Синтлксистік плрадигиаллр
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазіргі ңазаң тіліндегі синтаксистік парадигмал
| с.епдін патшасы. соз сапасы (Абай).
«Бұл сөйлемдердің баяндауыштары күрделі. Күрделі деп танылатыны олар сөйлемде айтылған ойға лайық күрделі қалпында бастауыштардың жайын баяндап тұр», - деген ғалым күрделі баяндауышты тануды былай түсіндіреді: «предикаттык топтағы есімдердің соңғы сөзі сөйлемде ай- тылатын ойға лайық бастауышпен қатар айтқанда, тиянакты мағынаны білдірсе, ол дара баяндауыш болады. Оның маңындағы сын есімдер, сан есімдер, есімшелер оның аныктауышы болады. Ал олай болмай, преди- каттық топ түгелімен бастауыштың жайын хабарлап тұратын болса, олар күрделі болады» [29, 139 б.]. Төмендегі екі сөйлемді салыстырып көр- есетеді: 1. Ол мектепті биыл бітіретін оқушы. 2. Мына қыз - кедейдің қызы. Бірінші сөйлемнің бастауышы - ол, баяндауышы - оқушы, орта- дағы сөздер баяндауышгың маңындағы тұрлаусыз мүшелер. Ол - оқушы деп қатар қойғанда тиянақгы ойды білдіріп, сөйлем бола алады. Ал екін- ші сөйлемдегі баяндауыш - кедейдің қызы. Изафеттік кұрылыстағы сөз- дер өзара берік байланыста болғандыктан, бастауышқа сол матаса байла- нысқан тіркес тобымен қатысты болып тұр дейді.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері жайлы оку кұралын жазған ТСайп баев баяндауыштардың екі жағдайда күрделенетіні жайлы: біріңщіл ' эрбір сөз табының күрделі түрі арқылы; екіншіден, негізгі сыңары етіст’І> жэне есімдерге көмекші етістіктің түйдектелуі арқьшы жасалатыны о *К құралдарында көрсетіліп келе жатқандығын атап көрсетеді де, баянл уыштар тек көмекші етістікгердің тіркесуімен ғана күрделеніп қоймайлы' оларды күрделендіруге басқа көмекші сөздер де қатысады деп төмендегі мысалдарды береді: Нүржан келемеждеп ж.упррм (З.Шашкин') Айгайлап сөйлемесең қасымдагы кісімен шүйіркелесіп сөйлесу (О.Бөкеев). Бақшадагы шат-шадыман сайранның ажары кірету^,- үшінменің үнім косылу керек сшщамды(С.Мүқанов) [32, 123-127 бб 1 Ғалымдар пікірлеріне шолудан байқайтынымыз - құрама баяндауыш пен күрделі баяндауыштың екі немесе одан көп сөздерден жасалатын- дығы, яғни кұрамының дара еместігі. Бірақ олар неге екі түрлі аталады? Бұл сұраққа жауапты Б.Шалабайдың оқу құралынан табуға болатын си- яқты: «Дара баяндауыштар бір сөзден жасалса, күрделі баяндауыштар күрделі етістікгерден, күрделі есімдерден жасалады; ал құранды баянда- уыштар есім сөздер мен көмекші етістікгің тіркесінен, тұрақгы сөз тір- кесінен жасалады» [34,64 б.]. Алайда, сұраққа жауапты накты беру үшін морфологияға оралып, күрделі сөз бен аналитикалық формалы сөздің айырмашьшығына сүйе- неміз. Күрделі сөз толык мағыналы екі сөздің тіркесінен құралады, ал аналитикалық формалы сөз бір толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркесінен құралады, деген пікірге сүйенсек, кұрама баяндауыштың құрылымын жасайтын аналитикалық формалы сөз болады да, күрделі баяндауыш күрделі сөздерден жасалады. Рас, құрама баяндауыштың да кұрамы, сыртқы көрінісі күрделі, бірақ оны құраушы компоненттер (ішіндегі сөздер) екі басқа: құрама баяндауыштар толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркесінен, қүрделі баяндауыштар кемінде екі толық мағыналы сөзден құралады. Мысалы: Ол ауылга кайтты. Оп тыпбарады, Ол ауылга бапып щйтты,Бірінші сөйлемнің баяндауышы — дара етістік, екінші сөйлем баяндауышы — аналитикалық етістік, үшін- ші сөйлем баяндауышы - күрделі етістік. Есім баяндауышты сөйлемдерге мысал: Әсел - Өзі - қызЖолледжде студент екр.н Үш сөйлемнің де баяндауышы кұрьшысы жағынан күрделі, бірак бірінші сөйлем баяндауышы - аналитикалық сын есім, екінші сөйлем баяндауышы - толық мағыналы екі сөз, үшінші сөй- лем баяндауышы — құрама (есім + көмекші етістік). Қазақ тілші ғалымдары құрама баяндауыш атауын баяндауыш құра- мындағы сөздердің әртүрлі сөз таптарынан құралуына байланысты айтса, орыс тілші ғалымдары баяндауыштардың екі сөзден құралуына, оның бірі баяндауыштың лексикалық мағынасын, екіншісі грамматика-
^—^^Г^інтіркесіп кұралуына байланысты атаған. Ба- лык мағынасын оеру * мен ^рь^ысына карай екіге бөліп, (дара және яндауыінтардьі кұн ыШТЫкүрделі баяндауыштың ішкі мағыналык жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|