Сборник научных трудов г. Кокшетау, 2015

182 
следования. 
Презумпция невиновности обвиняемого занимает важное место при осуществлении 
уголовного судопроизводства. О презумпции невиновности процессуалисты ведут постоян-
ные  дискуссии,  которые  касаются  её  логической  и  политической  природы,  закрепления  в 
законе  и  механизма  реализации.  Как правильно  указывает  Е.О.  Алауханов,  «критического 
анализа требует нововведение в УПК об  упрощенном порядке досудебного производства» 
[1,  С.13].  Неоднократно  этот  институт  подвергался  резкой  критике  со  стороны  неправи-
тельственных организаций, правозащитников, а также ученых, в частности, С.К. Журсимба-
ева.  Критика  касалась  нарушений  законности  и  прав,  свобод  граждан:  факт  совершения 
преступления; лицо признает вину; лицо не оспаривает доказательство; лицо не оспаривает 
характер  причиненного  вреда;  лицо  согласно  на  применение  упрощенного  порядка  досу-
дебного производства. Но где гарантии, что человек согласен на эту процедуру доброволь-
но, каковы мотивы его согласия. Обвиняемому и его защитнику должно принадлежать так-
же  право  подавать  в  суд  возражения  в  качестве  альтернативы  обвинительному  акту.  Осо-
знание  следователем  того,  что  защита  может  представить  возражение  на  обвинительному 
акту, подлежащее публичному оглашению в самом начале судебного следствия, объективно 
должно способствовать тому, что следователь будет более внимательным и ответственным 
при подведении итогов расследования и составлении обвинительного акта. 
С точки зрения образования презумпция невиновности не является презумпцией в ее 
обычном  понимании.  Предполагаемая  невиновность  обвиняемого  должна  присутствовать 
во всех случаях привлечения лица к уголовной ответственности, чего на практике не проис-
ходит. В основном такие лица являются виновными в совершении вменяемого им преступ-
ления. Но законодатель для исключения необоснованности привлечения к уголовной ответ-
ственности  граждан  и  обеспечения  вынесения  законного  и  обоснованного  приговора,  ис-
кусственно  закладывает  в  судопроизводство  презумпцию,  согласно  которой  до  вынесения 
обвинительного приговора и вступления его в законную силу лицо считается невиновным. 
Л.Д. Кокорев писал, что «презумпцию невиновности нельзя рассматривать, как искусствен-
ный  институт,  как  правило,  определяемое  только  политическими  соображениями.  По  его 
мнению, правило  это, несомненно,  отражает  политический  опыт  и  свидетельствует  о  том, 
что лица, в отношении которых с соблюдением всех требований процессуальной формы по-
становлен приговор, как правило, являются виновными, а если эти условия не соблюдались, 
то  вывод  о  виновности,  как  правило,  ошибочен  и  не  может  считаться  достоверным»  [2, 
С.31]. 
Нам  представляется,  что  презумпцию  невиновности  рассматривать  как  правило  со-
блюдения  процессуальной  формы  постановления  приговора  нельзя.  Презумпция  невинов-
ности гораздо более емкое и содержательное понятие. С позиций данной презумпции долж-
ны толковаться нормы закона, которые регулируют и возбуждение уголовного дела, и ста-
дию  предварительного  расследования,  кассационное  и  надзорное  производство,  возобнов-
ление дела ввиду новых или вновь открывшихся обстоятельств. Если считать, что презумп-
цию  невиновности  Л.Д.  Кокорев  рассматривает,  «как  процессуальную  форму  постановле-
ния приговора в широком смысле, говоря о всем судопроизводстве», то и такое ее понима-
ние сужает сферу действия этой презумпции. 
Целью  закрепления  презумпции  невиновности  в  Конституции  РК и  уголовно-
процессуальном  законе  является,  прежде  всего,  ограждение  невиновных  лиц  от  необосно-
ванного обвинения, т.е. искусственное создание правовых гарантий того, что лицо не будет 
наказано  за  несовершенное  преступление.  А  это  более  широкое  понимание  этой презумп-
ции,  чем  просто  как  процессуальной  формы  вынесения  приговора.  «Презумпция  невинов-
ности,  -  писал  А.М.  Ларин,  -  регулирует  многие  чрезвычайно  сложные  общественные  от-
ношения,  которые  складываются  из  действий  и  решений  государственных  органов,  долж-
ностных лиц, представителей общественности, граждан» [3, С.34]. 
А.И.  Трусов  высказал  суждение,  согласно  которому  презумпцию  невиновности  об-
виняемого можно заменить приемом косвенного доказывания, т.е. доказательством методом 
от противного. Суть этого приема заключается в том, что «истинность доказываемого тези-

183 
са, обвиняемый виновен в совершении данного преступления, устанавливается не прямо, а 
косвенно, путем опровержения доказательствами антитезиса, обвиняемый не виновен в со-
вершении данного преступления» [4, С.43]. Эта позиция, на первый взгляд, представляется 
заманчивой  и  не  противоречит  априори  законной  посылке  презумпции  невиновности,  что 
обвиняемый считается невиновным. Тем не менее, нельзя сравнивать по методологическо-
му значению обычный логический прием, презумпцию и принцип уголовного процесса, ка-
ким является презумпция невиновности обвиняемого. Конечно, и логические приемы, и ло-
гические правила, законы играют важную роль в познавательном процессе по  уголовному 
делу.  Но,  как  верно  указывается  в  литературе,  формальная  логика  оперирует  понятиями, 
знаниями, отвлекаясь от источников этих знаний, их отыскания, запечатления, удостовере-
ния, документирования и практической проверки, т.е. от всего того, что составляет содер-
жание процесса доказывания. 
Искусственный характер образования презумпции невиновности обвиняемого позво-
ляет отдельным юристам утверждать, что она презумпцией в общепринятом смысле не яв-
ляется.  Она  лишь  принцип  уголовно-процессуального  права.  Этот  принцип  В.К.  Бабаев 
предлагает сформулировать как принцип невиновности обвиняемого и различать, ведя речь 
о  презумпциях,  действительно  презумпции  или  понятия,  называемые  презумпциями.  Эта 
позиция основана на отрицании существования в праве специально введенных в законода-
тельство и правоприменительную практику презумпций, которые не обладают свойствами 
фактических,  естественных  презумпций.  При  таком  понимании  логическая  природа  пре-
зумпций определяется повторяемостью жизненных процессов, которые приобретают харак-
тер  закономерности,  становятся  обычным  явлением  в  повседневной  жизни,  обычным  по-
рядком. На наш взгляд, презумпция невиновности обвиняемого является именно презумп-
цией, независимо от искусственного характера её образования. Не имеет значения и то об-
стоятельство, что появилось это предположение, как презумпция в праве и в законодатель-
стве, исходя из практики жизни или по воле государства. 
Высказывания В.К. Бабаева о том, что презумпция невиновности обвиняемого мало 
общего  имеет  с  презумпциями...,  являются  противоречивыми.  Прежде  он  писал,  что,  не-
смотря  на  то,  что  такие  презумпции  не  являют  собой  «обычный  порядок»  предметов  или 
явлений, они все же относятся к категории презумпций, ибо, во-первых, это - предположе-
ния, во-вторых, они выполняют ту же служебную роль, что и остальные презумпции, значе-
ние их не может быть ни в коей мере сведено к распределению бремени доказывания между 
сторонами» [5, С.45]. С вопросом о логической природе презумпции невиновности обвиня-
емого тесно связан и вопрос о ложности данной презумпции. Обвиняемый, как правило, ли-
цо  виновное,  т.к.  число  вступивших  в  законную  силу  обвинительных  приговоров  значи-
тельно превосходит число оправдательных. Отсюда делается вывод, что презумпция неви-
новности  обвиняемого  является  ложной  презумпцией,  практикой  не  подтвержденной.  Од-
нако, искусственный характер этой презумпции не позволяет оценивать её с точки  зрения 
истинности или ложности. Её задача в уголовном судопроизводстве - создать условия, при 
которых бы исключалось необоснованное осуждение обвиняемых. Содержание презумпции 
невиновности обвиняемого в литературе раскрывается через определенную систему теоре-
тических  положений,  закрепленных  в  правовых  нормах.  Однако,  система  этих  положений 
процессуалистами  представляется  неоднозначно.  По  мнению  Ю.В.  Францифорова,  В.А. 
Пономаренкова, Н.А. Громова, действие презумпции невиновности обвиняемого в процессе 
доказывания означает: «при производстве по уголовному делу недопустим односторонний 
обвинительный подход к исследованию обстоятельств дела, поскольку это не может обес-
печить  доказанность  обвинения,  исследование  виновности  обвиняемого  должно  быть  все-
сторонним, объективным; обвинительный приговор не может быть основан на предположе-
нии и постановляется лишь при условии, если в ходе судебного разбирательства виновность 
подсудимого  доказана;  всякое  сомнение  в  доказанности  обвинения,  если  его  невозможно 
устранить, толкуется в пользу обвиняемого; при недостаточности доказательств об участии 
обвиняемого в совершении преступления и невозможности собрать дополнительные дока-
зательства он признается невиновным; обязанность доказывания лежит на обвинителе; об-

184 
виняемый не обязан доказывать свою невиновность» [6, С.33]. 
По приведенным выше суждениям о содержании презумпции невиновности обвиня-
емого можно сделать вывод, что рассматриваемая презумпция толкуется достаточно широ-
ко и неоднозначно. На наш взгляд,  такое положение связано со смешением трех понятий: 
невиновность  обвиняемого,  как  уголовно-процессуальная  презумпция;  презумпция  неви-
новности обвиняемого, как принцип уголовного судопроизводства; презумпция невиновно-
сти  обвиняемого,  как правовой  институт.  Как  уголовно-процессуальная  презумпция  -  рас-
сматриваемая  презумпция  заключает  в  себе  три  презумптивных  положения:  обвиняемый 
считается невиновным в совершении преступления, пока его виновность не будет доказана 
в предусмотренном законом порядке и установлена вступившим в законную силу пригово-
ром суда; бремя доказывания всегда лежит на органах, привлекающих его к уголовной от-
ветственности; неустранимые сомнения в виновности лица толкуются в пользу обвиняемо-
го. Эти положения отражают содержание этой презумпции, характерное именно для данно-
го правового явления. 
Принцип презумпции невиновности обвиняемого как один из принципов уголовного 
процесса оказывает свое влияние на все уголовно-процессуальные отношения, пронизывает 
толкование и правоприменение всех его норм. Он служит гарантией охраны прав и закон-
ных интересов обвиняемого, гарантией от необоснованного осуждения. Принципы уголов-
ного процесса в различной степени проявляются в отдельных его стадиях в зависимости от 
их особенностей, целей и задач. Они взаимосвязаны и в единстве характеризуют уголовный 
процесс как демократический или недемократический. В содержание принципа презумпции 
невиновности обвиняемого включаются многие из вышеперечисленных положений, и этот 
список может быть дополнен: запрещается получение показаний от обвиняемого и других 
участвующих  в  деле  лиц  путём  насилия,  угроз  и  иных  незаконных  мер;  никто  не  обязан 
свидетельствовать против себя самого и своего супруга и близких родственников, круг ко-
торых  определен  законом;  обвиняемый  в  совершении  преступления  имеет  право  пользо-
ваться помощью защитника и др. 
Истоки  взаимосвязи  принципа  презумпции  невиновности  обвиняемого  с  другими 
принципами  уголовного  судопроизводства  лежат,  прежде  всего,  во  взаимосвязи  данного 
принципа с презумпцией невиновности как правовой, законной презумпцией. Презумпция 
невиновности  обвиняемого  порождает  принцип  презумпции  невиновности  обвиняемого  и 
обосновывает его существование в уголовно-процессуальном праве. В свою очередь, имен-
но  презумпция  невиновности  обвиняемого  обеспечивает,  влияет  на  связь  принципа  пре-
зумпции  невиновности  обвиняемого  с  другими  принципами.  Презумптивное  положение  о 
толковании неустранимых сомнений в пользу обвиняемого может применяться не только в 
отношении виновности обвиняемого в целом, но и по отношению к неустранимым сомне-
ниям, касающимся отдельных эпизодов предъявленного обвинения, формы вины, степени и 
характера участия в совершении преступления, смягчающих и отягчающих ответственность 
обстоятельств и т.д. В литературе подчеркивается, что при толковании сомнений в пользу 
обвиняемого необходимо учитывать следующее: наличие неустранимого сомнения о факте, 
обосновывающем  обвинение,  влечет  его  исключение  из  системы  доказательств,  и  тем  са-
мым  сомнение  толкуется  в  пользу  обвиняемого;  при  наличии  неустранимого  сомнения  в 
факте,  опровергающем  обвинение  и,  следовательно,  оправдывающем  обвиняемого,  этот 
факт остается в  системе доказательств, пока не будет полностью опровергнут, и, следова-
тельно, возникающее сомнение тоже толкуется в пользу обвиняемого. Такая трактовка тол-
кования  неустранимых  сомнений  в  пользу  обвиняемого  представляется  неприемлемой  во 
второй её части, когда речь идет о толковании сомнений о факте, опровергающем обвине-
ние. Если сомнение в факте неустранимо, то это означает, что нет возможности в дальней-
шем  его  опровергнуть  независимо  от  того,  является  ли  этот  факт  обосновывающим  или 
опровергающим  обвинение;  если  возможность  опровергнуть  факт  еще  остается,  то  пре-
зумпцию о толковании сомнений в пользу обвиняемого применять нельзя. Процессуалисты 
правильно отмечают, что решение в пользу подсудимого при толковании сомнений прини-
мается не потому, что такой вывод положительно подтвержден иначе не было бы и сомне-

185 
ний, а лишь потому, что не доказан противоположный. Значит, и правильное, и неправиль-
ное  решение  суда  о  толковании  сомнений  может  выглядеть,  как  вывод,  положительно  не 
подтвержденный фактическими обстоятельствами. 
Другое  презумптивное  положение  рассматриваемой  презумпции  -  обвиняемый  не 
обязан  доказывать  свою  невиновность  -  выражено  в  ч.  3  ст.  77  Конституции  РК.  Обязан-
ность доказывания имеет специальное обозначение - бремя доказывания, и это бремя лежит 
на государственных органах и должностных лицах, осуществляющих функцию обвинения. 
Перенесение обязанности доказывания на обвиняемого, даже в её малом объеме, несовме-
стимо с презумпцией невиновности и приведёт к презумпции виновности. 
Ряд  ученых-процессуалистов  считают,  что  презумпция  невиновности  действует 
только до привлечения лица в качестве обвиняемого, а следователь, прокурор и суд должны 
исходить не из презумпции невиновности, а из презумпции виновности. Это мнение бази-
руется  на  специфике  правового  положения  лица,  привлеченного  в  качестве  обвиняемого. 
Оно  не  отвергает  презумпцию  невиновности,  но  затрудняет  её  понимание.  В.Д.  Арсеньев 
писал, что «с точки зрения задач доказывания применение презумпции невиновности, хотя 
и  допустимое,  но  крайне  нежелательное  явление,  ибо  органы  уголовного  преследования 
должны  стремиться  либо  доказать  виновность  обвиняемого,  либо  доказать  его  невинов-
ность. Поэтому эти органы вовсе не должны в своей деятельности руководствоваться пре-
зумпцией невиновности, а должны исходить из задач полного, всестороннего и объективно-
го  установления  обстоятельств  дела.  И  только  в  том  случае,  если  они  не  выполняют  этой 
своей  первоочередной  задачи,  они  должны  руководствоваться  законом,  в  основе  которого 
лежит  презумпция  невиновности»  [7,  С.44].  Также  решил  этот  вопрос  Я.О.  Мотовилов-
кер. По его мнению, «целевое назначение принципа презумпции невиновности не в том, что 
он усиливает действие принципа объективной истины, а в том, что он дает ответ на вопрос, 
каким должен быть юридический результат в той части, в какой не удалось достигнуть по-
знавательного результата, а, следовательно, в ситуации, в какой принцип объективной ис-
тины ответа не дает и дать не может» [8, С.17]. Приведенные выше суждения о презумпции 
невиновности вызывают возражение. Суд, прокурор, следователь и дознаватель исходят из 
презумпции невиновности не только тогда, когда необходимо принять решение о виновно-
сти или невиновности обвиняемого, но и в ходе всего уголовно-процессуального доказыва-
ния путем всестороннего, полного и объективного исследования фактических обстоятельств 
дела. В силу презумпции невиновности в установленном законом порядке доказывается не 
невиновность лица в совершении преступления, а его виновность. Поэтому мы считаем не-
приемлемыми  высказывания  о  том,  что  невиновность  обвиняемого  нужно  также  доказы-
вать, как и его вину. 
Невиновность  не  доказывается,  а  презюмируется.  Из  презумпции  невиновности, 
несомненно,  вытекает  обязанность  тщательно  обосновывать  обвинение,  выяснять  все  об-
стоятельства  дела  и,  доказывая  вину  обвиняемого,  не  проходить  мимо  обстоятельств, 
оправдывающих его. Если в результате такого исследования обвинение остается недоказан-
ным, то это и означает невиновность лица. Презумпция невиновности обвиняемого не мо-
жет не оказывать своего влияния на все правовые положения, связанные с решением вопро-
са о доказывании виновности обвиняемого. Признание обвиняемым своей вины кладётся в 
основу обвинения лишь при подтверждении признания совокупностью имеющихся доказа-
тельств. Это правило рождено следственной и судебной практикой, которая в прошлом не-
редко переоценивала факт признания обвиняемым своей вины. Это приводило и приводит к 
судебным ошибкам, осуждению невиновных. Презумпция невиновности должна работать и 
при применении к обвиняемому мер процессуального принуждения при производстве пред-
варительного расследования. В соответствии с презумпцией невиновности подозреваемый, 
как  и  обвиняемый,  считается  невиновным  и  никаких  исключений  из  действия  этой  пре-
зумпции быть не должно. Поэтому нельзя согласиться с мнением В.К. Бабаева, что при за-
держании подозреваемого при наличии одного из оснований, предусмотренных данной ста-
тьей,  действует  презумпция  вины  подозреваемого  в  совершении  преступления,  за  которое 
может  быть  назначено  наказание  в  виде  лишения  свободы.  Даже  если  эта  презумпция 

186 
функционирует очень короткое время,  уступая затем место презумпции невиновности, та-
кое положение является неприемлемым. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.
 
Алауханов Е.О. Обвинение и защита: проблемы равных возможностей // Межвузовский 
сб. научных трудов: Актуальные проблемы современного уголовного  процесса России / 
под ред. В.А. Лазарева. Вып. 5 - Самара: Самарский университет, 2010. - С. 13. 
2.
 
Костенко Р. Доказательства в уголовном процессе // Уголовное право. - Новатор, 2003. - 
№3. - С. 31. 
3.
 
Ларин A.M. Презумпция невиновности. - М.: Наука, 1978.- С. 34. 
4.
 
Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств. - М.: Юрид. литература, 1974. - С. 
43. 
5.
 
Бабаев В.К. Презумпции в советском праве. - Горький: ГВШ МВД СССР, 1974. - С. 45. 
6.
 
Громов Н.А., Францифоров Ю.В., Алфёров В.Ю. Критерий использования доказательств 
и результатов ОРД при доказывании по уголовному делу // Следователь. - 2000. - №1.- С. 
33. 
7.
 
Арсеньев  В.Д.  Доказывание  фактических  обстоятельств  дела  в  советском  уголовном 
процессе: Дисс. на соиск ... д.ю.н. - Иркутск, Мысль, 1966. - С. 44. 
8.
 
Мотовиловкер  Я.О.  Вопросы  теории  советского  уголовного  процесса.  -  Томск:  ТГУ, 
1971. - С. 17. 
 
 
Булатова Б.А. - магистрант кафедры «Юриспруденция», 
Кокшетауского университета им. А. Мырзахметова  
Тлеубердина У.Т. - м.ю.н., ст. преподаватель  
Кокшетауского университета им. А. Мырзахметова  
(Республика Казахстан, г. Кокшетау) 
 
ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ  
МЕН ЗАҢ ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ 
 
Мемлекет  пен  құқықты  бір-бірінен  айыруға  болмайды.  Олар  объективтік  тұрғыдан 
тығыз  байланыста  бірлесіп  дамитын  ғылым.  Бірақ  олар  бір  ғылымға  жатқанымен, 
әркайсысының  нақты  бағыттары  болады.  Мемлекет  қоғамның  саяси-экономикалық 
құрылысымен шұғылданады, құқық - нормативтік актілер жүйесін қалыптастырады [1]. 
Біздің  моделіміз  қоғам  дамуының  әр  түрлі  модельдерінің  түйісуін  бейнелеуге  тиіс. 
Қазақстан  Конституциясына  сәйкес  біз  әлеуметгік  нарықтық  экономика  құруға 
бағытталады.  «Біз  Қазақстанның  жаһандық  экономикалық  үрдістерге  сәйкес  дамып  келе 
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, 
дүниежүзілік  шаруашылығы  шағын  болса  да  өзіне  «лайық»  иемденген,  әрі  жаңа 
экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз» [2] деп ел 
Президенті өз жолдауына атап өткендей, бұл — бізге қажеттінің нақ өзі. 
Заң ғылымы өткен дәуірде (алғашқы қоғамда, құл иелену, феодалдық, буржуазиялық 
формацияларда),  қазіргі  кезеңде,  болашақта  құқық  шығармашылық  қызметінің  қоғамды 
басқарудағы объективтік және субъективтік заңдылықтарын, әдіс-тәсілдерін зерттейді. Осы 
үш  дәуірде  болған  және  болашақ  қоғамның,  мемлекет  пен  құқықтың  өздерінің  даму 
процесінде  болған  жақсы  тәжірибелерді  жинақтап,  қорытынды  тұжырымдар  жасалып 
отырады [3]. 
Құқық  шығармашылық  қызметі  теориясының  функциялары  бір-бірімен  тығыз 
байланыста дамиды. Олардың қызметін біріктіріп зерттегенде жалпы теорияның қоғамдағы 
маңызы  жақсы  көрінеді.  Жалпы  теория  өз  функцияларын  заң  ғылымының  басқа 
салаларымен бірлесіп атқарады. Сонда ғана нәтиже болады. 
 

187 
Заң  ғылымының,  мемлекет  пен  құқықтың  алдына  қойылатын  талап  —  қоғамды 
реттеп,  басқаруды  күрт  жақсартып,  қиыншылықган,  дағдарыстан  тезірек  алып  шығу  және 
қылмысқа  қарсы  күресті  батыл,  табанды  жүргізу.  Қоғамдағы  іргелі-фундаментальды 
ғылымдар өмірдің сұранысына, талабына жауапты тез, үстірт бере алмайды. Шын, сапалы 
ғылым бір күндік, бір айлық немесе бір жылдық іс емес. Ол көп жылдық ғылыми зерттеуден 
өтетін  іс-әрекет,  оны  өмірлік-тәжірибелік  сынақтан  өткізу  қажет.  Осы  процестерден  кейін 
ғылыми  қорытынды  тұжырымдар  жасап,  қоғамды  басқаруды  жақсарту  мәселесіне  заңды 
түрде кірісуге болады [4]. 
Қазіргі  кезеңде  нарықты  экономика  реформасы,  қоғамның  әлеуметтік  саласындағы 
жаңа  келеңсіз  жағдайлар  ғылымның  алдына  бұрын  болмаған  қиындықтарды,  келеңсіз 
істерді  үйіп  төкті.  Осы  қиын  жағдайдан  ғылыми  тұрғыдан  шығу  жолын,  бағытын  тез,  аз 
уақыт ішінде көрсетуге болмайды. Және бұл қиындық, дағдарыс қоғамның бір-ақ саласын 
зерттеумен шұғылданады. Сондықтан қазіргі дағдарыстан шығу үшін қоғамдық ғылымның 
барлық  саласы  бірігіп  ғылыми  зерттеу  жүргізу  қажет.  Мұндай  зерттеу  елімізде  жүргізіліп 
жатыр, екі-үш жылда қорытынды тұжырымдар болуға тиіс. 
Құқық  шығармашылық  қызметінің  зерттеу  мәселелері  заң  ғылымының  объективтік 
даму  заңдары,  олардың  өздеріне  тән  ерекшеліктері  және  бұл  заңдардың  қоғамның 
объективтік даму заңдарымен байланысы. 
1.
 
Заң  ғылымының  негізгі  кұрделі  зерттеу  мәселелері:  мемлекет  пен  құқықтың 
сапалы  дұрыс  дамуы,  олардың  салалық  құқықтарымен,  құқықтық  санамен,  құқықтық 
мәдениетпен арақатынасы. 
2.
 
Мемлекет және құқық теориясы жан-жақты дұрыс, сапалы алаларының атқаратын 
қызметтеріне  зор  әсер  етеді.  Жалпы  теория  заң  ғылымының  жетекші  саласы,  әдістемелік 
жұмыстарды ұйымдастырушы, бағыттаушы күш деуге болады. 
3.
 
Мемлекет  және  құқық,  олардың  салалары  бірлікте  және  дербестікте  дамып 
зерттеледі. Олардың бірлестігі: өмірге бірге келуі және оның себептері де бірдей; мемлекет 
пен  құқықтың  даму  процесі,  өзгеруі,  жаңаруы  да  бір-біріне  үқсас;  атқаратын  қызметтері 
бірдей - қоғамды реттеп, басқару. 
Қорыта  айтсақ,  құқық  шығармашылық  қызметі  теориясының  ғылыми  зерттеу 
мәселелері:  құқық  шығармашылық  қызметінің  өмірге  келу,  даму  және  қоғамды  реттеп, 
басқаруының объективтік даму заңдылықтары; құқық шығармашылық қызметінің мазмұны, 
түрлері,  нысаны,  функциялары,  құрылымы,  механизмы  және  құқықтық  жүйе;  заң 
ғылымындағы мемлекеттік - құқықтық түсініктер. 
Құқықтың  дамуы  —  адам  қоғамының  дұрыс  өмір  сүруінің  негізгі  объективтік 
заңдылықтарының  бірі  әлеуметтік  нормалардың  қалыптасып,  қоғамдағы  қарым  - 
қатынастарды реттеп, басқаруы. Әлеуметтік нормалардың (әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, 
діни  нормалары)  қоғамның  даму  процесінде  бірте-бірте  құқықтық  нормаларға  айналуы. 
Сондықтан  құкық  мемлекеттен  аз  да  болса  бұрын  қалыптасты  деуге  болады.  Алғашқы 
қоғамда мемлекеттік кезеңнің басталуынан бері қарай құқық қарым-қатынастардың басым 
көпшілігін  реттеп,  басқаратын  нормаға  айналды.  Қоғамда  мемлекеттің  өзі  қабылдаған, 
бекіткен  құқықтың  жаңа  түрлері  пайда  болды:  заң,  заңға  төуелді  актілер,  шарттық 
нормалар, заң күші бар соттың шешімдері. 
Құқық  екі  жолмен  дамыды.  Біріншісі  -  мемлекеттік  қоғамдық  меншікті  реттеу 
моралдық - діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңы, мұсылман елдеріндегі 
Құран заңы; екіншісі — жеке меншік бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі 
бекіткен нормалар арқылы реттеп, басқару. 
Таптық қоғамда, қанаушылық, әділетсіздік басым болған мемлекетте құқық  - үстем 
таптың  заңға  айналдырған  мүддесі  болады.  Бұл  мүддені  заңға  айналдырушы  және 
заңдардың  орындалуын  ұдайы  қадағалап  отырушы  -  үстем  тап  қолындағы  мемлекеттік 
аппарат.  Құқық  үстем  таптың  мүддесін  қорғаумен  бірге  қоғамдық  мақсатты  да  реттеп, 
басқарып отырады. 
Мемлекеттің  дамуы  —  мемлекет  қоғамдық  еңбек  бөлісінің,  жеке  меншіктің  пайда 
болуы  нәтижесінде  алғашқы  қауымдық  құрылыс  тапқа  бөлінуінің  туындысы.  Мемлекет 

188 
жария  өкіметтің  пайда  болуы  мен  іс  -  ерекетінің  нәтижесі  ретінде  қалыптасатын,  қоғам 
өмірін  ұйымдастырудың  нысаны  және  оның  негізгі  салаларына  басшылық  ететін,  қажетті 
жағдайларда өкіметтің күш-қуатына сүйенетін басқару жүйесі [5]. 
«Қазақстан  бүгінгі  таңда  әлеуметтік  –  экономикалық  жаңарту  мен  саяси 
демократиялаудың  жаңа  кезеңіне  қадам  басқалы  тұр»  [6]  -  деп  ел  Президенті  Н. 
Назарбаевтың Қазақстан халқына атап өткендей бүгінгі Қазақстан мемлекетін нығайту бұл - 
тұрақтылық  пен  прогрестің  басты  факторы.  Қазақстан  мемлекеттік  тәуелсіздік  алғаннан 
бері он жылдан астам уақыт өтті. Тарих ауқымын алғанда бұл  - уақыт жиынтығы ғана, ал 
мұндай  уақыттың  ішінде,  әлбетте,  мемлекеттік  дамудың  сапалық  жағынан  жаңа  үлгісін 
қалыптастыру біршама қиын. Он жыл - бұрынғы бірқалыпты тіршіліктің талай жылдарына 
татитын оқиғаларды бойына жинақтаған уақыт болды. 
Қазақстан  Конституциясы  мемлекеттілігіміздің  беріктігін  нығаюы,  билік  салалары 
арасындағы  өкілет  бөлісуді  заңды  түрде  бекітілуіне  біз  куәгерміз.  Азаматтық  қоғам 
институттары  құрылуда,  адам  құқығы  сақталынуының  кепілдіктері  бекітілді,  бұқаралық 
ақпарат құралдары еркін жұмыс жасауда. 
Қазіргі кезеңде кейбір ғалымдар қоғамдағы барлық  мәселені  барлық  қатынасты тек 
құқықтық  нормалар  арқылы  реттеп  басқаруға  қарсылық  білдіруде.  Мысалы,  бұл  жөнінде 
қарама-қарсы  екі  пікір  бар:  ғалымдардың  біразы  -  қоғамды  басқаруға  мемлекетпен  бірге 
толып  жатқан  бірлестіктерді,  ұйымдарды,  ұжымдарды  кең  түрде  қатыстыру  қажет.  Сол 
арқылы  қоғамдағы  қатынастарды  реттеп,  басқаруды  барлық  әлеуметтік  нормалардың 
міндеті  -  деп  түсіндірді.  Құқықтың  міндеті  -  тек  күрделі  мәселелерді  шешіп  отыру. 
Ғалымдардың  екінші  тобы  -  қоғамдағы  барлық  катынастарды,  барлық  мәселелерді  тек 
құқықтық нормалар арқылы реттеп, басқаруды ұсынды. 
ҚР  құқық  шығармашылық  қызметін  ұғымының  ең  бастысы  адамды  өкіметтің 
озбырлығынан,  оның  жеке  өміріне  қол  сұғылмауынан  босату  болып  табылады.  Ол 
мыналарды  қамтиды:  -  азаматтардың  ажырамас  құқығын  өкіметтін  тануы,  заңдардың 
құқыққа  сәйкестік  түсінігі  мен  өкіметтің  өзінің  органдары  мен  азаматтардың  өзара 
құқықтары мен міндеттерін тану ұғымы. 
ҚР  жаңғыртушылық,  әлемдік  жаңдану  жағдайында  оның  бәсекеге  қабілеттігін 
қамтамасыз  ету  мәселелерін  шешу  жолдары.  Ұлттық  экономика,  идеолгия,  мүддені 
қорғайтын  тұрақты  мемлекететтік  заң  бұл  басқалармен  терезесі  тең,  өзгені  де,  өзін  де 
сыйлай  және  сыйлата  аталын  ұлт  үшін  іргелі  ел  болу  мүмкіндігі  бар  қалыптасұан  ұлттық 
мемлекетке тән алғы шарттары. 
Ұлттық  мүддені  қорғауы  мен  сананың  дамуы  экономика,  идеология  мен  заңның 
тұтастығындаіргелі  ел  болуыдың  түйіні,  ұлттық  мүддені,  оның  экономикасы  мен 
идеологиясын қолдайтын, қорғайтын тұрақты Ата заңымыз. Елдің іргетасының әрбір тасы 
сапалы  кірпішінен  қаланғанда  ұлттық  мүдде  орындалмақ,  соңда  ғана  ел  болу  мүмкіндігі 
туады. 
Экономика  да  өзгеріп  жатыр.  Жыл  өткен  сайын  ұлттық  рынок  толыққанды  бола 
түсуде.  Мемлекеттің  ішкі  экономикалық  комплексі  қалыптасты.  Экономикалық 
құрылымдық  қайта  құруы  жүріп  жатыр.  Қазақстан  халықаралық  рынокқа  да  жан-жақты 
араласуда. 
Қазақстан  егеменді,  тәуелсіз  мемлекет  ретінде  қалыптасты  және  әлемдік 
қоғамдастықтың  толық  құқылы  мүшесі,  оның  ажырамас  бөлігі.  БҰҰ-ның  мүшесі  болды. 
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы әлемнің 117 мемлекетіне танылды, олардың 105-мен 
дипломатиялық қатынастар орнатылды. Мемлекетаралық және үкіметаралық 800-ден астам 
шарттар мен келісімдер жасалды. 
Бұл еліміз үшін мемлекеттік құрылыс мәселелерінің бірінші дәрежелі маңызы болды. 
Жаңа мемлекттіліктің іргелі негіздерінің қалануы, қоғамдық дамуды реттеп және бағыттап 
отыруға қабілетті біртұтас мемлекеттілік билік қалыптастыруда. 
Қоғамның  рухани  өміріне,  оның  әлеуметтік  көңіл-күйіне,  ұлттық  сананың  түлеуіне 
байланысты салаларда да біршама күрделі жұмыстар атқарылды. 
 

189 
Құқық  шығармашылық  қызметінің  эволюциялық  даму  процесінің  болашағы  -  бұл 
мәселе туралы сан қырлы пікірлер бар. Бірақ бәрі бірігіп құқық пен мемлекет үзіліссіз даму 
процесінде  болады  деп  түсіндіреді.  Ал,  даму  процесі  неге  апарады,  болашақта  құқық  пен 
мемлекет қандай өзгеріске ұшырайды? — деген сұрақтарға жауап әр түрлі. Бұл сұрақтарға 
ғылыми  тұрғыдан  жауап  беру  өте  қажет.  Біріншіден:  -  құқық  шығармашылық  қызметінің 
эволюциялық  даму  процесін  ғылыми  зерттеп,  олардың  болашақта  қоғаммен  байланысын, 
ықпалын,  әсерін  дұрыс,  сапалы  жолға  қою;  екінші  —  мемлекет  пен  құқықтың  болашақта 
өздерінің  эволюциялық  даму  процесінде  кемістіктердің,  қолайсыз  жағдайға  ұшырауын 
болдырмауын қамтамасыз ету үшін қажет. 
Қоғамның  әлеуметтік  объективтік  даму  заңдылықтарына  және  заңды  тарихи 
тәжірибелерге  сүйене  отырып,  мемлекет  пен  құқықтың  эволюциялық  даму  процесінің 
болашағына  болжау  жасауға  болады.  Марксизм  болашақта  дүние  жүзінде  коммунизм 
жеңіске жетсе, қоғамның сана-сезімі, мәдениеті  дамып, адамдар қоғамды өздері  басқаруға 
көшеді.  Мемлекет  пен  құқықтың  билігі,  еріксіз  адамдарға  іс-әрекет  жасаттыруы  керексіз 
болады.  Сөйтіп  болашақта  адамгершілік,  әділетті,  демократиялық  қоғам  болады  деп 
түсіндіреді. Бірақ социалистік елдердің тәжірибесі бұл пікірді дәлелдей алмады. Керісінше, 
бұл  елдерде  көп  қолайсыз  жағдайлар  өріс  алды:  демократия  шектеліп,  тоталитарлық 
басқару жүйесі орнады, субъективизмге жол берілді, ұлттар мәселесі дұрыс шешім таппады, 
халықаралық қатынастарға себепсіз шектеулер қойылды т.б. кемшіліктер орын алды. Бірақ 
социалистік  жүйені  толық  жамандауға  болмайды.  Оның  айтарлықтай  жақсылықтары  да 
болды. Оларды адам қоғамының болашағы міндетті түрде дәлелдейді деп сенуге болады. 
Қазіргі кезеңде кейбір ғалымдар қоғамдағы барлық  мәселені  барлық  қатынасты тек 
құқықтық  нормалар  арқылы  реттеп  басқаруға  қарсылық  білдіруде.  Мысалы,  бұл  жөнінде 
қарама-қарсы  екі  пікір  бар:  ғалымдардың  біразы  -  қоғамды  басқаруға  мемлекетпен  бірге 
толып  жатқан  бірлестіктерді,  ұйымдарды,  ұжымдарды  кең  түрде  қатыстыру  қажет.  Сол 
арқылы  қоғамдағы  қатынастарды  реттеп,  басқаруды  барлық  әлеуметтік  нормалардың 
міндеті  -  деп  түсіндірді.  Құқықтың  міндеті  -  тек  күрделі  мәселелерді  шешіп  отыру. 
Ғалымдардың  екінші  тобы  -  қоғамдағы  барлық  катынастарды,  барлық  мәселелерді  тек 
құқықтық нормалар арқылы реттеп, басқаруды ұсынды. 
"Қазақстан  Республикасы  халқы  кұқықтық  принциптері  мен  нормаларын 
құрметтейді,  мемлекеттер  арасында  ынтымақтастық  пен  тату  көршілік  қарым-қатынас 
жасау,  олардың  теңдігі  мен  бір-бірінің  ішкі  істеріне  араласпау,  халықаралық  дауларды 
бейбіт  жолмен  шешу  саясатын  жүргізеді,  қарулы  күшті  бірінші  болып  қолданудан  бас 
тартады"  деп  көрсетілген  Қазақстан  Конституциясында  (8-6).  Бұл  мәселе  бойынша 
құқықтық нормалардың сапасын жақсартып, олардың орындалуын камтамасыз ету [7]. Осы 
мәселелерді көршілес мемлекеттермен бірлесіп іс-әрекеттер жасау көрсетілген. 
Біздің  дәуірімізде,  әлемнің  әскери  егестен  алыстауына  орай  бәсекелестік  әскери 
саладан саяси және экономикалық салаға ойыса бастады. Бұл үрдістің бел алатынына халық 
сенім  артып,  бейбітшілік  орнап,  тату  көршіліктің  қалыптасуына  үміт  артуда.  Адамзат 
дамуның  бүкіл  тарихи  тәжірибесі  мемлекеттің  алға  басуы  және  тұрақты  өсуі  жүзеге 
асырылатын  қажетті  шарттардың  бастауында  оның  ұлтының  қауіпсіздігі  мен 
мемлекеттілігінің  сақталып  тұрғанына  куә.  Бостандық  пен  тәуелсіздікті  жеңіп  алу 
жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап, нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. 
 
ӘДЕБИЕТ 
1.
 
Дулатбеков  Н.О.,  Амандықова  С.Қ.,  Турлаев  А.В.  Мемлекет  және  құқық  негіздері.  - 
Астана: Фолиант, 2001. - 258 б. 
2.
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті-Елбасы  Н.Ә.  Назарбаевтың  2014  жылғы  17 
қаңтардағы «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан 
халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан 18 қаңтар, 2014 жыл. 
3.
 
Жоламан  Қ.Д.,  Мұхтарова  А.Қ.,  Тәуекелов  А.Н.  Мемлекет  және  құқық  теориясы.  - 
Алматы: ҚазМУ баспа орталығы, 1999. - 320 б. 
4.
 
Ағдарбеков  Т.  Мемлекет  және  құқық  теориясы.  -  Алматы:  «Наз»  баспа  компаниясы, 

190 
2003. - 328 б. 
5.
 
Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. - Алматы: Жеті жарғы, 
1998. - 192 б. 
6.
 
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан 
Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасы 20.09.2002 // Заң газеті. - 2002. - 2 
қазан - 2-3 б. 
7.
 
Әбдікәрімов О. Заң шығару органы және уақыт талабы // Заң және заман. - 2000. - №2. - 
4-7 б. 
 
 
Тлеубердина У.Т., Бижанова Г.Х. - магистрант 
Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті 
 
АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 
 
Қоғам  дегеніміз  адамдар  арасындағы  тарихи  қалыптасқан  саяси-  әлеуметтік 
байланыстар мен қатынастардың тұрақты жүйесі. Адамзат баласы пайда болғалы топтасып 
өмір сүріп келе жатқаны тарихтан белгілі. Сонымен, қоғам белгілі бір өмірлік қажеттіліктер 
мен мүдделерді қанағаттандыру үшін бірігіп еңбек ететін адамдардан құралады. Қоғамның 
ең  кішкентай  бөлшегі-отбасы.  Философия  және  социология  тарихының  тұжырымдары 
бойынша  адамның  қоғамда,  бірлікте  өмір  сүруі  ұзақ  тарихи  дамуды  басынан  кешірген. 
Гректің  ұлы  философы  Аристотель  қоғамды  әлеуметтік  түйсіктерді  қанағаттандыру  үшін 
біріккен адам индивидтерінің жиынтығы деп есептеген. 
Француз  философтары  Сен-Симон,  Ш.  Фурье,  британдық  ойшыл  Р.  Оуэн,  т.б. 
болашақтағы әділетті қоғам (яғни, азаматтық қоғам) туралы тұжырымдар айтып, азаматтық 
қоғам  идеясын  көтерген  болатын.  О.  Конт  болса  қоғам  да  отбасы,  әлеуметтік  топтар  мен 
мемлекеттен  құралады  және  еңбек  бөлінісі  мен  ынтымақтастыққа  негізделетін  жүйе  деп 
түсіндіреді.  Қазіргі  ойшылдар  да  дәл  осы  теорияны  ұстанады.  Қоғамсыз  адамдардың  өмір 
сүруі мүмкін емес. Қоғамның құрамдас бөліктері не жеке адамдар, әлеуметтік институттар 
мен  ұйымдар,  топтар  мен  қауымдар,  байланыстар  мен  әрекеттер,  нормалар  мен 
құндалақтар, өзара қарым- қатынастар т.б. жатады [1]. 
Азаматтық  қоғам  әлемдегі  барлық  жүйелердің  ең  жоғары,  ерекше  сапалы  даму 
дәрежесінің нәтижесі, адамдардың алуан түрлі сапалы іс-қимылы мен қызметінің негізінде 
қалыптасатын тарихи бірлік. Азаматтық  қоғам жайлы адамзат баласы көне дәуірлерден-ақ 
толғанып  келе  жатыр.  Сонау  көне  заманда  біздің  жыл  санауымыздан  бұрынғы  450  жыл 
шамасында «Азаматтық құқықты» цивильді – Рим азаматтарының құқығы деп атаған. Қазір 
де  азаматтық  құқық  заң  терминологиясында  цивильдік  құқық  деп  аталып  жүр.  Мүліктік 
қатынас сату және сатып алуда, отбасы дауларында, өзгенің мүлкін иеленуде, сыйға тартуға 
берген, тауып алғанда, пайдалануға бергенде, т.б. қатынастарда көрініс тапқан. Азаматтық 
құқық жайлы айтудан бұрын адам, азамат, азаматтық қоғам жайлы, оның мәні мен мазмұны, 
ол жайлы түсініктерді зерделеп алуымыз шарт [2]. 
Азаматтық  ұғым  өте  терең  мәнді  иеленеді.  Жалпы  адамзат  баласы  адам  болса,  ол 
азамат  деген  терминің  мәні  терең  әрі  күрделі.  Сөздіктерде  «азамат»  деген  термин  сөздің 
мәні:  «адамның  белгілі  бір  мемлекеттің  азаматтары  қатарына  жатуы,  әрі  сол  адамның  өз 
мемлекетіне  саяси-  құқықтық  қатыстылығын  білдіреді.  Ол  өзі  азаматы  болып  есептелетін 
мемлекеттің заңын мойындауға, өзінің азаматтық парыздарын адал атқаруға міндетті» - деп 
көрсетіледі. Ертедегі қазақ қоғамы адам мен азамат аражігін ажыратып, ерекше зейін қояды. 
Мысалы, «адам» термині де қазақ қоғамында мәні терең, моральдық тұрғыдан қаралады. Ол 
«нағыз адам» немесе «адам емес» тәрізді. Ал, азамат адамнан гөрі өз еліне, жеріне, ұлтына 
шын берілген адам. Кез - келген адамға азамат сөзін қолдана бермеген. 
«Азаматтық» деген термин Ұлттық энциклопедеяда:  
1.
 
Ұлылық, мәртебелік (ел азаматы); 
2.
 
Тәкаппарлық (кәмелеттік); 

191 
3.
 
Кереметтілік (дара тұлға); 
4.
 
Ұлы мәртебелік (сұлтандар титулы). 
«Азаматтық  қоғам»  атауы  кейін  пайда  болғанымен  азаматтық  қоғам  дәстүрлі  қазақ 
қоғамында өз көрінісін рулық-туыстық жүйе арқылы тапқан. Сөздікте азаматтық қоғам деп 
адамгершілік,  ізгілік,  діни,  ұлттық  әлеуметтік-экономикалық,  отбасылық  қатынастар  мен 
институттар  жиынтығы.  Осы  аталғандардың  көмегі  арқылы  жекелеген  адамдардың  және 
олардың топтарының мүдделері қанағаттандырылады - деп жазған. Осы анықтамаға сүйене 
келе,  біз  азаматтық  қоғам  ұлттық,  рулық,  діни,  саяси,  әлеуметтік-экономикалық  тұрғыдан 
мүдделестердің  жиынтығы  десек  артық  болмас,  демек  қоғамның  ең  майда  бөлігі-отбасы. 
Екінші  сатысы-ұжым.  Ұжымдардан  қоғам  құралады.  Үшінші  сатысы-қоғам  дами  келе 
әлеуметтік  топтарды  жүзеге  келтіріп,  одан  мемлекет  пайда  болады.  Мемлекет  ішінде 
әлеуметтік  топтар,  этностар,  ұлттар,  таптар  болуы  заңды  нәрсе.  Олардың  экономикалық, 
әлеуметтік,  саяси,  мәдени,  діни  қмірдегі  сан  қырлы  байланыстары  мен  іс-әрекеттері 
қоғамдық қатынас деп аталады. Мемлекет бұларды реттеп отыру үшін қажет. Ең жақсысы 
біртекті,  туыстық,  дүниетаным,  материалдық  тұрғыдан  өзара  жақын,  діндес  ұжымдардан 
тұратын қоғам [3]. 
Адам қоғамы түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам Смит, Давид Рикардо, оған 
саяси  сипаттама  берген  Гегель.  Дүниежүзілік  ғылыми,  саяси  қайраткерлердің, 
ойшылдардың  айтуынша  -  қоғам  саналы  адамдардың  ерікті  түрде  бірігіп  өмір  сүруі.  Бұл 
бірігудің  негізгі  себебі  адамдардың  бір  мүдделігі,  бір  тілектестігі.  Мұнсыз  бірігу  мүмкін 
емес. Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі. Қоғам осы екі 
мүдде-мақсатты біріктіріп, дамытып отырады.  
Қоғамдық  мүдде-мақсат,  қоғамдық  тілек  уақытша  емес,  түпкілікті,  нақты, 
объективтік  мағынада  қалыптасуы  керек.  Сонда  ғана  қоғамның  жақсы  дамуға,  нығаюға 
мүмкіншілігі  болады.  Себебі  қоғам  саналы  адамдардың  ерікті  түрде  қалыптасқан  одағы. 
Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде ұйымдастырылса ондай қоғам нәтижесіз 
тез тарқап кетер еді. 
Адам қоғамның бірінші - клеткасы. Қоғам адамдардың күрделі әлеуметтік бірлестігі. 
Бұл  бірлестік,  бұл  қоғам  дұрыс,  жақсы  даму  үшін  оның  ішіндегі  қарым-қатынастарды 
реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның объективтік даму процесінің заңдарына сүйене 
отырып адамдар өздері әлеуметтік нормалар арқылы реттеп, басқарып отырады. Сондықтан 
мемлекет пен құқық пайда болды.  
Қоғам  -  саналы  адамдардың  бір  мүддені,  бір  мақсатты  орындау  үшін  саналы  түрде 
өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде екі шартты элемент бар: мүдде-мақсаттың қалыптасуы 
және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі. 
Өз  ойшылдарымыз  әл-Фараби,  А.  Яссауи,  Майқы  би,  Қорқыт,  Асан  Қайғы, 
Баласағұни, Қашқари, Төле би, Қазбек би, Әйтеке би, Жиренше және т.б. мемлекет, қоғам, 
адал, игілік, әділдік, имандылық сияқты дүниетанымдар қазақ халқын ұзақ мерзімге өзгені 
құлдығынн  құтқарып,  егеменді  мемлекет  етті.  Сондықтан  да,  тәуелсіздіктің  басты  ұғымы 
мемлекет,  қоғам.  Себебі,  тәуелсіздік  дегеніміздің  өзі  этностың  ұлттық  мемлекет  құру 
туралы қиялынан, арманынан, мақсатынан, мұра биігінен туындайтын дүниетаным.  
Адам  қоғам  құрылымының  негізгі  элементі  -  діңгегі.  Адамдардың  бірлестіктері, 
ұйымдары,  одақтары,  еңбек  ұжымдары,  саяси  партиялары,  мемлекет,  олардың  ара 
қатынастары - азаматтық қоғамның элементтері. 
Қазіргі  Қазақстанның  азаматтық  қоғамын  бес  жүйеге  бөлуге  болады:  әлеуметтік, 
саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер: 
Осы  көрсетілген  азаматтық  қоғамның  жүйелерінің  жақсы,  сапалы  дамуына  зор 
маңызды  үлес  қосатын  мемлекет  пен  қүқық,  қоғамдық  үйымдар  мен  партиялар  және 
қоғамдағы демократияның жоғарғы дәрежеде болуы. 
Қоғам  демократиялық  дамудың  белгiлi  бiр  сатысында  ғана  азаматтық  болады  және 
елдiң экономикалық, саяси дамуына, халықтың әл-ауқатының, мәдениетi мен сана-сезiмiнiң 
өсу шамасына қарай қалыптасады [4]. 
 

192 
Елде  азаматтық  қоғамды  қалыптастыру  және  демократияны  дамыту  өзара  тығыз 
байланысты:  азаматтық  қоғам  неғұрлым  дамыған  болса,  мемлекет  соғұрлым 
демократиялырақ болады.  
Азаматтық  қоғамды  дамытудың  алғышарттары  меншiктiң  алуан  түрлi  нысаны 
кезiнде  азаматтарда  экономикалық  дербестiктiң  пайда  болуы  мен  адами  жеке  тұлға 
мәртебесiнiң артуы болып табылады. 
Құқықтық  мемлекет  және  демократия  азаматтық  қоғамның  саяси  iргетасы  ретiнде 
қызмет етедi, бұлар жеке тұлғаның барлық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, 
қоғамда  тұрақтылық,  қауiпсiздiк,  әдiлеттiлiк  және  ынтымақтастық  жағдайын  құру 
мақсатында оны дамыту үшiн қажет.  
Азаматтық  қоғамның  экономикалық  негiзiн,  тең  танылуы  мен  қорғалуының 
заңнамалық  кепiлдiктерiмен  қамтамасыз  етiлген,  меншiк  нысандарының  әралуандылығы 
мен дара меншiк иелерiнiң егемендiгi құрайды.  
Азаматтық  қоғам  өмiр  сүруiнiң  басты  базалық  шарттарының  бiрi  тәуелсiз  БАҚ 
арқылы қамтамасыз етiлетiн жариялылық болып табылады [5]. 
Демократия жағдайында азаматтық қоғам институттары мен мемлекет ортақ жүйеде 
әртүрлi, бiрақ өзара тәуелдi бөлiктер ретiнде жұмыс iстейдi.  
Билiк  пен  азаматтық  қоғам  арасындағы  қатынастар  көпшiлiк  келiсiм  негiзiнде 
қалыптасады, ал өзара iс-қимыл ымыраға қол жеткiзуге бағытталады.  
Демократиялық  мемлекеттiң  азаматтары  дербес  бостандық  құқығын  пайдаланады, 
бiрақ  сонымен  бiр  уақытта  олар  басқа  мемлекеттiк  институттармен  бiрге  болашақты  құру 
жауапкершiлiгiн бөлiседi.  
Азаматтық  қоғам демократиялық  саяси жүйе жағдайында  ғана билiк пен азаматтық 
қоғам  арасындағы  қатынастар  көпшiлiк  келiсiм  негiзiнде  қалыптасатын  ең  жоғары  даму 
деңгейiне жетедi. Азаматтық қоғамдағы демократиялық рәсiмдер билiк қызметiнiң сапасын 
бұқаралық  бағалау  құқығына  және  қоғам  мүдделерi  үшiн  билiкке  ықпал  ету  тетiктерiне 
негiзделедi.  
Азаматтық  қоғамның  мiндетi  -  жеке  адам  мен  мемлекет  арасында  делдал  болу. 
Азаматтық қоғамның мақсаты қоғамның әр мүшесiнiң мүдделерiн қорғау, оның мүдделерiн 
билiк  пен қоғам  алдында  бейiмдеу,  билiк  қызметiн  қоғамдық  бақылау  әрi  оның  iшкi  және 
сыртқы саясатын қалыптастыру болып табылады. 
Азаматтық  қоғам  институттарына  саяси  партиялар,  жергiлiктi  қоғамдастықтар, 
кәсiптiк  одақтар,  дiни  бiрлестiктер,  шығармашылық,  қоғамдық  және  ғылыми  одақтар  мен 
бiрлестiктер, бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-ақ қоғам үшiн түрлi қызмет пен қызмет 
көрсетулердiң  кең  ауқымын  iске  асыратын,  қызметтiң  алуан  түрiн  жүзеге  асыратын 
мемлекеттiк  емес  қорлар,  коммерциялық  емес  мекемелер,  заңды  тұлғалар  одақтары 
(қауымдастықтары),  қоғамдық  пайдалы  мiндеттердi  шешетiн  басқа  да  ұйымдар  мен 
бастамашыл топтар түрiнде құрылған мемлекеттiк емес ұйымдар жатады.  
Жергiлiктi  өзiн-өзi  басқару  -  жергiлiктi  маңызы  бар  мәселелердi  тiкелей  немесе 
жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың құрылатын органдары (институттары) арқылы өздерi дербес 
шешу  мақсатында  белгiлi  бiр  мекендер  шегiнде  тұрғылықты  жерi  бойынша  азаматтардың 
өзiн-өзi ұйымдастыруының нысаны.  
Әлеуметтiк қызметтер көрсету;  
 
билiктiң,  бизнестiң  және  қоғамдық  институттардың  қатынастарын  үйлестiруге 
жәрдемдесу, қоғамдық келiсiм және әлеуметтiк жанжалдарды азайту үшiн жағдайлар жасау, 
әлеуметтiк және өзге де жанжалдарды сындарлы үндесу жолымен шешу;  
 
мемлекеттiк  шешiмдер  қабылдау  процесiнде  ашықтық  пен  мөлдiрлiкке 
жәрдемдесу;  
 
әлеуметтiк  еңбек  қатынастарын  реттеу  жөнiндегi  аса  маңызды  қоғамдық 
функцияларды орындайтын кәсiподақтық ұйымдардың қызметiн қолдау;  
 
сөз бостандығын қолдау, БАҚ тәуелсiздiгiн нығайту және ақпараттық кеңiстiктiң 
ашықтығын қамтамасыз ету [6]. 
 

193 
Менің  зерттеуім  бойынша,  отбасында  қарағанда,  азаматтық  қоғамды  құрайтындар 
көбінесе  тұрақсыз  және  шиеленістерге  бейім  болады.  Олар  жеке  мүде  басқа  бір  жеке 
мүдделермен қақтығысатын тынымсыз күрес алаңын еске түсіреді. Азаматтық қоғамның бір 
элементінің  шектен  тыс  дамуы  оның  басқа  элементтерінің  жойылуына  әкелуі  мүмкін. 
Сондықтан  азаматтық  қоғам  мемлекеттің  аясында  саяси  басқарылмайынша  «азаматтық» 
болып қала алмайды. Тек жоғарғы көпшілік билігі конституциялық мемлекет қана әмбебаб 
саяси қауымдастықта оның әділетсіздігімен нәтижелі  күресін, нақты мүдделерін жинақтай 
алады.  Осы  позицияда  азаматтық  қоғам  мен  мемлекетті  араластырғаны  үшін  табиғи 
құқықтың қазіргі теориясын сына алады. Азаматтық қоғам, жеке мүдделер әлемі және  сол 
сияқты,  әлеуметтік  дифференциациясының  жоғары  деңгейін  білдіретін  қазіргі  әлемнің 
феномені  және  әлеуметтік  институттардың  дамыған  жүйесі.  Жоғарыда  айтып  өткендей 
тарихи  буржуазиялық  қоғамда  көрініс  тапқан,  сондықтан  гегельдік  осы  ойды  білдіреді. 
Азаматтық  қоғамның  ұғымына  өзін-өзі  басқаратын  мемлекеттік  емес  ұйымдарды, 
ассоциациялардың,  адам  құқығын,  қоғамдық  келісімді,  халық  егемендігін,  азаматтардың 
мүдделерін жүзеге асырушы және бақылаушы негізгі элементтер кірді. 
Азаматтық  қоғам  мен  мемлекеттердің  арасындағы  үш  айырмашылықты  көрсетуге 
болады. 
Біріншіден,  индивидтердің  өздері  арқылы  «төменнен»  жасалатын  және  азаматтық 
қоғамның  спецификасын  құрайтын  ұлттық  қоғамдық  мекемелер  жүйесіне  мемлекеттік 
институттар жүйесі қарсы тұра алады және де азаматтық қоғам табиғи және жалпы құқыққа 
сүйенеді;  
Екіншіден,  азаматтық  қоғам  –  отбасы,  білім  беру  жүйесі,  ғылыми  және  рухани 
бірлестіктер,  кәсіби,  әйелдер,  жастардың  қоғамдық  ұйымдары,  әртүрлі  кәсіптердің 
(студенттер,  инженерлер,  адвокаттар  және  т.б.)  өкілдері  және  ассоциациялары  сияқты 
мемлекеттік  емес  институттар  арқылы  жүзеге  асырылатын  жеке  мүдделер  мен  адамдар 
қажеттілігі саласы болып табылады; 
Үшіншіден,  азаматтық  қоғам  –  мемлекеттік  институттар  мен  үнемі  қарама 
қайшылықта  болатын  саяси  емес  ұйымдар  жүйесі.  Азаматтық  қоғамның  құрылымы 
мемлекеттің  бұйрығымен  қалыптаспайды,  ол  ішкі  себептерге  байланысты  төменнен 
құрылады. Мұндай әлеуметтік салаға кіретін субъектілер бір-біріне тәуелсіз, еркін және тең 
бәсекелестер сияқты өзара қызмет жасайды. 
Азаматтық  қоғам  –  индивидттердің  қалыптасуының  жоғары  формасы,  заңды  кезең. 
Ол  елдердің  экономикалық,  саяси  дамуының,  халықтың  әл-әуқатының,  мәдениеттің  және 
адам  санасының  өсуі  нәтижесінде  пісіп-жетіледі.  Адамзат  тарихының  өнімі  ретінде 
азаматтық  қоғам  сословиелі  феодалдық  құрылыстың  қатал  дәуірінде,  құқықтық  қызметтің 
қалыптаса  бастаған  кезеңінде  пайда  болады.  Азаматтық  қоғамның  пайда  болуының  басты 
шарты  –  барлық  азаматтардың  жеке  меншік  базасында  экономикалық  жекелік  меншігі 
болуы қажет.  
Азаматтық  қоғамның  саяси  негізі  ретінде  тұлғаның  құқығы  мен  бостандығын 
қамтамасыз ететін құқықтық мемлекет қызмет етеді. Мұндай жағдайда адамдардың мінез-
құлқы  жеке  мүдделерімен  анықталады  және  оған  барлық  әрекеттеріне  жауапкершілікте 
болады.  Мұндай  тұлға  басқа  адамдардың  заңды  мүддесін  сыйлай  келе,  өзінің  жеке 
бостандығын барлығынан жоғары қояды. 
Азаматтық  қоғам ұғымы өзіне:  адам құқығын қорғауды, демократиялық,  құқықтық, 
жоғары  дамыған  қоғам  қалыптастыруды  біріктіреді.  Азаматтық  қоғамның  даму  субъектісі 
адам болып табылады [7]. 
Мемлекеттік мүдденің орнына қоғамдық, жеке мүдделер қойылады. Аталған жүйеге 
өту  тек  экономикалық  саланы  (коммерциялық  емес  ұйымдар,  үкіметтік  емес  ұйымдар, 
тәуелсіз кәсіпкерліктер және шаруашылық сектор) мемлекеттік аппарат негізінен бөліп алу 
жолымен ғана жүреді. Мұндай жағдайлар модернизация арқылы жүзеге асырылады. 
Осылайша,  дамушы  елдердегі  азаматтық  қоғамның  құрылымын  қоғамдық 
қатынастардың  ауқымды  бөлігі,  азаматтардың  әр  түрлі  ерікті  ұйымдары,  лоббистік  және 
тағы  басқа  топтардың  ассоциациялары,  қайырымдылық  қорлары,  мүдделестер  клубы, 

194 
шығармашылық,  кооперативтік  бірлестіктер,  түрлі  қоғамдар,  қоғамдық-саяси,  діни  және 
тағы басқа ұйымдар мен одақтар құрайды. Олардың барлығы қоғамның барлық саласында 
әртүрлі әлеуметтік мүдделерді білдіреді. 
Осы аталған бірлестіктер мен комитеттер азаматтардың сенімін жаулауға тырысып, 
көбінесе бір-біріне қарсы тұрады, жүргізілген саясаттың әр түрлі негативті жақтарын қатты 
сынға  алады.  Олар  барлық  деңгейдегі  басқарушылар  ортасына  әр  түрлі  сұрақтар  қою 
арқылы  мемлекеттік  органдар  алдында  өздерінің  мүшелерінің  мүдделері  мен  құқығын 
қорғайды, олардың тілегі мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. 
Азаматтық қоғамның құрылымдық элементтерінде азамат, адам, тұлға ең басты рөл 
атқарады. Ал мемлекетте азаматтық қоғам анықтаушы айқындаушы бағыт болып табылады. 
Сонымен  азаматтық  қоғамның  құрылымдық  элементтері:  біріншіден,  ерікті  еңбек, 
кәсіпкерлік;  екіншіден,  қоғамдық  бірлестіктер;  үшіншіден,  дін  және  діни  бірлестіктер; 
төртіншіден,  тәрбие  білім,  ғылым  мен  әдебиет;  бесіншіден,  отбасы;  алтыншыдан,  ақпарат 
құралдары. 
Сонымен,  қоғам  —  мемлекеттік  құрылымнан  тыс  қалыптасатын  әлеуметтік-
экономикалық  және  мәдени-рухани  қоғамдық  қатынастардың  жиынтығы.  Оған 
қатынасушылардың  табиғи  және  азаматтық  құқықарын,  бостандығы  мен  міндетін 
автономиялық  даму  жолы  қамтамасыз  етеді.  Азаматтық  қоғамда  үзіліс  болмайды,  уақыты 
шектелмейді,  өлкеге-аймаққа  бөлінбейді,  мемлекеттің  барлық  жерін,  барлық  халқын 
біріктіреді [8]. 
Қазақстан  Республикасының  Конституциясында  елімізде  қоғамды  қалыптастырып, 
демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру бағыттары көрсетілген. Бұл 
бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты мүдде-мақсаты. 
 
ӘДЕБИЕТ 
1.
 
ҚР  Конституциясы,  2011  жылғы  2  ақпандағы  Заңымен  өзгерістер  мен  толықтырулар 
енгізілген., - Алматы, 2011. - 40 б. 
2.
 
И.Н. Сорокотягин, Д.А. Сорокотягина. Юридическая психология. - М: Юрайт, 2011. - 464 
с. 
3.
 
Алпысбаев  Ж.Н.  Азаматтық  қоғамда  адам  құқығын  қорғау  адамзат  парасаттылығының 
негізгі қағидасы // Ақиқат. - 2008, - №11, - С. 24-27. 
4.
 
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық жалпы бөлім. - А., 2000. - Б. 27-30. 
5.
 
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. - Алматы: ЮРИСТ, 2006. - 115 
б. 
6.
 
Антология.Психология самосознания. - М: «Бахрах-м. 2007. - С. 228-230. 
7.
 
Қ.Д.  Жоламан,  А.Қ.  Мұхтарова,  А.Н.  Тәукелев.  Мемлекет  және  құқық  теориясы.  -
Алматы: Жеті жарғы, 2003. - Б. 48. 
8.
 
Төлеуғалиев  Ғ.  Қазақстан  Республикасының  азаматтық  құқығы.  1-том.  -  Алматы:  Қаз 
МЗА. 2001. - 380 б. 
 
 
Бекенов О.М. - магистр юридических наук,  
преподаватель Кокшетауского университета им. А. Мырзахметова 
Кабдуллина А.Е. - магистрант группы Ю-22М  
 
АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ОТВЕТСТВЕННОСТИ  
ЗА ОБМАН ПОТРЕБИТЕЛЕЙ 
 
Обман потребителей является на сегодняшний день одним из наиболее распростра-
ненных правонарушений  в  сфере  торговли. Учитывая  степень  распространенности  фактов 
обмана  потребителей,  можно  констатировать,  что  право  гражданина  в  Республике  Казах-
стан  на  качественное  обслуживание,  доброкачественную  продукцию  попирается  повсе-
местно и ежедневно. Разросшиеся сети торговли, свобода цен, устанавливаемых  собствен-

195 
ником  продукции,  многочисленность  малого  и  индивидуального  предпринимательства  в 
сфере  торговли  и  услуг,  подчас  владеющих  лишь  элементарными  профессиональными 
навыками,  способствуют  наличию  и  распространению  негативных  факторов,  мотивирую-
щих противоправное поведение работников торговли и сферы обслуживания. 
Общественная  опасность обмана  потребителей  определяется  высокой  значимостью 
торговых отношений, в результате чего причиняется значительный ущерб потерпевшим. 
Объектом  данного  правонарушения  являются  общественные  отношения,  складыва-
ющиеся  в  сфере  торговли  и  оказания  услуг  населению,  а  также  потребительских  рынков, 
регулирующие деятельность экономических субъектов в этой сфере и защищающие права и 
интересы потребителей, в том числе и материальные. 
Потребитель  имеет  право  на  полноценное  обслуживание,  не  допускающее  наруше-
ния  законодательства,  а  также  право  требования  соблюдения  своих  законных  прав.  При 
этом  требования,  предъявляемые  в  защиту  своих  интересов  должны  быть  законными,  т.е. 
соответствовать Конституции РК. 
Права и гарантии каждого потребителя на обеспечение качественными товарами, ра-
ботами и услугами защищены от опасностей для жизни и здоровья в соответствии с Зако-
ном Республики Казахстан «О защите прав потребителей» [1]. 
Права потребителя на справедливую цену по услугам от предприятий монополистов 
обеспечиваются Законом РК «Об естественных монополиях и защите конкуренции» [2]. 
Рынок  — это такая закономерная система, в которой спрос и предложение должны 
находиться в равновесных для рынка состояниях. Предложение, как известно, обеспечива-
ется  торговыми  организациями  и  фирмами;  спрос  —  гражданами.  Обман  потребителей 
нарушает, подрывает порядок рыночных отношений в сфере реализации товаров и оказания 
услуг населению. 
Потребительские  свойства  или  качество  товара  или  услуги  определяются  стандар-
том, образцом, описанием,  установленным сроком годности и представляют собой норма-
тивно-определенную  характеристику  товара  (услуги),  которая  при  необходимости  конкре-
тизируется  в  договоре.  В  потребительские  свойства  или  качество  товара  (услуги)  могут 
входить  срок  годности,  гарантийный  срок,  обязанность  изготовителя  обеспечить  возмож-
ность ремонта и технического обслуживания товара, безопасность товара (услуги) и другие 
свойства, значимые для потребителя. 
Информация о товарах (услугах) в обязательном порядке должна содержать: обозна-
чения стандартов, сведения об основных потребительских свойствах товаров и услуг, вклю-
чающих  по  продуктам  питания  сведения  о  составе,  весе,  объеме,  калорийности  и  прочем; 
цену  и  условия  приобретения,  гарантийный  срок,  правила  и  условия  эффективного  и  без-
опасного  использования,  срок  службы  и  срок  годности,  а  также  информацию  о действиях 
потребителя  и  возможных  последствиях  невыполнения  таких  действий  по  истечении  сро-
ков,  юридический  адрес  изготовителя  и  место  нахождения  организации,  уполномоченной 
им  на принятие претензий,  ремонт и  технологическое  обслуживание.  Потребителю, также 
должна быть представлена информация о сертификации товаров, услуг, если она обязатель-
на, и о правилах продажи товаров, выполнении работ, а также о том, что товар был в упо-
треблении или в нем устранялся недостаток. 
Объективная сторона правонарушения выражается как в активных действиях, так и в 
бездействии.  Действия  при  обмане  выражаются:  в  обмеривании,  обвешивании,  обсчете, 
введение в заблуждение относительно потребительских свойств или качества товара (услуг) 
или в ином обмане потребителей. К обману, совершенному путем бездействия можно отне-
сти: невыдачу сдачи, не доведение до потребителя сведений о свойствах и качестве товаров 
и т.д. 
В диспозиции отдельных норм уголовного закона обман непосредственно указан как 
способ совершения правонарушения (мошенничество; причинение имущественного ущерба 
путем обмана или злоупотребления доверием), в других же  — названы такие фактические 
признаки действия, из которых видно, что способом совершения правонарушения является 
обман (изготовление или сбыт поддельных денег или ценных бумаг). В каждом из этих пра-

196 
вонарушений обман обладает такими индивидуальными, своеобразными признаками, кото-
рые зависят от характера объекта посягательства, мотива или цели. 
Обман — это умышленное искажение действительного положения дел или умолча-
ние об истине, которое виновное лицо было обязано сообщить, направленные на введение в 
заблуждение другого лица, в целях побудить его по собственной воле к определенным дей-
ствиям или бездействию для достижения определенного результата. 
Обмеривание и обвешивание (недолив, недовес, недовложение) представляют собой 
передачу товаров в объеме, не соответствующем заключенному договору и установленным 
стандартам либо иным условиям, определяющим вес, объем и иные количественные пара-
метры передаваемого товара. Обмеривание сводится к тому, что потребитель посредством 
обманных  действий  виновного  лица  получает  товары  и  услуги  в  меньших  объемах  (недо-
мер,  недолив).  При  обвешивании  потребителю  отпускается  товар  меньшего  веса,  чем  это 
было  согласовано  с  продавцом  (использование  фальсифицированных  весоизмерительных 
приборов, других средств измерения). При этом не имеет значения способ, которым изме-
нены с отступлением от стандарта или договора количественные параметры товара, напри-
мер, в случае предварительного расфасовывания. 
Обсчет  (неправильное  исчисление  цены  товаров  и  услуг,  неправильная  сдача  денег 
потребителю) представляют собой отступление продавцом или лицом, оказывающим услу-
гу,  от  заранее  условленной  либо  объявленной  цены  без  ведома  потребителя.  При  обсчете 
посредством  обманных  действий  с  покупателя  взимается  другая  сумма  платежа  за  товар 
(завышенная  сумма  покупки  либо  заниженная  сумма  сдачи).  Обсчетом  может  быть  также 
заведомо  неправильное  указание  цены,  если  ее  размер  определен  нормативно-правовыми 
актами и не устанавливается по соглашению с потребителем, обсчет по поштучном отпуске 
товара и т.д. 
Введение в заблуждение относительно потребительских свойств или качества товара 
есть передача заведомо искаженной информации в целях воздействия на принятие решения 
покупателем.  При  этом,  сюда  относятся  случаи  недостоверной  или  недостаточно  полной 
информации о тех или иных свойствах товара, о дате его изготовления, о сорте, о стране из-
готовления,  сокрытие  прейскуранта,  исправление  ценников  и  т.д.  Искажением  является 
несоответствие информации, которую должен получить потребитель, реальным свойствам и 
качеству реализуемого товара или оказываемой услуги (разбавливание молочных продуктов 
водой,  смешивание  одноименных  продуктов  разной  категории  и  т.д.).  Объективно  такая 
информация является искаженной уже в момент ее передачи. 
Иной  обман  потребителя направлен  на  дезориентацию  потребителя  относительно 
значимых  для  него  условий  договора,  например,  доставки  на  дом,  установки  и  послепро-
дажного  обслуживания;  продажа  товаров  низшего  сорта  по  цене  высшего,  оформление 
обычного  заказа  как  срочного  и  т.д.  Иной  обман  образуют  любые  действия  виновного, 
направленные на получение от  потребительских сумм, превышающих стоимость приобре-
тенного  товара  или  оказанной  услуги  (продажа  фальсифицированного  товара,  завышение 
сложности  и  объема  фактически  выполненных  работ,  оформление  обычного  заказа  как 
срочного, завышение количества израсходованного сырья и т.д.). 
Лица, совершившие обман потребителей, подлежат ответственности и в тех случаях, 
когда факт обмана установлен в ходе контрольно-проверочных действий, направленных на 
их выявление и пресечение. Лица, совершившие обман потребителей, не зарегистрирован-
ные в сфере торговли (услуг) как предприниматели, либо не состоящие на работе в торго-
вых  и  иных  предприятиях,  обслуживающих  население,  не  являются  субъектами  правона-
рушения,  предусмотренного  КоАП.  Обман  потребителей,  совершенный  указанными  лица-
ми, следует квалифицировать как мошенничество. 
Обязательным условием ответственности является совершение обмана потребителей 
в  значительном  размере.  Согласно  примечанию  к  данной  статье  в  значительном  размере 
признается обман, причинивший потребителю ущерб в сумме, превышающей одну третью 

жүктеу/скачать 3,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: