азақ  және  әлем  әдебиеті

/3>

( ф

жазушылардың  шыгармаларын  үнемі  зерттеулерін  эр 

түрлі  мэселелер  түрғысынан  арқау  етгі.  Мысалы,  «Пуш­

кин  и  Ауэзов:  Аналогия  и  сближения»  атты  эссесінде 

аталған 

классиктердің 

әдеби 

тагдырларына 

тән 

үндесиктен  екеуінің  де  ажалдарының  оқтан  немесе  ау- 

рудан  болмаған  сипатынан  тануға  болатынын  ескертеді.

Екі  суреткердің  де  фәниден  ерте  кетуіне  елеулі 

ықпал  еткен  қогамдық-әлеуметтік  жағдай  болмысын 

анықтап  айтады:

«Живой  Ауэзов,  вне  слухов  и  легенд,  нам  так  же 

дорог,  как  и  Пушкин  И  поскольку  Ауэзов  -   один  из 

первых  казахских  европейцев,  точнее  евразийцев,  его 

литературная  судьба  естественно  ассоциируется  и,  мо­

жет  быть,  аукается  с  судьбой  Пушкина.  Прежде  всего  в 

плане  извечной  проблемы  «художник  и  власть».  Алек­

сандр  Блок  был  пророчески  прав,  когда  утверждал,  что 

Пушкина-художника  «убила  вовсе  не  пуля  Дантеса.  Его 

убила  отсутствие  воздуха...  Поэт  умирает  потому  что 

дышать  ему  уже  нечем.  ..  «Так  и  М.  Ауэзова  еще  не 

старого  и  крепкого,  убила  не  болезнь,  а  власть  (систе­

ма),  которая  отняла  у  него  «покой  и  волю,  творческую 

волю  -   тайную  свободу»  (А.  Блок.  Собр.  соч.  в  8  т.  Том 

VI.  стр.  167).  И  это  случилось  на  глазах  моего  поколе­

ния»  [2,  с.  75].

Эсседе  А.С.  Пушкин  мен  М.О.  Әуэзовтің  өмір  ке- 

зендері  мен  шыгармашылығына  тән  үндестіктер  мен 

езгешеліктер  тарихи-әдеби  турғыда  баяндалған.

Мүхтар  Әуезовтің  ҚазМУ-дің  филология  факультетіне 

1950  жылы  жаңа  оқу  жылының  басталуына  арналган 

актілік лекциясын  тындаған  әсерін  бейнөлеп  баяндауы  да 

тарихи  деректілігімен  баурайды.  Әсіресе,  бір  сағат  бойы 

Мұхтар  Әуезовтің  дәрюін  тындау  барысында  ағарту  мен 

мәдениеттің,  әдебиеттің,  қоғамның  рухани  дамуындағы 

ықпалын  терең  сезіммен  қабылдап  түсінгенін  баяндаған. 

Көркем  әдебиеттің  гасырлар  бойы  қалыптасып,  дамып 

келе  жатқанын  және  еркін  болатынын  шынайы  қаппында 

қабылдап  түсінгенін  жеткізген.

Суреткер  жазушы,  ғулама  Мүхтар  Әуезовтің  көпшілік 

алдындагы  сәйлеуіне  тән  дауыс  ырғагын,  екпінін  мол 

білім  қорын  тындаушыларына  жеткізудегі  әсерлі  ба- 

яндау  шеберлігін,  т.б.  алуан  қасиеттерін  бағалаулары 

шынайылығымен  маңызды.  Зерттеуші  сөз  арқауындагы

А.  С.  Пушкиннің  1856  жылы  Петербург  университетіндегі 

досы  П.  А.  Плетневтің  лөкциясына  келгенде  оған 

студенттердің  айрықша  ықылас  білдіргенін,  отандьіқ 

әдебиет туралы  В.  Ккэхельбекердің,  П.  А.  Плетневтің лек- 

цияларын  жогары  бағалағанын,  лицейде  оқып  жургенде 

ақын  Державиннен  бата  алганын,  оның  И.  Репиннің 

полотносында 

бейнеленгенін, 

ақынның 

үлкен 

үлы 

Александрдың  (1833-1914),  қыздары  Натальяның  ( 1835—

 

1913),  Марияның  (1832-1919),  кіші  үлы  Григорийдің 

(1835-1905)  радиодан  фонограммага  жазылған  дауы- 

старын  естуі  арқылы  олардың  әкесі  А.  С.  Пушкиннің  өз 

дауысын  естігендей  эсер  алганын  баяндайды.

