Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің
Желдің геологиялық әрекеті тұралы жалпы мәлементтер
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
| Желдің геологиялық әрекеті тұралы жалпы мәлементтер
Ежелгі гректер жел қҧдіретін Эол деп атаған, сондықтан желдің геологиялық жҧмысын эол әсері дейді. Ол ысқырған ауа толқыныньң тау жыныстарына кӛрсеткен кҥш-қимылына байланысты. Содан жыныстар бҧзылады, ҥгіледі, қҧз беттері мҥжіліп, тегістеліп, қашаланады. Пайда болған ҥгінді желмен кӛтеріліп, бір жерден келесі жерге ауып кӛшеді де жел басыла келе жер бетіне ҥйіледі. Эолдық әсер желдің типі мен жылдамдығына бағынышты. Ауа массасы кӛбінесе жердің бетін жағалай соғады. Жел кҥші мен «қылығы» ақылға сыймайды десек те болады. Мысалы: Құйын тұрғанда ол тауықтардың жүнін, жастыктың тысын көз ашып жүмғанша жұлып әкетеді, орманды, үйлерді құлатып, көліктерді аударып кетеді. 1904 жылы Мәскеу қаласының үстінен өткен құйын бірнеше секунд арасында өзеннің 120 000 тонна суын «қылқып алып» өзен түбі сәл шақ құрғап қалыпты. 1953 жылы тамыз айында Ростов қаласының үстінен өткен құйын ғасырлар бойы аман тұрған Кремльдің тәбесін қиратып, маңындағы Неро көлінің 10 млн тонна суын «жұтып» кеткен. Құйын өзі сорып алған құм, шаңмен қоса барлық заттарды 10— 13 м/с жылдамдықпен көтеріп әкетіп, оларды ондаған километр алысқа апарып тастайды. Сонан соң көмбеден аршылған теңгелер, судан сорылған балықтар мен бақалар, қираған асханадан «қымқырылған» шұжықтар (Австралия, 1989 жылғы ақпан) аспаннан жерге жауып, көрген жұртты таңқалдырады. Тозаң құрамына карай дауыл кара, қоңыр, сарғылт, қызыл, қала берсе ақ та болады. 1992 жылы Жамбыл облысының Байқадам ауылында аспаннан кызыл шаң жауған. Қейбір дауылды жел үнемі бір бағытта, бір мезгілде соғады. Мысалы, Сахарада туатын хамсин солтүстік бағытта тура 50 күн үрлейді. Оңтүстік Ауған шөлінен теріскейге соғатын «ауған» желі 40 тәулік ішінде 1—3 күн аялдамамен гуілдейді. Ебі дүлей желі Жоңғар кақпасын бойлап, оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай 3—7 тәулікке шейін соғады: жалпы алғанда 70— 100 күнге созылып, жылдамдығы 60—80 м/с жетеді. Ебі қазан-ақпан айларында нығайып, жаз бойы саябырлайды. Ебі желі туралы тұңғыш ғылыми деректі Шоқан Уәлиханов жазды. Жел кҥші жазықтан гӛрі биіктікте кҥшті, ендеше оның әрекеті таулы жерде айкын кӛзге тҥседі. Жел әрекеті әсіресе кҧрғақ климатты, тәуліктік, маусымдық температуралары ауытқымалы аймақтарда кҥшті, сондай- ақ ӛсімдігі селдір, ендеше жыныс беті ашық жерлерде қатты келеді. Ондай ӛлкелер — шӛл дала, тау басы, теңіз жағалауы. Ауа ағысына шарпылған ҥгінділер ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір мезгілде жер бетіне тҥсіп, ҥйіледі. Желдің геологиялык жҧмысы мынадай процестерге бӛлінеді: 1) тау жыныстарының бҧзылып-мҥжілуі (дефляция мен корразия); 2) ҥгілген затты кӛтеріп әкетіп, кӛшіру; 3) эолдық аккумуляция — ҥгіндіні ҥйіп шӛгіндіру. Дефляция және корразия. Дефляция (латынша ҥрлеу, ҥрлену) деп жер бетіне шыққан тау жыныстарының жел әсерінен бҧзылу, ҥгілу, артынан ҥрленіп ҧшу процестерін айтады. Егер ауа ағыны ылғалға немесе қҧм-шацға қанық болса оныц бҧзу қабілеті де басым болады. Қатты белшектер арқылы қажап бҧзуды корразия (латынша қашау, қырлау, жону) дейді. Дефляция әсіресе қапталды шаттарда, қҧз тастардың жарықтарында, шаң-тозаңды қҧйындар жиі ететін шӛлдердің ойпатында жақсы кӛрінеді. Бҧзылу-тозу арқылы пайда болған қопсыған борпылдақ ҥгіндіні жел кӛтереді де ҧшырып әкетеді. Содан ойпаң әрі қарай тереңдей тҥседі. Осылайша пайда болған Каспий сыртындағы Қарақия шҧңқырының тереңдігі 300 метрге жетеді де тҥбі қазірде Каспий теңізінің деңгейінен тӛмен. Тау жыныстары жҧмсақ болса аумақты жердің топырағын, бетін жел қағып кетеді, оны жазықтық жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|