Сборник статей по материалам LXI международной научно-практической конференции №1 (60) Январь 2017 г

158 
лингвистикасының үлкен категорияларының бірі ретінде қалыптасқан. 
Орыс  ғалымы  С.Н. Цейтлин  «Язык  и  ребенок:  Лингвистика  детской 
речи» атты  еңбегінде  бала  тіліндегі сан категориясы  мен сын есімдер 
туралы  үлкен  зерттеу  жұмыстарын  жасаған.  Ғалымның  пікірінше, 
орыстілді  бала  ең  алдымен  жекеше  түрден  гөрі  көпше  түрді  бірінші 
меңгереді. Себебі орыстілді ортада глазки, ушки, губки, ручки, ножки, 
листья және т.б. зат есімдерді көпше түрде үйренеді [1,92]. Дегенмен, 
бала көпше түрді меңгеріп алды деуге болмайды, бала оны номинация, 
яғни жалпы атау түрінде ғана қабылдайды және сол тілдік бірліктерді 
сөз  қолданысында  пайдаланады.  Сонымен  қатар  балалар  көптік 
жалғаудың орнына сан есімдерді пайдалану арқылы өз ойын түсінікті 
жеткізе  алады.  Еңбекте  сан  есімнің  орнына  балалар  басқа  сөзін 
пайдалану  арқылы  заттың  бірнеше  екенін  түсіндіретіндігі  жайлы 
айтылған. Ғалым орыс балаларын бақылай келе, орыс тілінде балалар 
ең  бірінші  көптік  мағынаны  меңгеретіндігін  тілдік  деректер  арқылы 
дәлелдеген.  
Ал бала тіліндегі сын есімдерге келер болсақ, С.Н. Цейтлин бала 
тіліндегі  қандай  категорияны  зерттесе  де,  барлығында  тілдік  фактіге 
сүйенген.  Ғалымның  тұжырымдауынша,  бала  сын  есімді  меңгерген 
кезде көбіне антоним сын есімдерді қолданады екен [1,122]. Мысалы: 
жақсы  –  жаман,  ыстық  –  суық,  үлкен  –  кішкентай.  Бұл  антонимдік 
қатарлар  –  бала  өмірінде  көп  қолданылатын  заттарға  тән  сипаттар. 
Сол себепті  олар  бала  тілінен  жиілігімен  көрінеді.  Бала  екі  жастан 
асқаннан  бастап  сын  есімдерді  қолдана  бастайды.  Бірақ  ол  тіркескен 
зат есім мен сын есімді ортақ бір атау ретінде қабылдайды.  Мысалы: 
зообақта  көрген  ақ  тышқанды  ақ түсті тышқан екендігін бала  түйсігі 
қабылдай  алмайды,  себебі  жасы  кішірек,  бала  бұл  жануардың  аты 
ақ тышқан деп ұғынады.  
Л.С. Выготский  бала  тіліне  психология  тұрғысынан  зерттеулер 
жүргізіп, балалардың түс атауларына байланысты ойларын бақылаған. 
Ғалымның пікірінше, бала үш жасында дағдарысқа ұшырайды [2,186]. 
Дағдарыс кезінде балаға бір затты  қара түсті деп көрсетсең, бала оны 
ақ дейді. Керісінше, ақ десең, қара деп айтуы мүмкін. Бұл - үш жасар 
баланың  басынан  өтетін  дағдарыс.  Осыдан  бала  түс  атауларын 
үш жастан аса қолдана бастайтынын аңғаруға болады. Сонымен қатар 
барлық  бала  бірдей  үш  жастан  аса  түстерді  ажырата  бермейтінін 
де естен шығармаған жөн.  
Сын  категорияларына  жататын  түс  атаулары  жайында 
И.Л. Вайсгербердің  «Родной  язык  и  формирование  духа»  атты 
еңбегіненде  қызықты  ақпарат  алуға  болады.  Үш  жастан  аса 
балалардың  түс  атауларына  қатысты  қызығушылығы  оянады.  Бала 

159 
қандай  түс  екендігін  қайталап  сұрай  беруі  мүмкін [3,59].  Яғни  бұл 
кезде  балада  «арнайы  түске  деген  қызығушылық»  пайда  болады. 
Түс атауларын  тез  әрі  еркін  меңгеру  баланың  қоршаған  ортасына 
байланысты.  
Ғалым  Н.Л. Тухарелидің  «Детская  языковая  картина  мира 
как предмет лингвистического изучения» атты мақаласында бала үшін 
маңызды болып табылатын семантикалық құрылымдарға концептуалдық 
сараптаманың  жасалуы  жайында  айтылады.  Мысалы:  өзімнің  – 
біреудің, жақын – алыс, үлкен – кішкентай, адам – адам емес, тірі – 
өлі және т. б. [4, 5].  
Орыс  тіл  білімінде  бала  тіліндегі  семантикалық  категориялар 
жайында  терең  зерттеулерді  «Семантические  категории  в  детской 
речи»  атты  ұжымдық  жинақтан  алуға  болады.  Жинақта  М.А. Ященко 
балалардың сапалық сын есімдерді меңгеруі жайлы айтылады. Зерттеу 
жұмысында  бір  мен  үш  жас  аралығындағы  балалардың  тілі  нысанға 
алынған.  Дәл  осы  кезде  баланың  қоршаған  орта  жөнінде  ойы, 
танымдық  ерекшеліктері  қалыптаса  бастайды.  Таным  қалыптасуымен 
семантикалық  категориялар  тікелей  байланысты.  Яғни  баланың  түс, 
өлшем,  баға,  дәмге  қатысты  түсініктері  пайда  бола  бастайды [5,  301]. 
Бұл  зерттеу  жұмысында  сапалық  сын  есімдердің  құрылымдық 
сипатына,  бала  тіліндегі  көрінісіне  қатысты  деректер  қамтылады. 
Бала алғашқы  кездері  зат  пен  сипатты  бүтін  бір  зат  я  атау  ретінде 
қабылдап,  қоршаған  орта  көмегімен  кейінірек  оларды  жеке-дара 
ажырата бастайды. Соның негізінде баланың өзіндік тілдік қоры, яғни 
тілдік  бірліктері  қалыптаса  бастайды.  Ғалымның  пікірінше,  бала 
тіліндегі  «үлкен  –  кішкентай»  сапалық  сын  есімдері  жиі  кездесетін 
әрі алғаш  қолданатын  өлшемді  білдіретін  семантикалық  бірліктер 
қатарында.  Балалардың  заттың  өлшеміне  назар  аударуы  екі  жастан 
басталады.  
Бала  сөйлеу  үдерісіндегі  сандардың  қолданысы  жөнінде 
А.Н. Гвоздев  терең  қарастырған.  Ғалым  өз  зерттеулеріндегі  үлкен 
сандарды  балалар  толық  меңгере  алмайтындығын  айтады [6,34]. 
А.Н. Гвоздевтың  еңбегінің  бір  ерекшелігі  ғалым  баланың  тіліндегі 
тілдік бірліктерді тілі шыққаннан мектеп жасына дейін толық зерттеген. 
Ғалымның тарапынан айтылған әрбір тұжырымына тілдік деректермен 
дәлелдеген.  
Ғалым  У. Штефани  бала  тіліндегі  сан  категориясының  бірнеше 
кезеңін  атап  көрсетеді.  Бала  бес  айынан  бастап  заттың  бір  немесе 
бірнеше  екенін  аңғарады.  Сол  кезеңнен  кейінгі  кезеңде,  яғни  сәбилік 
шақта  бала  тілінде  сан  категориясы  пайда  бола  бастайды.  Жалпы 
алғанда,  орыс  ғалымдары  сын,  сан  категорияларын  функционалды 

160 
грамматика  аясында  зерттеп,  бала  тіліндегі  көрінісін  тілдік  деректер 
арқылы  талдау  жұмыстарын  жасаған.  Бала  2-5 жас  аралығында  тілдік 
қордағы  барлық  сөздерді  біле  бермейді.  Сол  себепті  зерек  балалар 
өз тарапынан  жаңа  сөздер  құрастырып  жатады.  Сын  есімге  қатысты 
орыстілді балалар «вокруг» зат есімінен «вокругный»,«пришла» етістігінен 
«пришлатая» сынды жаңа сын есімдерді қалыптастырып сөйлеген.  
Дж.Брунер  балалардың  тілдік  бірліктерді  тіркестіріп  қолдануын 
семантикалық категориялану деп, ал оларды байланыстыру формасын 
синтаксистік  категориялану  деп  атаған [7,140].  Бала  тілінде  бұл 
екі категориялану  да  бір-бірімен  байланыста  болуы  қажет.  Мысалы: 
қара нан немесе көк аспан. Бала жасыл нан тіркесін қолданып жатса, 
синтаксистік категорияны дұрыс пайдаланбағаны. Бұл мәселе төңірегінде 
В.З. Панфилов  та  «Категории  мышления  и  языка.  Становление 
и развитие категории качества» деген зерттеу жұмысында айтқан.  
Сонымен  қатар  категориялану  мәселесімен  қатар  функционалды 
грамматика  саласында  сөздердің  ассоциациясы  мәселелері  қатар 
жүреді.  Себебі  әр  сөздің  өз  орны  мен  өз  қызметі  бары  белгілі.  Адам 
қандай  сөзді  пайдаланса  да,  ар  жағында  уәж  бен  ассоциация  тұр. 
Ғалым Р.М. Фрумкина  да осы мәселелер жөнінде зерттеу жұмысында 
көрсеткен.  Мысалы,  лимон  –  қышқыл,  әже  –  кәрі,  мақта  –  жұмсақ, 
сәби – жас, сыр – голландиялық, аспан – көк және т. с.  
Бұл  тұжырымдамамен  үндес  А.И. Лаврентьеваның  «Этапы 
овладения  значениями  прилагательных  в  онтогенезе»  атты  зерттеу 
жұмысында онтогенездегі сын есім мағыналарының меңгеру этаптары 
жайлы  айтылған [8,152].  Ғалымның  пікірінше,  бала  тілінде  көбіне 
антонимдердің кездесетінін тілдік деректер арқылы дәлелдеп көрсеткен.  
Қазақ  ғалымдары  А. Байтұрсынұлы,  Қ. Жұбанов,  Т. Қоңыров 
еңбектерінде  сын-сан  категориялары  ұлттық  тіл,  сөз  образдылығы 
тұрғысынан  қарастырылған.  А. Байтұрсынұлы  сөз  талғаудың  сөз 
дұрыстығы,  тіл  тазалығы,  тіл  (лұғат)  анықтығы,  тіл  дәлдігі  және 
тіл көрнектілігі  деген  жалпы  шарттарын  ұсынады.  Көрсетілген 
шарттардың ішіндегі тіл көрнектілігінде сын категориясына тоқталған. 
Ғалым  лексикалық  мағыналарға  (тура  және  ауыспалы)  тоқталып, 
тіркесімділік мәселесін де қозғаған. Дегенмен, еңбекте берілген тілдік 
деректер  ересек  адамдардың  тілінде  кездеседі.  Бала  тілінде  бұл 
фактілер 
қиындық 
туғызатын 
тіркестер 
қатарына 
жатады. 
С. Ғаббасовтың  «Ұрпақ  тәрбиесінің  жаңа  ілімі»  атты  оқу  құралында 
сәбилік  кезеңде  балалар  санамақтарды  игеріп,  аздық  пен  көптікті, 
қалың мен жұқаны ажырата алатындығы туралы айтылады [9,101].  
«Оқушылардың  сөздік  қорын  байыта  оқытудың  ғылыми-
әдістемелік  негіздері»  атты  А. Жапбаровтың  монографиясында  бала 

161 
тіліндегі  сын  есімдерге  лексикалық  мағына  (синоним,  ононим,  антоним 
сөздер,  тура  және  ауыспалы  мағына)  жағынан  қараған [10,40]. 
Ғалымның пікірінше, балалар ауызша сөйлеу кезінде сын категориясына 
қатысты көптеген қателіктер жібереді. Мысалы: қара суық қыр – қара 
киім. Бала қара сөзін сын есім категориясы, яғни түс ретінде қабылдап, 
қара суық тіркесінің мағынасын толық түсіне бермейді.  
Қазақ тілінде бала тіліндегі сан есімдердің көрінісі әдістеме және 
психология  салалары  аясында  ғана  қарастырылған.  М.Қ. Бапаеваның 
«Даму  психологиясында»  бала  тіліндегі  сан  есімдерге  тікелей 
тоқталмағанымен,  баланың  сөздік  қорындағы  бірліктер  жайында 
айтқан. Ал Ғ.А. Абаева сөйлеу тілі бұзылған балалардың психологиялық-
педагогикалық  сипаттамасы  туралы  «Арнайы  педагогика  және 
психология негіздері» атты еңбегінде көрсеткен.  
Бала тіліндегі сын категориялары дегенде ең алдымен ойға әйәй, 
кәкәй, үфәй сөздері келеді. Қазақтың қай баласын алсақ та, сөздік қоры 
өз  сөздерімен  басталады.  Кейінірек  бала  қоршаған  ортасымен  қарым-
қатынасқа  түскеннен  бастап,  бұл  «түсініксіз»  сөздер  толық  мағынасы 
бар, әдеби нормаға сай жақсы, жаман, ыстық сөздерімен алмасады.  
Бала  тіліне  қатысты  ғалымдардың  тұжырымдарын  саралай  келе, 
бала  тілінде  көбіне  антонимдер  жұбы,  яғни  бір-біріне  қарама-қарсы 
мәнді  сапалық  есімдерді  қолданады.  Дәлірек  айтар  болсақ,  жақсы  – 
жаман,  үлкен  –  кішкентай,  ыстық  –  суық,  қатты  –  жұмсақ  және 
т. б.сөздерді  бала  тілінде  жиі  пайдаланылады.  М.А. Ященко  пікірі 
бойынша, балалар бұндай тілдік бірліктерді бір жарым жастан бастап 
айта  бастайды.  Сонымен  бірге  емес  көмекші  етістігі  бала  тілінде  көп 
кездеседі. Мысалы:  жақсы емес, үлкен емес, ыстық емес, қатты емес. 
Ал  мағынасы  жағынан  бір-біріне  жуық,  бірақ  синонимдік  қатар  бола 
алмайтын сөздерді синоним ретінде қолданады. Мысалы: әдемі, күшті 
және жақсы деген үш түрлі мағынаға ие сөздерді бірінің орнына бірін 
қолдана береді. Себебі баланың тілдік қорында сын есімдердің қатары аз. 
Баланың жасы өскен сайын бала тіркесімділікке сай тілдік бірліктерді 
пайдаланады.  
Ата-ана  баламен  қарым-қатынас  жасаған  кезде  балалар  омоним, 
көп  мағыналы  сөздерді  түсіне  бермейді.  Көп  мағыналы  бас  сөзін 
2-3 жасар  бала  адамның  дене  мүшесі  ретінде  қабылдайды.  Бұл  сөзге 
мағыналас  көшенің  басы  десек,  бала  түсіне  алмай  қиналады. 
Ал омонимдес  бас  етістігін  адам  басымен  шатастыра  қолданады. 
Бұндай қателіктер бала мектеп жасына жеткен кезде де болып отырады.  
Бала  ойын  үстінде  ойыншықтарының  пішініне  қарай  үлкен 
мен кішкентайдың айырмашылығын байқайды. Мысалы: бала пирамида 
құрастыру  кезінде  үлкен  шеңберді  бірінші  қоятыны,  сосын  одан 

162 
кішірегін  салу  керектігін  біледі.  Сонымен  қатар  көшеде  кетіп  бара 
жатқан  камазды  үлкен  десе,  қарапайым  көлікке  кішкентай  сөзін 
тіркейді.  Осыдан  баланың  үлкен-кіші  сапалық  сын  есімдерін 
меңгергенін байқауға болады. 
Бала  тіліндегі  сын,  сан  категорияларына  қатысты  жалпы  тіл 
білімі, қазақ тіл білімі ғалымдарының зерттеулері бүгінгі күні бала тілі 
лингвистикасындағы сыры  ашылмаған қырларын ары  қарай зерттеуге 
мүмкіндік  береді.  Бала  тілі  лингвистикасы  дербес  әрі  кешенді 
зерттеуді  қажет  ететін  өзекті  мәселелердің  бірі  болып  саналады. 
Сол себепті  қазақ  тіл  білімінде  бала  тілінің  әртүрлі  тілдік 
категорияларын зерттеу болашақтың еншісінде.  
 
Əдебиеттер тізімі: 
1.
 
С.Н. Цейтлин.  Язык  и  ребенок:  лингвистика  детской  речи.  –  Москва: 
ВЛАДОС, 2000. 
2.
 
Л.С. Выготский. Вопросы детской психологии. – СПб: СОЮЗ, 1999. 
3.
 
Й.Л. Вайсгербер. Родной язык и формирование духа. – Москва, 1993. 
4.
 
Н.Л. Тухарели.Детская  языковая  картина  мира  как  предмет  лингви-
стического изучения. – Москва, 2001. 
5.
 
Семантические категории в детской речи. – Санкт-Петербург, 2007. 
6.
 
А.Н. Гвоздев.  Очерк  жизни  и  творчества.  Воспоминания.  Переписка.  – 
Самара, 1992. 
7.
 
Р.М. Фрумкина.  Психолингвистика.  –  Москва:  издательский  центр 
Академия, 2007. 
8.
 
Детская речь. – Санкт-Петербург: Наука, 2004. 
9.
 
С. Ғаббасов. Ұрпақ тәрбиесінің жаңа ілімі. – Алматы: АлматыКітап, 2012. 
10.
 
А. Жапбаров.  Оқушылардың  сөздік  қорын  байыта  оқытудың  ғылыми-
әдістемелік негіздері (5-10 сыныптар). 2-кітап. – Алматы: Арыс, 2007. 
 

163 
БАЛА ТІЛІНДЕГІ ҚИМЫЛДЫҢ ӨТУ СИПАТЫ 
КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ КӨРІНІСІ 
Мұхамади Құралай 
филология ғылымдарының кандидаты 
Сүлейман Демирел атындағы Университет, 
 Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы 
 
Аңдатпа.  Мақалада  бала  тіліндегі  етістіктердің  зерттелуі, 
қимылдың  өту  сипаты,  балалардың  етістіктерді  дұрыс,  орнымен, 
түсіне  қолдануы  жайында  сөз  қозғалады.  Бала  тіліндегі  қимылдың 
өту сипаты  категориясының  қолданысындағы  ерекшеліктерді  тану 
мақсатында  эксперимент  жүргізіліп,  нәтижесі  талданып,  қорытынды 
шығарылған.  
Түйін  сөздер:  бала  тілі,  қимылдың  өту  сипаты,  қимылдың 
өту сипаты категориясы, етістік, қимыл. 
 
Тіл  ғылымындағы  кез  келген  мәселені  зерттеуде  бала  тілі 
материалдарының  берер  көп.  Ол  туралы  ғалым  А.М. Шахнарович  тіл 
ғылымында  бала  тілін  эксперимент  арқылы  зерттеу  жайлы  айтқан 
мына  пікірін  келтіре  кетуге  болады:  «Современный  уровень  развития 
лингвистической  науки  требует  не  только  теоретических  решений 
тех или  иных  языковых  проблем,  но  и  широких  экспериментальных 
исследований  с  конкретными  эскпериментальными  данными.  В  этом 
отношении  детская  речь  является  неисчерпаемым  материалом.» [1, 3б.]. 
Бала  тілін  ғылыми  тұрғыдан  зерттеу  арқылы  баланың  сөйлеуі  неден 
және қалай басталатынын, баланың сөйлеу кезіндегі тілдік бірліктерді 
қалай  қолданатынын,  лексемалар  мен  грамматикалық  формалар  бала 
тілінде  қай  кезде  қалыптасатынын  байқауға  болады.  Қазақ  тіл 
ғылымында  бала  тіліне  қатысты  зерттеу  еңбектер  болғанымен 
лексикалық  және  грамматикалық  мағыналардың  қалыптасуы мен берілу 
жолдары  деген  мәселе  арнайы  қарастырылмаған.  Мәселен,  бала  тілін 
арнайы  зерттеген  ғалым  Т. Аяпова  «Сөйлеу  әрекетінің  онтогенезі: 
синтаксистік  семантиканың  дамуы»  (2003 ж)  атты  докторлық 
диссертациясында:  «Бұл  зерттеу  жұмысының  нысанына  бала  тілінің 
дыбыстық 
ерекшеліктері, 
грамматикалық 
және 
лексикалық 
мағыналардың  берілу  жолдары  зерттеу  нысанына  ілікпеген,  бірақ 
баланың  алғашқы  тілінің  синтаксистік  семантикасының  лексикалық 
және  грамматикалық  ұласуы,  бала  сөйлеу  әрекетінің  осы  сатыдағы 
оның  функциясының  шектелуі  және  бала  тілі  семантикасының  келесі 
көрінісі лексикалық және грамматикалық мағыналардың дамуы негізгі 

164 
зерттеу  нысанына  алынады»  -деп  жазады [2, 11б.].  Бала  тілінің 
дамуына  сөздік  қордың  әсері  мол.  Балабақшадағы  балалардың  тілін 
дамытуға бағытталған тақырыптық топтар берілген мына бағдарламаға 
назар  салсақ,  мына  төмендегідей  жайға  куә  боламыз.  Мәселен,  Кеңес 
кезінде  дайындалған  «Программа  воспитания  и  обучения  в  детском 
саду»  (1985 ж)  атты  бағдарламада:  «1)  близких  ребенку  людей, 
их родственные и общественные отношения, имена; 2) самого ребенка, 
части  его  тела;  3)  предметы  быта,  игрушки;  4)  вещи  из  интерьера 
помещений,  где  живет  и  «учится»  ребенок,  предметы,  окружающие 
его во дворе, саду, огороде, парке, встречающиеся ему на ближайшей 
и более  отдаленной  улице;  5)  объекты  живой  природы:  животных, 
части  их  тела,  их  повадки;  растения,  их  части,  изменения,  которые 
с ними происходят; 6) объекты неживой природы во все времена года; 
7)  различные  виды  труда  людей;  8)  явления  общественной  жизни 
советского  народа» [3].  Бұл  тақырыптық  топтарға  қарағанда,  бала 
бақшадағы балаларды зат есіммен және сын есіммен таныстыру мақсат 
етілген  деуге  де  болады.  Етістіктің  тілді  меңгерудегі  маңызы  зор 
екеніне  қарамастан,  бұл  тақырыптық  топтарда  етістік  жоқ.  Ғалым 
Б. Баймұратованың  пікірінше, 3 жасқа  дейінгі  «...балалардан  байқалатын 
ерекшелік – оның сөйлеу тілінің, заттану процесінен баяу дамитындығы. 
Әдетте  20-30  заттың  түр-түсін  танитын  бала  сол  заттың  он-он  бесін 
ғана  сөзбен  айтады.  Көпшілік  затты  ыммен,  түрлі  қимыл  арқылы 
көрсетеді. Мысалы, 2 жас 3 ай шамасындағы Күлшараға түрлі суреттер 
көрсетіп сөйлескенде тіс щеткасын – ол тісті битетін деп, саусағымен 
тісін ысады. Қайшыны «ол қағазды битіп алатын» деп, екі саусағымен 
қағазды  «қиып»  көрсетеді» [4, 6б.].  Яғни  бұл  айтылғандардан  бала 
тілінде  етістіктің,  қимылды  білдіретін  сөздердің  қолданысы  кейінірек 
қалыптасатыны  белгілі  болып  отыр. Сондай-ақ  ғалымдар Т.В. Попова 
мен  Т.Л. Сметанинаның  «Значение  глаголов  в  представлении  детей» 
атты  мақаласында  мектеп  жасына  дейінгі  5-7 жасар  аралығындағы 
балалар тіліндегі етістіктің қолданысы мен мағынасына тоқтала келіп, 
етістіктің  бала  тілінде  кеш  қолданысқа  түсуінің  себептері мен етістіктің 
сөйлеудегі  маңызы  туралы  былай  дейді:  «Значимость  глагольной 
лексики  обусловлена  некоторыми  особенностями  этой  части  речи. 
Во-первых,  глагол  является  конструктивным  центром  предложения: 
он предопределяет  систему  его  падежных  и  предложно-падежных 
форм  и  является  одним  из  основных  средств  выражения  грам-
матического  значения  этой  синтаксической  единицы.  Данное 
обстоятельство  делает  усвоение  глагольных  значений  детьми 
совершенно  необходимым  условием  овладения  ими  синтаксисом, 
условием  развития  их  связной  речи.  Во-вторых,  глагол  является 

165 
«самой  сложной  и  самой  емкой  грамматической  категорией. 
В-третьих,  глагол  обозначает  динамический  признак  сам  по  себе, 
в отвлечении  от  предметов.  Последнее  обусловливает  затруднения 
детей  при  столкновении  с  этой  частью  речи» [5].  Етістіктің  бала 
тілінде  қолданысының  кешеуілдеуінің  жоғарыдағы  ғалымдар  көрсеткен 
өзіндік  себептерін  одан  әрі  қимылдың  өту  сипаты  категориясымен 
байланысты  толықтыруға  да  болады.  Қимылдың  өту  сипаты 
категориясының  түрлі  мағыналық  ерекшеліктерін  меңгеру  бала  жаста 
тіптен қиын. Өйткені, зерттеу нәтижесі көрсеткендей, бала қимылдың 
өту  сипаты  категориясының  мағыналық  ерекшеліктерінен  гөрі 
ол қимылдың  нақты  себебін  түсіндіреді,  нақты  қимылдың  нәтижесіне 
мән  береді.  Осы  айтылғандар  етістікті  және  етістіктің  тәсілдерінің 
(қимылдың  өту  сипаты  категориясының)  бала  тіліндегі  ерекшеліктеріне 
көңіл аударуға итермелейді. 
Ғылыми  негізі  қаланған  қимылдың  өту  сипаты  категориясының 
бала  тіліндегі  көрінісін  танудың  маңызы  зор.  Ғалым  Н.И. Лепская 
«Освоение детьми способов глагольного действия: толкование и грамма-
тическое оформление» (1989) атты мақаласында бала тіліндегі қимылдың 
өту  сипатын  категориясының  көрінісіне  талдау  жасаудың  маңызын 
былайша  түсіндіреді:  «Анализ  освоения  детьми  СГД  представляет, 
на наш взгляд, интерес в двух аспектах: во-первых, он проливает свет 
на  функционирование  механизма  детского  мышления  и  отражение 
определенных мыслительных процессов в языке; по словам Ш. Балли, 
среди  прочих  языковых  аномалий  факты  детской  речи  принадлежит 
живому  языку и косвенным путем освещают его природу и функциони-
рование, а также направление изменений, которые он переживает» [6, 75с.]. 
Бала  тіліндегі  қимылдың  өту  сипаты  категориясының 
қолданысындағы  ерекшеліктерді  тану  үшін  эксперимент  жүргізудің 
маңызы  ерекше.  Сол  себепті  қимылдың  өту  сипатының  үш  түрлі 
мағыналық  түрлеріне  байланысты  эксперимент  жүргізілді.  Ол  туралы 
мәліметті төмендегі 1-кестеден көруге болады. 

166 
Кесте 1. 

жүктеу/скачать 4,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: