына болмайды деген қағидаттың  кейбір жағдайларда негізсіз 
болатындығын тілдік фактілер дҽлелдейді.  
Тілдің  ішкі  дамуы  барысында  кҿптеген  тілдік  кҿрсеткіштер  ҿз  қызметін  ҿзгертіп, 
тҥрленіп,  кейде  қолданыстан  шығып,кейде  ҿзіне  тҽн  мҽн-мазмҧнын  жоғалтып  жатады.  
Тілдік қҧбылыстар бір тіл ішінде дамудың я кішірейіп қысқарудың тҥрлі жолдарын басынан 
ҿткізеді. 
Лексемалардың 
грамматикалық 
мҽнді 
иеленуі,болмаса 
грамматикалық 
формалардың лексикалануы – жиі кездесетін қҧбылыс.  
Е.Томанов  тҽуелдік  жалғауларының  кҿне  мҧраларда  қолданылу  ерекшеліктерін 
зерттеп,  синтаксистік  тҽсіл  арқылы  берілетін  тҽуелділік  мағынада  жалғаулардың  тҥсіп 
қалуына  қатысты мынадай пікір айтқан: «Қазіргі қазақ тілінде тҽуелділік мҽн синтаксистік 
тҽсіл  арқылы  да  берілетіні  мҽлім.  Мысалы,  біздің  үй,  сіздің  бала  т.б.  Меншіктілік  мҽн 
туғызудың  осы  тҽсілі  ежелгі  тҥркі  ескерткіштерінің  тілінде  кездеседі:  Бегің  ат  –  бектің 
аты» [2: 143]. Мҧндай жалғаулардың тҥсіп, сҿз қҧрамының ықшамдалу қҧбылыстары лиро-
эпостық  жырларда  (мысалы,  Қобыландының  Тайбурыл,  Қамыстының  қазды  кӛл)  кҿп 
кездеседі. 
Ғалым  А.Ысқақов:  «Тҽуелдік  жалғау  меншік  білдіреді»  деген  ҧғым  –  аса  кең 
грамматикалық    ҧғым.  Ақиқат  меншіктілік  жайындағы  ҧғым  сол  грамматикалық  ҧғымның 
тек  ҽредікте  ғана  кездесетін  кҿрінісі  ғана»  [3:  53]  –  деп,  шындықтың  белгісі,  тарихтың 
айғағы, үй іші, тіл білімі сынды тіркестерде тҽуелділік не меншіктілік мағынаның жоқ екенін 
айтады.  Осы  мысалдардағы  тҽуелдік  жалғаулары  бҧл  сҿздерді  байланыстырып    ҽрі  жалпы 
грамматикалық мағынаны білдіріп тҧр. Бастапқыда меншікті, белгілі бір жаққа тҽуелділікті 
білдіретін  жалғаулар  бірте-бірте  ҿз  мҽн-мазмҧнын  жоғалтып,  тҽуелділік  мағынасы 
солғындап, жаққа байланысы жоқ жалпы қатынасты білдіру сипатына ие болған. Оған қоса 
осы күні, сол күні, бұл жолы, бір күні, күндіз-түні, кешегі күн сияқты ҥстеу сҿздердің, қайсы, 
қайсы-сы,  бәрі,  бәрі-сі  есімдіктері  мен  ең  азы,  ең  кӛбі  тіркестерінің  қҧрамындағы 
компонеттерден де тҽуелділік, меншіктілік мағынасынан айырылған жалғауларды кҿреміз. 
«Тҽуелдік  жалғаулар  қосымша  эмоциялық-экспрессивтік  райды  я  мҽндібілдірерліктей 
де  міндет  атқарады.  Мысалы,  айым,  күнім,  кӛкем,  жарығым,  сәулем,  жаным,  қалқам, 
әкешім,  кӛкешім,  қарашығым  тҽрізді  формалар  тыңдаушы  адамның  сезіміне  ҽр  алуан 
эмоциялық ықпал жасап, ҽр қилы экспрессивтік ҽсер ететіні аян. Демек, осылайша айтылған 
сҿздер  тыңдаушы  адамды  жақын  тҧту,  жақсы  кҿру  райымен  бірге,  қҧрметтеу,  еркелету 
сияқты  қатынастарды  да  аңғартады»  [3:  55].  Мысалы:  а)  –  Кҿсегең  кҿгерсін,  кҿп  жаса, 
қарағым!  ҽ)  –  Қайным,  тҥрің  тым  бҧзылып  кетті,  атыңнан  ауып  тҥспеші!  (Б.Нҧржекеев). 
Аталған мысалдардағы сҿздер сҿйлем ішінде вокатив қызметінде жҧмсалып жҥр. 
Н.Оралбай «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» еңбегінде шырағым, қалқам, қарағым, 
айнам, жаным, жарқыным сияқты тҽуелдік жалғауының І жағы мен дұрысы, тәйірі, асылы, 
шамасы,  қысқасы,  аты-жӛні,  айы-күні,  ұшы-қиыры  сияқты  тҽуелдік  жалғауының  ІІІ 
жағындағы жалғаулар тҥбір сҿздерге кірігіп кеткен деп кҿрсетеді де, оларды атауыш сҿз деп 
атайды. Мысалы: а) – Жарайды, жаным, оқуға келгенің дҧрыс болған. ҽ) – Ал, енді ҿзің неге 
хабарласпай  қойдың,  қарғам?  (С.Шаймерденов).  б)  Қысқасы,  латынға  кҿшудің  техникалық 
қиындықтары  –  шешуге  болатын  іс.  (Газеттен).  «Бҧл  сҿздер  ілік  септік  жалғаулы  сҿзбен 
тіркеспейді. Тіл дамуының нҽтижесінде бҧл сҿздердің қҧрамындағы тҽуелдік жалғаулары ҿз 
мағынасынан, қызметінен айырылған. Ҽрине, бҧл да қолданыстан бастау алған» [4: 104]. 
Тілімізде  жиі  қолданылатын  қосымша  –  тҽуелдік  жалғауының  тҥбір  сҿз  қҧрамына 
кірігу  қҧбылысы  –  осының  бір  дҽлелі.  Қазіргі  кезде  тҽуелденген  кейбір  сҿздер  тҧтас  бір 
мағынаны білдіретін сҿздерге айналып кеткен. Мысалы: а) Ертеңгі кҥнді кҿбірек ойлап, күні 

 
16 
бұрын  жорамалдап,  ашыла  сырласты.  ҽ)  Сол  жек  кҿрмеудің  күні  ертең  татуласуға  да  сеп 
болатынын  ойлады.  б)  –  Қайныш,  бір  жерің  ауырып  жатқан  жоқ  па,  неге  ҧйықтамайсың, 
шырағым?  (Б.Нҧржекеев).  Бҧл  сҿйлемдерде  берілген  кҥні  бҧрын,  кҥні  ертең,  –  ҥстеу 
қызметінде,  шырағым  сҿзі  оқшау  сҿз  қызметінде  жҧмсалған  ҽрі  бҧл  сҿздердің  жақтық 
мағыналары жоқ. 
Қазақ  тіл  білімінде  тҥбірге  кірігіп  кеткен  тҽуелдік  жалғауларын  арнайы  зерттеу 
объектісі  ретінде  қарастырған  зерттеуші  А.Раманова  осы  сҧрақтың  кҿптеген  мҽселелерін 
зерттеп, ҿзіне дейінгі ғалымдардың ой-пікірлері негізінде жҥйелі тҧжырымдамалар жасайды. 
Ол тек тҽуелдік жалғауының сҿз қҧрамына еніп, ҿзіндік грамматикалық белгісінен айырылуы 
туралы  ғана  емес,  сонымен  қатар  тҽуелдік  жалғауларының  тҥбір  сҿзге  кірігуінің  тҥркі  тіл 
білімі  мен  қазақ  тіл  білімінде  зерттелуіне,  кірігу  ҽрекетінің  тҥрлеріне,  осы  ҥдеріс  арқылы 
пайда  болған  сҿздер  мен  олардың  мағыналық  топтарына  тоқталады.  Автор: 
«қосымшалардың тҥбірге кірігу ҽрекеті – тілдің даму барысында қалыптасқан қҧбылыс. Бҧл 
– ҿзіндік жасалу жолы, белгілері мен ерекшеліктері бар тілдік қҧбылыс» екендігін кҿрсетеді 
[4: 3]. Тҽуелдік жалғаудың тҥбір сҿзге кірігу ҽрекетін ғалым екіге бҿледі: 
 
Толық  немесе  тҧрақты  кірігу  ҽрекетінде  тҽуелдік  жалғау  тҥбірге  кірігіп,  тҧтас  бір 
тҥбір  кҥйінде  жҧмсалады.  Толық  кірігу  кезінде  тҽуелдік  жалғауы    бастапқы  қызметі  мен 
мағынасынан айырылып, жаңа сҿзжасамдық қызметке кҿшеді. Бҧған күні-түні, қысы-жазы, 
ақыры,  шамасы,  себебі,  асылы,  мейлі  т.б.  сҿздер  жатады.  Мысалы:а)  Күні-түні  дей  кҿрме, 
ғылым ізде (Ш.Қҧдайбердіҧлы). ҽ) Тірлік, тәйірі, - қҧйын ғой (Ҽ.Кекілбаев). 
 
Жартылай  немесе  аяқталмаған  кірігу  ҽрекетінде  тҽуелдік  жалғаудың  бҧрынғы 
қызметінің іздері кҿрініп тҧрады. Бҧл ҽрекеттің толық кірігуден айырмашылығы – тҥбір мен 
қосымшаның  бастапқы  мағыналарының  аз  болса  да  сақталып,  ҿздеріне  тҽн  белгілерін 
жоймауында. Десек те, осы жартылай кірігу ҽрекеті толық кірігудің алғашқы сатысы  болып 
табылады,  себебі  тілдік  қҧбылыстардың  дамуы  барысында  жартылай  кірігу  ҽрекеті 
қатарындағы  сҿздер  тҧрақты  кірігу  ҽрекетіне  ҿтіп  отырады.  Аяқталмаған  кірігу  ҽрекетіне 
кәрі-жасы, аузы-басы, бет-аузы, ойы-қыры т.б. сҿздер жатады. Мысалы: а) – Ол мҧнда болу 
керек! – деді, оң босағадағы ескі кебежені нҧсқап, бет-аузы толқындатып кетіп, - май жеген 
Қҧрымбай тҧқымы, майлы кебежеге кірген екен ғой жегісі кеп! (С.Мҧқанов). ҽ) Ұшы-қиыры 
жоқ  сҧр  бҧйра  толқынды  теңіз  ҥстінде  тізбектеліп,  шҧбап  жҥзіп  келе  жатқан  бір  топ  қҧс 
тҽрізді. (С.Сейфуллин). 
Тілдік  қолданыста  жоғарыда  танылған  жіктелім  тҥрлерінен  басқа  да  жайттар  кҿп 
кезедеседі.  Тіліміздің  ішкі  дамуы  барысында  бастапқы  грамматикалық  мағынасынан 
айырылып,  тҥбір  сҿз  қҧрамына  кірігіп  кеткен  жҽне  тіркестер  арасындағы  тҽуелдік 
жалғауларды    ҽлі  де  толық  зерттеу  қажеттігі  туындайды.  Синхрониялық  тіл  білімінің 
жаңалық,  заңдылықтарымен  ҧштастырып,  тіл  фактілеріне  ғылыми  сипат  беру  ісінің  дами 
тҥскені абзал болар еді. 
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
1.
 
Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сҿздердің грамматикалық сипаты. Алматы: «Рауан», 1998. 
– 304б. 
2.
 
Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: «Мектеп», 1981. – 208б. 
3.
 
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: «Ана тілі», 1991. – 384б. 
4.
 
Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 390б. 
5.
 
Раманова  А.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  сҿз  тҥбіріне  кіріккен  тҽуелдік  жалғаулары.  Алматы, 
2004. – 29б. 
 
 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: