Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

қалды, саны жағынан ж әне олардың шекараларын тарихи-географиялық 
жағынан межелеуде елеулі өзгерістер болды: Сырдария облысы — 5 уезд, 
он ы ң ішінде Ә улиеата уезі - 7800 шаршы ш ақы рым, П еровск уезі — 105 
725, Қ азалы уезі — 59 550, Ш ы м кент уезі — 91 025, Таш кент уезі — 32 100 
шарш ы ш ақы ры м, 2 учаскесім ен Әмудария бөлімі: Ш урухан — 50 500, 
Ш ымбай — 32 800 шаршы шақырым болып бөлінді.83
Х алы қсаны 800 230 адам, ж ер көлемі 353 430 шаршы шақырым болатын 
көрш ілес Ж етісу облысы 6 уезден: Верный, Қапал, Лепсі, Пішпек, П рж е­
вальский ж ән е Ж аркен т уездерінен тұрды. Пржевальский уезі облыстың 
ең таулы бөлігін — Т ян ь-Ш ан ь сілемдерін алып жатты. Верный, Ж аркент 
ж ән е П іш пек уездері де сонда орналасты .84 О блыстың солтүстік шектері 
Семей облы сы мен ж анасы п, Тарбағатай ж әне А қш ат (Ақш атау) жотала- 
рымен аяқталды.
1886 жы лғы Е реж ен ің негізгі өзегі бүкіл ж ер коры н м ем лекеттің 
м енш ігіне беру болды, ол қазақтарды ң экон ом и кал ы қ әл-ауқаты н ы ң
негізгі нысаны — мал шаруаш ылығына орасан нұксан келтірді.
XIX ғасы рды ң аяғы на карай С ырдария облысында ғана 7 727 034 бас 
мал; ал Ж етісу облы сы н да 7 м и лли он н ая астам мал болды .86 Ж ерді 
мемлекеттік менш ік деп ж ариялап, ж ергілікті халыкты жерін беймерзім 
ж алға беруш ілер деп қараған үкімет, соңғы лары на «мал жаюға, топы рақ 
ж ән е тас, б алш ы к жинауға» құк ы қ бере отырып (253-бап), номадтардан 
құнарлы алаптарды ң алып қойы луы н тездетті, ол XX ғасырды ң басында 
столы пиндік аграрлы қ реформ аларды ң жүргізілуімен аякталды .87 Қоныс 
аударуш ы ш аруаларды ң, казактарды ң ж ән е баска да өзге ұлтты көш іп 
келуш ілердің (ұйғырлардың, дүнгендердің ж әне басқалардың) мүдделерін 
көздеп жүзеге асырылған жерді кең көлемде зорлы%
қпен тартып алу саяса- 
ты 88 шын мәнінде Қ азақстан н ы ң оңтүстік аудандарындағы ж ер пайдала- 
нудың дәстүрлі нысандарын түп-тамырымен қиратуға әкеп соғып, казақ- 
тарды ң аграрлы қ катынастары ж үйесін мықтап шиеленістірді. Егер оты- 
рықш ы халы қ пен көш пелілердің жерге құқықтары н салыстыратын бол- 
сак, алғаш қыларына карағанда соңғыларының өлдеқайда басыбайлы бол­
таный мойындау керек деген пайымдауында зерттеуші П.Е.Еалузо әбден 
дұрыс айтқан.89 Бұл арада әңгіме 1886 жылғы Ереженің шектеу койған бап- 
тары ж айы нда болып отыр, онда халы қты кғұры птар негізінде жерді пай- 
далану белгіленіп берілген еді, бұл орайда 276-бапта С ырдария облысы- 
ның казақтары н а көрш ілес далалы қ облы старға жазғы ж айлауға көш іп 
бару кезеңінде бұрынғы құқы қтарды пайдалануға рұқсат берілген, бұл 
үшін Түркістан генерал-губернаторы ны ң рұқсаты талап етілді, ол рұқсат 
беру үшін мұндай м әселелер жөнінде дала губернаторымен «қатынас ж а- 
саған».90 Ереж енің мұндай «мырзалығын» Қ азакстаннан империяның ор- 
талы қ аудандары на көп көлемде мал өнімдерін әкетуге мүдделі орыс 
кәсіпкерлерін ің экон ом и к алы қ мүдделерімен түсіндіретін пікірді дұрыс 
деп санау керек. О ңтүстік аудандарда жерге ж еке меншікті енгізуді қара- 
стыртан кезінде үкімет көшпелілер өмірінің үш компоненттен - киіз үйден, 
малдан, д аладан тұраты н ерекш елігін мүлде ескерм еді. 1886 жы лғы
Ереж енің отарш ылдық бағыты салы қ жүйесінен де өз көрінісін тапты. Ол 
шынына келгенде 1867 жылғы У ақы тш а ереж енің баптарын қайталады; 
әңгіме әр түрлі міңдеткерліктердің көлемін көбейту жайында тана болды. 
Патша өкіметінің сырттай бақылауш ылық саясаты ең алдымен Ресей кар-
432

жы ұйымдары үшін онша түсінікті емес «шаңырақ» ұғымының мәнін ашып 
көрсетті.
Ш аң ы рақ алымы 4 сомға дейін көбейтілді. С ірә, 1868—1870 ж ы лдар- 
дағы көтеріліс үкіметті қатты қорқы тса керек, ол ш аңы рак алы мы ны ң 
мөлш ерін белгілеуге бірден баты лды қ ете алмады. Бұл үшін ол алым 
көлемін бірте-бірте көбейтіп, біркатар үстеме ш аралар жүргізді.
1882 
ж ы лы Ж етісу облы сы н да бастапқы «үлес» 1 сом 25 ти ы н ға 
көбейтілді. Алайда қазақ шаруашылықтарына 1879—1880 жылдардағы жұт 
келтірген зор зиян себепті 4 сомды қ м індеткерлікті кейін ірек, Түркістан 
өлкесінде 1886жылғы 8 ж елтоқсаннан, далалы қ облы старда 1887 жылғы 
1 қаңтардан бастап енгізуге ұйғарылды.
Сот құрылымындағы өзгерістер Ережеде көрсетілген ж аңалы қтарды ң 
іске асырылуын заң төртібімен камтамасы з етуге тиіс болды ж өне ол ры- 
нокты к қатынастарға тартылған әлеум еттік ж іктердің мүдделерін корта- 
уды көздеді. Н егізгі үш сот инстанциясы - бітістіруш і судья, облы сты қ 
сот ж ән е үкіметтік С енат отарш ы лды қтәртіп тер енді ғана орныға баста- 
ған жағдайларда қоғамның тіршілігін кұқыктык жағынан камтамасыз етуді 
реттеген бұрынғы заң ереж елерін ж о қ к а шығарды. 141-бапта христиан 
нанымына карсы, баскару тәртібіне, мемлекеттік ж әне коғамды к кызмет- 
ке карсы, мемлекеттік міндеткерліктерді, кірістерді, менш ікті өтеуге кар­
сы наразы лы к бойынш а ж асалған кы лмы стар үшін «бұратаналарды» им- 
пери ялы қ заңдарды ң жалпы негіздерінде ж ауап ка тарту б елгіленд і.91 
Ү кім ет халы қ соттары ны ң мақсаттары мен қы зм ет ж ағдайлары ж өнінде 
теріс көзкарас ұстанғанымен, ислам соттарын діни ұстанымдар негізінде 
жою ды ң мерзімі ж еткен ж о қ деп санады ж ән е оларды сактап калды. Д е- 
генмен, Ресей сот ж үйесіне қарсы әрекеттердің барлығы екінш і катарға 
ығыстырып тасталды. 208-бапта былай делінген: «Отырыкшы ж өне көш - 
пелі байырғы халықтың кылмы сты к істерді жылдар бойы орын алып келе 
ж атқан ғұрыптар негізінде ш еш етін ж еке халы к соттары болады ».92 Бүл 
орайда 3 жылға бекітілетін, «халықтың сеніміне ие болтан, 7 күндік камау- 
дан аспайтын немесе 30 сомнан астам акш алай ж аза алмаган», кез келген 
адам болуы мүмкін халык судьялары уездік баскармалар басты ктарыны ң 
жасы рын кысым көрсетуі, судья қы зметіне өздерінің сенімді адамдарын 
ты қпалауга ты ры скан «партиялардың» үздіксіз күресі ж агдайы нда өз 
мүмкіндіктерін толы ккөлем ін де іске асыра алмады.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: