Синтлксистік плрадигиаллр
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зат есімнін бастауыш қызметінде жумсалуы.
- Есімдіктердің бастауыш қызметінде жұмсалуы.
- Сын есімнің бастауыш қызметінде жұмсалуы.
- Сан есімнің бастауыш қызметінде жүмсалуы.
- Есімше мен кимыл есімінің бастауыш қызметінде жүмсалуы.
| { 0дЛім.Дәстүрлі сишпаксистік парадигмамр
сөз тіркесі мен тұракты тіркестер. Зат есімнін бастауыш қызметінде жумсалуы. Зат есімнщ барлық түрі (жалкы есім, жалпы есім, деректі, дерексіз зат есімдер) атау септіп талғасында бастауыш қызметінде жұмсалады. Мысалы: Раущан қалты- рап түр, өкпесі аузына тыгылып сөйлеуге ерік бермейтін секілді (Б.Май- лин). Шырылдап үшцан бозтоугай үй үстіндегі аспанга ілініп, цадалып түр (М.Әуезов). Еатырлык майданда сыналады, Ацылдылъщ ашу үстін- де сыналады (Мақал). Зат есімдер көптік және тәуелдік жалғауымен келіп те баста- уыш қызметінде жұмсалады. Мысалы: Жауынгерлер ац цар, көк мүз аязды күндер мен түндерді елемей жүріп келеді (С.Бақбергенов). Жац- сыныц ісі менен аты өлмейді, тарихта жазып кеткен хаты өлмейді (Мақал). Есімдіктердің бастауыш қызметінде жұмсалуы. Есімдіктердің әрбір тобының бастауыш қызметінде жұмсалу дәрежесі әртүрлі: жік- теу, өздік есімдіктері бастауыш қызметінде сол қалпында, молынан жұмсалса, басқа есімдіктер (сілтеу, сұрау, жалпылау, белгісіздік, болым- сыздық есімдіктері) заттанып, бастауыш қызметінде жұмсалады. Мы- салы: Мен ертең сөз өзіме тие цалганда, сіз жіберген цатені цайтала- маймын (С.Бақбергенов). Қүлыным-ау, сен отыра түрсацшы (Д.Исабе- ков). Ол той өткен соц-ац үй-ішініц тірлігіне араласып кетті (Д.Исабе- ков). Өздік есімдіктері тәуелдік жалғауымен келіп бастауыш қызметін- де жұмсалуға бейім. Мысалы: Басца айыпты жоц өзім, өзім кінәлімін (С.Бақбергенов). Сілтеу есімдігінің бастауыш қызметінде жұмсалуы: Бар бәлесініц ал- дын алуга дайындалып, тас түйін отыр едім, мьінаусы күтпеген соццы болды (Б.Әлімжанов). Сұрау есімдігінің бастауыш қызметінде жұмсалуы: Қане, кім цайда барадьі? Қайсыц маган ересіцдер? (Т.Әлімқұлов) Жалпылау есімдігінің бастауыш қызметінде жұмсалуы: Барлыгы ты- ным таппай цимылдауда (С.Ерубаев). Белгісіздік есімдігінің бастауыш қызметінде жұмсалуы: Жігіттердіц бірсыпырасы жалт берді, кейбірі аттыц жалынын цүшты (А.Байтұр- сынов). Болымсыздық есімдігінің бастауыш қызметінде жұмсалуы: Әмірцан- дай энді ешкім сала алмайды (Ж.Аймауытов). Есімдіктер өзара тіркесіп, күрделі бастауыш жасалуы: Өй, ол өзі ау- зына берік,' сөзге жоц, тыцдаудан жалыцпайтьін адам (Б.Әлімжанов). Сын есімнің бастауыш қызметінде жұмсалуы. Сын есімдер табиға- тында анықтауыш қызметінде жұмсалатын сөз таптары. Олар заттың түрлі сапасын, көлемін, сынын білдіретін сөздер. Заттың сындық сапа- сж>
сын білдіретін сын есімдер ойды ықшамды етіп, аз сөзбен жеткізу кегк^ болғанда, зат есіммен қатарласып т¥рмай-ақ, дара күйінде қолданыла береді. Ондаида сын есімдердің сапалық мағынасы жойылмайды олап сындық әрі заттық мағынада жұмсалады. Қазақ тілінде субстантивтеніп бастауыш болатын сын есімдер, көбіне, кісі туралы айтылған сөздеп мақал-мәтелде қолданылған сын есімдер. Мысалы: Жаксы - ісімен жак- сы (Мақал). Білекті бірді жыгар, білмыңды жыгар (Мақал). Есік- тен салқын ауамен бірге үстіне цалың тон киген жуан кара кіріп келеді (ХАхтанов). Бұл сөзді тасыр үқпас, талапты үгар (Абай). Сан есімнің бастауыш қызметінде жүмсалуы. Сан есімдердің ішін- де бастауыш қызметінде жұмсалуға ыңғайы барлары есептік, ретгік, жи- нақтық сан есімдер. Мұндай сан есімдер ықшамдап сөйлеу кезінде өздері қатысты зат есімдерді түсіріп, бастауыш қызметінде жүмсалады. Есептік сан есімдер бастауыш қызметінде заттық мағынада, жас деген мағынада жүмсалады. Мысалы: Жиырма бес маган тагы қайтып келді, сәлемін ал- тын күннің айтып келді (Жамбыл). Жинақтық, реттік сан есімдер бастауыш қызметінде көбінесе кісі ту- ралы айтылған есімдер болады. Мысалы: Оқып жүргенде сыр- ласуіиы едік (Б.Момышүлы). Үшеуікелгелі айдан асты (Ғ.Мүстафин). Екеуіщзбір жерден шықтыңыз (Х.Есенжанов). Есімше мен кимыл есімінің бастауыш қызметінде жүмсалуы. Заттық мағынаны білдіру арқылы бастауыш қызметінде жүмсалатын сөз таптарының бірі — етістік. Нақты айтқанда, етістіктің ерекше түр- лері — қимыл есімі мен есімше. Олар етістікке тән семантикасын сақтай отырып субстантивтеніп, бастауыш қызметінде жүмсалады. Бүлардың ішінде есімшенің қызметі сын есімге үқсас. Есімше бастауыш қызметін- де жүмсалғанда оның бойында үш түрлі қызмет көрінеді: алдымен ол - қимыл, екіншІ қимылдың сапасы, үшінші қимылдың иесі - адам. Мы- салы: Жыгылган- күреске тоймас (Мақал). - түйені де көрмес (Макал). Екі аразды табыстыратын да. айырат - арадагы кісі (Б.Майлин). Қимыл есімі (түйық етістік) зат есім сияқты түрленеді, сондықтан зат есім сияқты синтаксистік қызмет атқарады, демек, бастауыш қызметін- де жүмсалады. Мысалы: Жақсы ойдың қандай қиын болса, де оңай емес (Ғ.Мүсірепов). Тап тдртысыкүшейді, қазақ әдебиеті өркен- дей түсті (Б.Кенжебаев). жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|