Виктор  Владимирович  осы  мәселені  езінің  1950

жылы  Мүхтар  Әуезовтің  дәріс  оқуы  кезіндегі  дауысын 

өстігенімен  үндестіре  отырып,  суреткердің  үлы  Мүрат 

Әуезовтің  әкесіне  уксаған  дауысын  тындағанын,  онын, 

философиялық-әдебиеттанытқыштық  және  көсемсөздік 

кітаптарын  («Времен  связующая  нить»  «Иппокрена». 

«Уйти,  чтобы  вернуться»)  оқығанын  тебірене  әңгімелейді, 

элемдік  еркениет  дәстүрімен  өсіп-қалыптасқан  қазақ 

сөз  өнерінің  көрнекті  түлгаларына  да  баға  береді:

«Для  меня  он  один  -   из  зачинателей,  или  пассио- 

наров.  второго  Ренессанса  казахской  культуры,  которые 

начинали  на  рубеже  50  и  60-х  гг.  А.  Алимжанов,  О.  Су- 

лейменов,  А.  Сулейменов,  М,  Магауин,  А.  Кекилбаев,  Д. 

Исабеков,  О.  Бокеев,  Д.  Досжан»  [2,  с.  78].

«Ғабит  Мүсіреповтің  100  жылдыгына»  (2002)  («К 

100-летию  (абита  Мусрепова»)  атты  шагын  мақаласында 

суреткердің  классик  жазушы  болтан  элемге  танымап 

түлғасын  негізге  ала  отырып,  өзіндік  поэтикалық  түйін 

жасайды.  Оның  «Аспанда  болган  жекпе-жек»  («Поеди­

нок  в  небесах»)  әңгімесінің  идеялық-композициялық 

желісіндегі  Лермонтов™  дуэльде  өлтірген  дворян,  офи­

цер  Мартыновтың  шөбересі  мен  қарапайым  дала  қазағы 

Мүсіреповтің  шөбересі  арасындағы  адамгершілік  қасиет 

туралы  пікірсайысы  жекпе-жегінің  мәнісін  оқырман  на- 

зарына  усынуын  бағалайды.  Суреткер  жазушы  Ғабит 

Мүсірепов  әңгімесінің  көркемдік  түйіні  Мартыновтар 

оқтарының әлемді  аялаушы  сүлулық пен  қайырымдылықты 

жоюға  бағытталып  жатқанын  айтады

Қазіргі 

қазақ 

әдебиетінің 

әлемдік 

классикалық 

деңгейі  көрсеткіштерінің  қатарындағы  жазушы  Әбдіжэміл 

Нурпейісовтің  «Соңгы  парыз»  романы  туралы  жазған 

«Тагдыр  мен  парыз  жэне  рух»  (Судьба,  и  долг,  и  память: 

Первые  впечатления  о  новом  романе  А.  Нурпеисова») 

мақаласы  да  зерттеушінің жаңа  ойларымен  байыпталган. 

Роман 

кейіпкерлері 

мен 

оқиғаларының  жазушынын, 

әйгілі  «Қан  мен  тер»  трилогиясының  қазіргі  замандаты 

жалғасындай 

екендігін 

айтады. 

Романның  мазмүны 

мен  пішіні  жүйесіндегі  негізгі  сюжеттік-композициялық 

желілердің  үш  кейіпкердің  (Жәдігер,  Бэкизат,  Әзім) 

поэтикалык, 

бейнеленуі 

арқылы 

сабақтасатынына 

багалаулар  жасалған.  Зерттеуші  романдағы  аталған 

кейіпкерлердің 

әрқайсысының 

күрделі 

қайшылықты 

тағдырлары  арқылы  өмір  шындығының  күнгейлері  мен 

келеңкелерінің  шынайылықтары  мен  жалғандықтарының 

мол  болатындығы  дәлелденетінін  саралаған.  Балықшы 

Жәдігердің 

өмір 

бойы 

бейнөт 

көрсе 

де 

тіршілік 

к,озғалысында  бәрінөн  де  айрылган  трагедиялық  хал- 

ахуалымен 

жазушының 

поэтикалық 

мағыналармен 

жеткізу  шеберлігі  түсіндірілген. 

Оның  тағдырындағы 

әуелінен,  Арал  теңізінің  тартылуы  мен  балықтың  жоғалып 

кетуі,  одан  кейін  әйелінен,  бала-шагасынан  айрылуы, 

ақырында  мүз  үстінде  олуі  -   бәрі  де  кеңес  дэуірінің 

қитурқы  саясатының  қүрбандыгына  айналған  қарапайым 

қазак,  халқы  трагедиясының  көрсеткіші.  Ал,  ірі  гылыми- 

зерттеу  институтының директоры,  академик  Әзім  бейнесі 

арқылы  Арал  теңізінің  қүргатылып,  оның  орнына  мақта

5

№   4-5  (41),  2 0 1 0   ж ы л

дзақ  және  әлем  әдебиеті

Казахская  и  мировая  литература

плантацияларын  жасагысы  келген,  сонау  30-жылдары 

ужымдастыру  мен  тәркілеу  арқылы  ашаршылық  апатын, 

одан  кейін  қорғанысты  нығайту  жэне  ғарышты  игеру 

бағдарындағы  ядролық  сынақтармен  Қазақстан  дала- 

сын  және  атмосферасын  улаған  -   сырты  «қайраткер», 

іші  бос  -   қоғамдагы  аса  қауіпті  пенделердін  жиынтык, 

келбеттері  дәлелденген.  Зерттеуші  нурпейісовтік  Әзімді 

леоновтық.  Грацианскиймен  («Русский  лес»)  салыстыра 

отырып,  Әзім  бейнесі  арқылы  бүкіл  адамзатты,  табигатты 

экологиялық  апатты  жагдайға  ушыратқандардың  типтік 

болмысын  анықтайды:

«Нет  Азим  дьявольски  жизнеподобен  своей  ми­

микрией  и  эгоцентризмом.  Жизнеподобен  потому,  что 

слаб,  потому  что  не  знает  и  не  чувствует за  собой  прав­

ды  большой  непридуманной  жизни.  Азимы  внутренне 

легко  ломаются,  потому  что  их  удел  быть  пресмыкаю­

щимися  -   вовремя  менять  шкуру  или  его  цвет,  уходя  от 

возмездия  судьбы.  Нурпеисов  особенно  подчеркивает, 

что  живучесть  их  феноменальна  в  силу  невозможности 

полного  искоренения  в  мире  зла»  [2,  с.  52].

Роман  композициясындағы  Бәкизаттың  бейнеленуі- 

мен  де  тағдыры  Жәдігермен  де,  Әзіммен  дө  байла- 

нысын,  бірақ  өзі  аңсаған  бақыттылык,  үлесіне  қолы 

жеге  алмаган  әйел  қасіретінің  көркемдік  шындықпен 

жинақталу  поэтикасын  зерттеуші  атап  көрсеткен.

Ғалымның  Олжас  Сүлейменовтің  шыгармашылыгына 

арналған  «Сухбат  аңсауы»  («Жажда  диалога»)  атты 

зерттеуінде  кернекті  тұлганың  ақындығына,  филолог- 

зерттеушілігіне  әр  жылдары  шыққан  кітаптары  («Глиня­

ная  книга».  1969;  «Повторяя  в  полдень»,  1973;  «Круглая 

звезда»,  1975:  «АзиЯ»,  1975;  «Определение  берега», 

1976;  «Трансформация  огня»,  1985;  «Избранное»,  1986, 

тб.)  бойынша  талдаулар  жасаған.  О.  Сулейменовтің 

лирикалық  елендері  мен  көсемсездік-философиялық 

поэмаларының  жанрлық  табигатына  тән  фольклорлық- 

этнографиялық,  тарихи-көркемдік  жинақтаулардың  жал- 

пыадамзаттық  гуманизм  көзқарастарына  негізделгенін 

бағалайды.

В.В.  Бадиковтың  жазушы  Дукенбай  Досжановпен, 

(«Печали  нашего  прошлого  ждут  воздания»),  ақын 

Дуйсенбек  Нақыповпен  («Писатель  потерял  заказ?») 

болган  әдеби  сұхбаттарында  қазіргі  XX  ғасыр  мен

XXI  ғасырдың  тоғысындагы  кәркем  әдебиөттің  адам­

зат  урпақтары  ушін  рухани  қызмет  әлеуетінің  езекті 

мәселелері  сез  болган.

Профессордың  тәуелсіз  Қазақстанның  жаңа  тарихын 

әлем  өркөниеті  кеңістігіне  лайықты  рухани  қазынасын 

толықтыруына,  жоғалтқан  улттык,  рухани  қундылықтарын 

жаңаша  багалауларға  белсене  ун  қосқаны  мәлім,  Мы- 

сапы,  «Нәзір  Торқулов  -   кеңес  тарихының  жузеге  асы- 

рушысы  және  кепілгері»  («Назир  Тюрякулов  -   творец 

и  заложник  советской  истории»)  атты  рецензиялық 

мақаласына 

Тайыр 

Мансуровтың 

Қазақстанның  XX 

ғасырдағы  тарихының  көрнекті  саяси  қайраткері,  ди­

пломат  Нәзір  Төреқүлов  түралы  кітабы  (Таир  Ман-

6

Ü

суров.  Полпред  Назир  Тюрякулов.  Дипломат,  поли­

тик,  гражданин.  -   М.:  «Реал-пресс»,  2003г.)  негізінде 

жазган  тарихи-әдеби, 

көсемсөздік  толганыстарынын, 

маңыздылыгына  ерекше  назар  аударамыз.  Жазушы- 

ғалым,  тарихшы-публицист,  гуманист  зерттеуші  қазақ 

тарихының  ежөлгі  замандардан  XXI  гасырта  дейінп 

аралыгындагы  халықаралық  байланыстардың  дәнекері 

болған  тарихи  қайраткерлердің  (Жусіп  Баласагун  (XI  г.), 

Ораз-Мұхаммед  (XVtl  г.),  Теле  би,  Қазыбек  би,  Әйтеке 

би  (XVIII  г.),  Ш.  Уәлиханов,  Ш.  Ибрагимов  (XIX  г.),  М. 

Шоқай,  Ә,  Бекейханов,  Н.  Төреқулов,  T.  Тәжібаев  (XX 

ғ.))  -   қазақ  және  әлем  халықтары  байланыстарының 

дәнекері  болған  қызмеггеріне жогары  бағалаулар бергөн. 

Қазак,  өркениеті  қайраткерлерінің  әлем  халықтарының 

өзара 

ынтымақтастық, 

достык 

қарым-қатынастарда 

болуындағы  қызметінің  тарихи  маңыздылығын  азаматтык, 

суйіспеншілікпен 

багалайды 

Бул 

-  

әдебиеттанушы 

ғалым,  гуманист-үстаз  В.  В.  Бадиковтың  қазақ  халқының 

тарихын,  салт-дәстүрін,  рухани  қазынасы  -   соз  өнөрін 

сүйген  шынайы  достық  коңілінің  тужырымдары:

«Эти  политические  и  государственные  деятели,  в 

том  числе  ученые  и  писатели,  были  «связными»  раз­

ных  народов,  государств  и  культур.  В  их  напряженной, 

нередко  рискованной  «службе»  проявилась  и  тради­

ция  национального  просветительства,  восходящего  к 

степным  биям  и  тюре.  Так  что  известные  черты  на­

ционального  характера  -   гостеприимство,  красноре­

чие,  проницательность  -  это  не  просто  дань  «роскоши 

человеческого  общения»,  это  еще  и  народная  оратор­

ская  традиция  установления  дружбы  и  доверия  в  самых 

разных  ситуациях  межродового  и  межнационального 

общения»  [2,  с.  159],  Демек,  корнекті  эдебиеттанушы 

ғалым  В.В.  Бадиковтың  Қазақ  тарихының  мыцжылдықтар 

белестерінен  еткен  рухани  мәдениеті  құндылықтарын 

да  ез  шығармашылығына  арқау  етуі  арқылы  озінің 

әлем  өркениеті  деңгейіндегі  гүманистік  дүниетанымы 

айқындалады.

Қорыта  айтқанда,  филология  гылымдарының  док­

торы,  профессор  В.В. 

Бадиковтың  қазак,  әдебиеті 

мөн  әлемдік  сез  енері  дамуы  үдерісін  сабақтастыра 

бағалаган 

еңбектері 

қазіргі  замангы  филологиялық 

жаңашыл  зерттеулер 

бағдарына  үлгі 

бола 

алады. 

Тәуелсіз  Қазақстанның  жаңа  әдебиетін  әлем  өркениеті 

кеңістігі  аясында  қарастыру  багытындагы  қазіргі  және 

болашақтағы  жаңа  ізденістерге  ғалымның  еңбектері 

гылыми-теориялык,  методологиялық  негіз  болады.  Бүл 

ғалым-устаздың  мәңплік  өмір  улагатының  жолы.

Пайдаланылған  әдебиеттер:

1.  Литература  народов  Казахстана.  -   Алматы;  НИЦ 

«Ғылым»,  2004.  -   352  с.

2.  Бадиков  В.  Книга  про  себя  и  про  всех:  Расска­

зы,  эссе,  воспоминаня  /   Сост:  Валентина  Бадикова, 

Адольф  Арцишевский.  -   Алматы,  2009.  -   300  с.

.азак  жэне  элем  өдебиеті Казахская  и  мировая  литература

№  4-5  (41),  2 0 1 0   ж ы л

о

ЗЕРТТЕУ

7

КАЗАК  ЗДЕБИ  СЫНЫ:  ТАРИХ  ЖЭНЕ  TAfblJIbIM

Ж Ж ''Ж Ж ғ а с ы р д ы ң   аппысыншы  жылдарындагы 

өнімді 

де 

жемісті 

эдеби 

процесс

Я   ч к ш   та.өокелең  сынды  тугызды.  Ол  занды  да. 

Себебі,  эдебиет  бар  жерде  эдебиеттану  гылымы  бар, 

эдебиет  сыны  бар.  Егер  эдебиетке  келген  сана  сілкінісі 

мен  сана  серпілісі  қогам  келбетіне,  сол  қоғамды 

қурайтын  адам  болмысына  философиялык,  турғыдан 

үңілуді қажетсінсе,  соган апгышарттар жасаған  қоғамдағы 

«жылымық»  сәт  өз  әсер-ықпалын  әдеби  сынға  да 

тигізді  Қазақ  әдеби  сынының  алпысыншы  жылдардагы 

даму  өркендеу  жолы  осынау  «жылымық»  сәттен  бастау 

алды.  Әдеби  процесс  өнімді  де  жемісті  бола  баста- 

ды.  Батыл,  жаңаша  кезқарасқа,  демократиялық,  сипатқа 

негізделген,  улттық  болмысты  жарқырата  көрсетуге 

ниеттенген,  олқылығымызды  толықтыруга  бағытталган 

әдеби  сын  дүниеге  келді.  Ол  өзінің  алдындагы  үрдісті 

сақтай  отырса  да,  қоғамдагы  сәл  де  болса  жүріп  жатқан 

өзгеріс,  сипаттарға  орай  жаңаша  лепке  толы  болғанын 

жоққа  шыгаруға  болмайды.

Алпысыншы  жылдары  әдеби  басылымдар  әдеби 

өмірдің  тайқазанына  айналды,  Пззет-журнал  беттерінде 

жаңа  шығармалар  көптеп  көріне  бастады.  «Жулдыз» 

журналының  әдеби  шолуынан  төмендегідей  жолдарды 

оқимыз.

«Журнал  редакциясына  күнбе-күн  көп-көп  өлөндер 

түсіп  жатады.  Осы  өлендердің  жарамдылары  іріктеліп 

алынып, 

журналдың 

«Жастар 

дауысы» 

бөлімінде 

жарияланғаны  оқушыларымызга  аян.  Жас  ақындардың 

шыгармалары  сонымен  қатар  журналдың  жеке  сан- 

дарынан  да  қағыс  қалмай  келеді.  Болашағынан  үміт 

күттірген  жас  талапкерлер  С.  Асанов,  Т.  Есімжанов,  А. 

Асылбеков  (Алматы),  С.  Қабылбаев  (Ақтөбе),  Қ.  Ба- 

янбаев  (Талдықорган),  Т.  Айбергенов  (Ташкент)  және 

басқалардың  есімдері  журнал  арқылы  жұртшылыққа 

бірқыдыру  қанық  болды».

Алпысыншы  жылдардагы  қазақ  әдебиеті  барлық 

жанрларда  дерлік  дамып, 

айтарлықтай 

табыстарға 

жетті. 

Мерзімді 

басылым 

беттерінде  жаңа 

шығып 

жатқан  кітаптарга  пікір  білдіргөн  рецензиялар  жиі  көрініп 

турды.

Т.  Әлімқүловтың  «Махаббат  дастаны»  («Қазақ  әде- 

биеті».  11.03.1960,  С.  Мук,ановтың  «Мәлдір  махаб­

бат»  романы  туралы),  Р.  Бердібаевтың  «Махаббат  пен 

зулымдық»  («Лениншіл  жас»,  06.04.1960,  С.  Муқановтың 

«Мөлдір  махаббат»  романы  туралы),  Ә.  Нарымбетовтің 

«Балалар  әдебиеті  жайлы  құнды  кітап»  («Қазақстан 

мугалімі», 

19.05  1960, 

Ш, 

Ахметовтің 

«Балалар 

әдебиетінің  очеркі»  деген  еңбегі  туралы),  A.  Иурқатовтың 

«Өмір  шындығы»  («Социалиста  Қазақстан»  15.05.1960, 

Ғ.  Мұстафиннің  «Дауылдан  кейін»  романы  хакында,)  Б. 

Сахариевтің  «Қайта  туган  роман»  («Жұлдыз»,  1960,  №7 

С.  Мүқановтың  «Мөлдір  махаббат»  романы  туралы),  т.б. 

рецензияларда  шағын  жанрдың  мүмкіншіліктері  біршама

Қ.  ҚАЛЫБЕКОВА,

ҚарМТУ

керінді.

А.  Шамкенов  «Баймухамбет  Тоқтаровтың  әңгімелері 

мен  очерктері  енген  «Суретші»  дегөн  кітабына  пікір 

білдірді.  Окушы  жүртшылык,  будан  бурын  оның  «Бақыт 

жолы»  деген  алғашқы  повесін  жылы  қабылдаған  бола- 

тын.  Міне,  енді  жас  жазушы  оқушысына  екінші  кітабын 

ұсынып  отыр.  Жинаққа  кірген  он  бір  әңгіме,  очөрктердің 

ішінен  уақига  қоюлыгы  мен  көлемі  жағынан  өзгелерден 

оқшау  көзге  түсетін  «Суретші»  деген  әңгімені  е р е ш е  

атауга  болады.  Бұл  әңгіменің  қүндылыгы  сол  -   автор 

емірде  кездесетін  кейбір  жайларды  тым  асыра  сілтеп, 

мәнерлемей,  болмыс  тургысынан  шынайы  суреттөйді. 

Яғни,  мунда  адамдар  тагдыры  бар,  өмір  бар»  [1].

Автор  кітапқа  едәуір  сындар  айтқан.  «Жинақта 

көңіл  толмайтын,  сүреңсіз,  олқы  шыгармалар  да  жоқ 

емес. 

Мәселен, 

«Бір 

мөктептен 

репортаж» 

деген 

очерктің  көркемдік  сапасы  мүлде  төмен  дәрежеде  бол­

са,  «Қылжақбаевтың  қиялы»  деген  сатиралық  әңгіменің 

шындыққа  жанаспайтын  жерлері  бар.  [азеттерде  басы- 

латын  жай  хабар-макала  тәрізді  алғашқы  очерксымаққа 

жинақтан  қалай  орын  берілгеніне  қайран  қаласың. 

Эрине,  автор  кітабының  бет  санын  көбейту  үшін  кейбір 

дүниесін  көпе-көрінеу  тықпалап  жібөруі  ықтимал  ғой, 

бірақ  сонда  редактордың  қырағылыгы,  талгамы  кДйда? 

Автордың  жаңылып,  жаза  басқан,  көрмеген  жерлері 

болса,  ескертіп  отыру  -   редакторлардың  игі  міндеті 

емес  пе?  Осы  кітапқа  бас-аягы  жоқ  Стефан  Геймнен 

аударылган  өңгіменің  енгізілуі  де  сол  баягы  көлем  жагын 

ойлагандықтың  әсері.

Тек  айта  кететін  нәрсе,  әңгіме  етіп  отырған  осы-

№   4 -5  (41),  2 0 1 0   ж ы д

,азақ  және  әлем  әдебиеті

Казахская  и  мировая  литература

8

нау  жинақты  демеп,  уясынан  ушырып  жіберуші  Ес- 

батыров  жолдас  та  жас  жазушының  шығармаларына 

нағыз  редакторлық,  қатал,  сын  көзбен  қараса,  кейбір 

шалағайлықтарды  болдырмайтындай  мүмкіндік  бар  еді

«Қылжакбаевтың  қиялы»  деген  әңгімесіндө  автордың 

қандай  мақсат  көздегені  белгісіз.  Өлде  оны  дарынсыз 

драматург,  халтурщик  етіп  көрсеткісі  келді  ме9  Әлде  оңай 

табыс,  жеңіл  жолды  көрсететін,  жемқордың  үсқынын  су- 

реттемөк  болды  ма?  Немесе  астында  машинасы  бар 

жауапты  қызметті  аңсайтын  мансапқор  біреудің  бейнесін 

жасағысы  келді  ме?  Көлемі  шағын  әңгімеде  автор  осы 

айтылғандардың  тым  болмаса,  біреуін  жеріне  жеткізе 

суреттеп  ашып  беруі  керек  еді»  [1].

Р.  Бердібаев  белгілі  әдөбиетші  Ә.  Қоңыратбаевтың 

«Қозы-Көрпеш  -   Баян  сулу»  .туралы  монографиялық 

зөрттөуін  жоғары  бағалаган.

«  ..Өткен  жылы  әдебиеттану  саласынан  бірталай 

кітаптар  шықты.  Оларда  арғы-бергі  әдебиеттің  көптеген 

жайлары  сөз  болған;  олар  -   оқушыга  тиісінше  берерлігі 

бар  еңбектер,  Солардың  қатарындаты  қүнды  кітаптардың 

бірі 

-  

филология  ғылымының  кандидаты 

Әуелбек 

Қоңыратбаевтың  “ К,озы-Көрпеш  -   Баян  сүлу»  жырына 

тамаша  терең  талдау  жасаған.

Ә.  Қоңыратбаев  монографиясының  айрықша  үш  қа- 

сиетін  алдымен  атап  көрсетуіміз  орынды.  Біріншідөн, 

зерттеуші  алған  тақырыбын  үлкен  ғылыми  адалдықпен 

жан-жақты  қарастырган;  бүрынды-сонды  «Қозы-Корпеш» 

жайында  пікір  айтқан,  нусқаларын  жиып,  бәстырган 

адамдардың  бәрінің  де  еңбегіне  тоқталып,  шолып  етеді; 

оқушыға  тұжырымды  тутас  мәлімет  береді.

Екіншіден,  автордың  терең  топшылап  тың,  соны 

пікір  айтуға,  батыл  салыстырулар  жасауга,  қызғылықты, 

келөшегі 

мол 

идөялар 

айтуға 

қабілеттілігі 

анык, 

байқалады.

Үшіншіден,  галымның  тіл  орамдылығын  айту  керек»

[

2

].

С. 

Адамбековтің 

«Қожанасыр 

қақпасы» 

атты 

сатиралық  әңгімелер  жинагы  да  әдеби  сында  пікір 

қозғады  [3].  3.  Бейсенбаевтың  [4],  А,  Нұрқатовтың, 

г.б 

рецензияларында  С.  Адамбековтің  «Қожанасыр 

қақпасы»  оң  багаланды.

А.  Нурқатов  былайша  баға  бөрді.

«...Қорыта 

келгенде, 

«Қожанасыр 

қақпасы» 

-  

негізінен,  кейбір  әңгіме,  фельетондардағы  үстірттік, 

қайталау, 

к,үр 

сөзуарлық 

сияқты 

кемшіліктеріне 

қарамастан,  өткір,  сықақ  күлкі  ойнап  турған  өзіндік 

салмагы  бар  жинақ.  Оның  оқушы  жүрегіне  тура  жол 

табуының  себебі  де  осыдан»  [3].

Шын  суреткөр  қаламның  ғана  майталманы  емес, 

сонымен  бірге  ойдың  да  өрені  болмақ.  Суреткерлік 

пен  ойшылдық  бір  өзінің  бойында  түтаса  тоғысқан 

қаламгерлер  ғана  нағыз  үлы  шеберлер  бола  алғандығы 

әдебиет  тарихынан  жақсы  аян.  Пушкин  мен  Іогольдің, 

(орький  мен  Фадеевтің  тамаша  көркөм  шығармалары 

мен  емір  туралы,  әдебиет  туралы  даналық  ой-пікірлері 

де  қатар  жасап  келеді.  Олар  халықтың  өмірімен  де 

мейлінше  тыгыз  байланысты  болған,  туган  елі-журтының 

откендегі,  әрі  өздерімен  түстас  әдебиетін  зерттеген.  Бул 

олардың  өз  творчествосына  да  жөмісті,  игі  эсер  еткен,

Осының 

айқын 

мысалын 

езіміздің 

кернекті

суреткерлеріміздің  творчествосынан  да  табамыз.  М. 

Әуезовтің  әр  кездерде  жазған  сын,  зерттөулері  ғалым- 

жазушының  «Эр  жылдар  ойлары»  атты  көлемді  кітабына 

енген.  Бүл  кітапта  автордың  оқушы  қауымга  әуелден  та* 

ныс  еңбектерімөн,  мақалаларымен  бірге  түңғыш  рет  жа- 

рияланып  отырган  монографиялық  зерттөулері  де  бар,

Кітап  халқымыздың  үлы  ақыны  Абайдың  өмірі  мөн 

шыгармашылығына  арналган  көлемді  зерттеумен  ашы- 

лады.  Абай  туралы  тақырып  М.  Әуезовтың  суреткерлік 

творчествосының  гана  өмео,  сонымен  бірге  ғалымдық 

қызметінің  де  ен,  орісті  озөп,  үзілмес  арқауы  екені  аян. 

Зерттеуші  Абайдың  абайлық  қасиет-қадірін,  үлылығын 

оның  емір  кешкен  дәуірінің  ілгерішіл  сипаіымен  және 

оның 

бірден-бір 

дурыс, 

айнымас 

та 

адастырмас 

ақындық  багьіт-бағдар  ұстанғандығымен  байланысты 

алып  қарайды,

Сыншы  А.  Нурқатовтын,  «Жылдар,  ойлар»  атты  шо- 

луында  улы  жазушының  осы  еңбегінің  қадір-қасиеттері 

кеңінен  әңгімөлөнген.

«Тегінде,  Абайдың  ак,ындыгындай  ақындық  қуаты 

Абайдан  бурынгы  ақындарда  да  болуы  мүмкін.  Олардың 

бірталайы  тіпті  атсыз  ақын  боп  та  өткен  болар.  Сон- 

дай  ақындардың  ғана  санасы  мен  таптық  тұргысында, 

мәдениеттік  дәрөжесінде  қалса,  Абай  классик  Абай 

болмас  еді.  Өзінен  бурын  жүз  ақын  болса,  жүз  бірінші, 

мың  ақын  өткен  болса  -   мың  бірінші  болып  та  қалар  ма 

еді.  әлде  қайтер  еді!»  -   деп  түйеді  ол.  Сейтіп,  зерттеуші 

Абайды,  ең  алдымен,  өз  дәуірінің  жемісі,  өз  заманының 

үні  деп  қарайды.  Ол  осындай  диалектикаЛық  принцип- 

тен  әрдайым  танбайды.

Бұдан  әрі  ғалым  Абайды  тану  жайын  азды-көпті  сез 

етеді,  басқа  авторлардың  ақын  туралы  үлкенді-кішілі 

еңбөктеріне  әділ  баға  беріп,  атап  өтеді.

Абайдың  әз  басы  ешқандай  мемуар  жазбаганын 

жәнө  оның  замандастарының  қағаз  бетіне  түсірілген 

өстеліктері  жоқтығын  ескерсек,  онда  М,  Әуезовтың  бул 

салада  жүргізген  еңбегі  қаншалықты  қиын  да  күрделі 

болтанын  анығырақ  аңдай  түсеміз.  Ақын  жайында  ел 

арасында  таралган  әр  алуан  аңыздарды,  кәрі  қулақты 

жандардың  жадында  сақталған  жайттарды,  басқа  да 

сан-сан  материалдарды  дамыл  таппай,  тірнектеп  жинай 

жүріп,  зерттеуші  Абайдың  нағыз  ғылыми  өмірбаянын  жа- 

зуды  тамамдап  шықты»  [5].

М.  Әуөзовтің  Абай  туралы  үлы  туындысын  дүниеге 

қалай  әкелгендігі  аталмыш  еңбекте  дүрыс  бағаланған. 

Эрине,  алпысыншы  жылдарға  дейінгі  кезенде  бүлай  айту 

еш  мүмкін  емес  еді.  Сонымен  қатар,  санадағы  толық 

мәнінде  емес,  демократия,  яғни  қоғамдағы  «жылымық» 

сәттің  дө  толыққанды  емес  екенін  байк,ау  қиын  емес. 

Себебі,  бүгінгідей  тәуелсіздік  заманы  болса,  Әуезовке 

үлкен  қиындық  тудырған  нәрсе  -  әдебиеттің  социалистік 

реализм  талабынан,  әсірөсе,  оның  таптық  принципінен 

шыға  алмаганы  айтылар  еді.

«Абайдың  жас  шағында  жазған  немесе  шығарған 

елендерінің  бізге  жеткені  онша  көп  емес.  Бүдан  он 

шақты  жыл  бұрын  кейбір  зерттеушілер  сол  азды-көпті 

елендердің  авторы  Абай  екендігіне  шәк  келтірмек  те 

болды.  М.  Әуезов  сондай  дүдамал,  екіүдай  пікірлердің 

терістігін  анықдәлелдей  отырып,  ақынныңжас  шағындағы 

творчествосына  тән  қасиеттерді  терең  ашып  береді.

жүктеу/скачать 3,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: