Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түрақсыз ағынның әрекеті. Біркелкі тегістікті шаю жер беті жазық болғанда ғана орын алады. Әдетте жер
ҥстінде табиғи жолмен немесе адам әрекетінен жарал- ған әр тҥрлі шҧңқыр, ор-жылғалар жиі кездеседі. Оларға куйған су ағысы кҥшейіп, бетті ойып, жыртып әкетеді. Осы әрекетті эрозия (латынша «эродо» — жырту, ке- міру, сою) дейді. Соның салдарынан жыралар туады. Басында пайда болған кішігірім ойыстарға жауын-шашын жинала келе кҥшейіп, ойыстың беті мен шетін орып кетеді. Жыра ӛз бойынан тӛменге қарай да, ең басынан да ӛсе бастайды. Ол шақта жыраның бойлық қимасы ӛте тік, тҥбі де ойлы-қырлы, сағасы аспалы болады да тҥпкі эрозия кҥшті бойлайды. Келесі кҥшті жауын немесе қар кҥрт еріген кезде ағын жыраның жар басын жоғары қарай әрі жырып-сойып кете барады. Сӛйтіп жыл сайын жыруы су айырыққа қарай ӛсе тҥседі. Жыраның осылайша ҧлғаю проңесін кері (регрессивтік) эрозия дейді. Жыралар жан-жағына да тармақтана келе кӛп ау- мақты жыртып ӛтеді. Жыралау эрозиясының қарқыны кӛп жағдайға - климатқа, жер бедеріне, жердің геологиялық қҧрылысына, ӛсімдік жамылғының қою, селдірлігіне байланысты. Кейде адамныд шаруашылық әрекетіңен де, мысалы, егіндікті дҧрыс жыртпау, туады. ; Жер беті жҧмсақ жыныстардан тҥзілген аймақтарда сай-салалар сілемдері тез ӛседі. Жол-жӛнекей алапат тасқын дӛңбек, малта, қиыршық тастарды, қҧм-лайды қоса ағызып, жолындағының бар- лығын кҥйретеді, жайпайды. Тасқьш тау етегіне жеткеи кезде оның ағыс жылдамдығы кенет басылады да ағын кәптеген тарамдарға бӛлінеді. Содан кҥші шҧғыл кемі- ген тасқын ағызып әкелген жыныс бӛлшектерін бӛктерге жайып салып шӛктіреді. Осы жыныстяр жиынтығын ыс ы р ы н д ы конус дейді. Оның тау жақ ҥшкір бҧрыштарында ірі дӛңбек, шала жҥмырланған малталар, кесектер жиналады. Етектен алыстаған сайын қҧм, қҧмайттар шӛгеді. Ысырынды конустың сыртқы шегін шаң-тозаңнан тҥзілгеи лѐес, лѐсс тҧқымдас тунбалар алады. Шӛгінділердің осы тҥрларіи галым А. П. Павлов пролювий (латыпща «пролюо» —шаю) деп атады. Сол себептен алдыңгы майда тҥйірлі шӛгінді келесі зор тасқынның ірі ҥгінділерімен қӛміледі. Керісінше, одан кейінгі мардымсыз тасқынпан олардың бетін ҧсақ тҥйірлі келесі шӛгінділер жабады. Сейтіп, осылайша кездескен жағдайдан ӛте кҥрделі кабаттасу кҧралады. 2. Ӛзендер. Ӛзендер жҥйесі ең басты ӛзенге және оның кӛптеген салаларына бӛлінеді. Ӛзеннің барлық тармақтары тараған ӛлкені оның су жинайтын бассейні деп атайды. Ӛзен суының алғашқы басталған жерін баста, ал оның теңізге барып қҧяр жерін сағасы деп атайды. Сағалар қҧрылысына қарай екі тҥрге ажыратылады: - жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|