Синтлксистік плрадигиаллр
Қазіргі қазсщ тілінОегі синтаксистік парадигмапдр
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
| Қазіргі қазсщ тілінОегі синтаксистік парадигмапдр
Жоғарыда~келтірілген пікірлерден түйетініміз - кұрама баянда- уыштардың кұрылымы толық мағыналы есім сөз бен көмекші етістік тір- кесінен құралатындығы. Бірак күрама баяндауышты жасауға модаль сөздердің де қатысы бола- тынын, олар шактык мағына қосу үшін емес, модальдық мағына үстей- тінін М.Балакаев атап көрсетіп, төмендегі мысалдарды береді: Агаштың басындагы тыгыз бүйра, ал ңара көк жапырақтар папак тгтһлі (Ғ.Мұстафин). Өзі бір тэжіпибелі адам қеріиеді(Ғ.Мұстафин). Құрама баяндауыш есім сөз бен тек көмекші етістіктің тіркесі болып қана құралмайтынына көңіл аударған — Т.Сайрамбаев етістік пен модаль сөзден, есім мен модаль сөзден құралған баяндауыштарды да құрама баяндауыш деп таниды, төмендегі мысалдарды келтіреді. Художник негүрлым көп білуре міндетті (М.Әуезов). Ол өз жүрегінің жүмбагын өзі шешуі ке.пек (З.Шашкин). Шалқып жүрген епкенін егжесі (М.Әуезов). Ішіміздегі ширагымыз да, сергегіміз де өзін бплдын (М.Әуе- зов). Бершіл бір жәрдем етпесе, өзгеден үміт жок секілді (Ғ.Мүсірепов) [32,108-109 66.]. Етістік баяндауьнптың да есім баяндауыштың да құрама және күрделі түрлері болатыны жайлы айтылған Е.М.Галкина-Федоруктың еңбегінде құрама баяңцауышты жасауға қатысатын көмекші етістікгің екі түрлі қыз- метінің бірі предикатив мүшені бастауышпен байланыстыру, екіншісі баяндауыш болып тұрған етістіктен басқа сөз табына шақгық мағына үстеудейді [33, 141-155 бб.]. Осы еңбекте күрделі баяндауыш дегенге жеке тоқталмайды, күрделі құрама баяндауыш (сложное составное сказуемое) жайлы оның құрама баяндауыштан айырмашылығы ретінде екі компоненттен емес, үш не- месе төрт компоненттен болатынын, құрама баяндауыштың бэрі үшінші компонентпен кеңейе бермейтіндігі айтылады [33, 174-175 бб.]. Бұл ең- бекте құрама баяндауыш пен күрделі баяндауыштың аражігі ашылмаған. В.В.Бабайцеваның еңбегінде күрделі баяндауыш деп дара және құрама баяндауыштьщ күрделенген түрін көрсетеді де, күрделі баяндауыштың етістік не есім баяндауыш деп аталуы негізгі сөздің есім не инфинитив болуына байланысты екені айтылады [30, 126-127 бб.]. П. А. Лекант баяндауышты кұрылымына қарай екіге бөледі: дара (прос- тое) және құрама (непростое, составное) баяндауыштар. Баяндауыштардың осылай бөлінуі баяндауыш бойындағы нақты лек- сикалық және абстрактілі грамматикалық мағынаның берілу іне байланыс- ты деп есептеген ғалым дара баяндауыштағы нақты лексикалық мағына мен абстрактілі грамматикалық мағына бір ғана сөз тұлғасымен немесе лексикаланған сөз тіркесімен беріледі де, құрама баяндауыштағы нақгы лексикалық мағьша бір сөз бен абстрактілі грамматикалық мағына екін- ші бір сөз тұлғамен беріледі деп, құрама баяндауыштың екі компонент-
кездес д ^роЦеСіНің кұбылмалы реңктерін білдіру. Әлденеше етістік бір кимы ба^ндауыш болғанда, оның біреуі ең негізгі болады да, қалғанда- күрдел^ ^ біріне-бірі көмекші болады» [29,125 б.]. Ғалым эрі карай кур- РЫ °етістіктерден болған баяндауыштар эртүрлі құрамда айтылып, әр- ^рлі кимыл кезендерін білдіретіндігін төмендегі мысалдармен берген: ҮР1 Қимылдың басталу кезеңі. Зылиха ю/я бастады. сөйл Жвжаді(Ғ.Мұстафин). Коля кеткелі жатыо (Ғ.Мүсірепов). —2ТҚимылдың болып жатқан кезеңі. Жарқыраган май күні тамылжып (М.Әуезов). Жомарт тагы бірдеме үйуетіп тщ._ Қалует Баршагүл- ге гайяеп келеді (Ғ.Сланов). 3. Қимылдың аякталған кезеңі. Жолаушылар журіп кетті. Ол айтып болды. Мақаланы кеше-ақ жшыптастадым. «Сөйтіп етістіктерден болған күрделі баяндауыштар негізгі және көмекші етістіктерден кұралады, олар кимылдың эртүрлі кезеңін, шағын, модальдылығын білдіріп, сөйлемнің предикаттық мазмұнын түрлендіріп отырады» [29,130 б.] - деп қорытындылайды. Ғалымның есімдерден болған күрделі баяндауыпггарға келтірген мы- салына назар аударайық: Бурабай тауының айналасы Аскардың ашщ- нында (С.Мұқанов). Станция тау (Ғ.Мұстафин). О.іең - жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|