Синтлксистік плрадигиаллр
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Капшһіяанікі
- Баяндауыштың бастауышпен киысуы.
- Сөйлемнің түрлаусыз мүшелері
- Анықтауыш. Анықтауышқа тән белгілер
- Қазіргі цазац тіліндегі синтаксистік парад игмпп пг
| Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік
есім, сын есім, сан есім), есімдік, көмекші есім де жатыс септігіщт тұрып, баяндауыш қызметінде жұмсалады. -Тәуелдік жалғаулы және иелік формалы есім баяндауыштар: Алтайдың аргы бетіндегі ҒСепей еліңін кызы. Шынымды айтсам, біз ді, тіпті бізді гана емес, ертеректе әкемізді, оның іні-қарындаспіарь ' асыраган - Апамның теректен ойып жасалган келісі мен ескіастами Жалгыз үйлі шалдың өмір тарихы жеке біо кітаптын жүрі т - Ал жүрдім. Енді кезек сенікі. - Ой, лагып кеттіңіз. Ендігі жүріс (Д.Исабеков). Анау шудалана көтерілген түтін Капшһіяанікі - дедіәкём ңамшьісын кезеп, - шешесі, жүзге келген атасы - үшеуі бірге түрады (О.Бөкей). Сонымен, етістіктер түбір күйінде сөйлем мүшесі бола алмайды, жіктік жалғауында немесе жіктік жалғауының нөлдік түлғасында баян- дауыш қызметіңде жұмсалады. Есім сөздер де жікгік жалғауында келіп баяндауыш қызметіңде жүмсалады. Есім сөздер тәуелдік жалғауыңда немесе -нікі, -дікі иелік формасында келіп те баяңдауыш болады. Есім баяндауыштардың тағы бір ерекшелігі - жатыс септігінде келіп те пікірді тиянақты етіп, баяндауыш қызметінде жүмсалады. Баяндауыштың бастауышпен киысуы. Екі негізді сөйлемдегі не- гізгі мүшелердің арасындағы қатынас - субьектілі-предикаттық қатынас. Бүл қатынас екі негізгі мүшенің қиысуынан, орын тэртібінен, интонация- дан көрінеді. Бағыныңқы сыңар - баяндауыш басыңқы сыңар - бастауышқа жақ жэне сан жагынан үйлесіп, қиыса байланысады. Бастауыш сөз кай жақга тұрса, баяндауыш та сол жақтық түлғада болады. Есім баяндауыштың қиысуы: Мен картпын. Сен жассын. Сіз эдемісһ. Ол - Етістік баяндауыштың қиысуы: Мен Сен істей- сіи. Сіз тьщддйдыхОл окиды. Бастауыш көптік мағыналы сөз болғанда, баяндауыш жіктік жалғау- дың көптік түрін қабылдайды. Мысалы: Біз Сендер жас- сыңдар. Сіздер эдемісіздер.. Олар бачалар. Біз демапамыз. Сендер жү- мыс істейсіндер Сіздер тыцддйсжздддОлар пкпды Сөйлемдегі баяндауыш бастауыштан кейін орналасады. Айтылуда бастауыш пен баяндауышты синтагмаларға жікгейтін интонация болады. Сөйлемнің түрлаусыз мүшелері Тұрлаулы мүшелердің айналасына топтасып, оларда айтылатын пікірді анық, дэл, тольщ жеткізу үшін сөйлемді семантикалық жагынан кеңейтіп түратын мүшелерді түрлаусыз мүшелер дейміз. «Тұрлаусыз» деген сөзді осы сөйлем мүшелеріне қатысты айту ол мүшелердің сөйлемді тиянақгы ете алатын қабілеттерінің болмауынан. СЖ)
і -— —— : : : ~ бастауыш пен баяндауыш сөилемді тиянакгы ететін, оның бас расЫН^оЛса, тұрлаулы мүшелерде ондай қасиет жоқ [29, 152 б.]. аркауь емнің т¥рлауСЫЗ МүШелерін тануда мектеп оқулықтары мен , ,ми еңбектер арасында алшақгықгар болды. Мектеп оқулықгарын- ҒЫЛ урлаусыз мүшені тануда сөздің мағынасына көңіл аударылып, сын Да-м - анықгауыш, зат есім - бастауыш не толықгауыш, үстеу - пы- еСіктауыш қызметінде жүмсалады деген пікір басым болды. Ал ғылыми Сңбектерде сөйлемнің түрлаусыз мүшелерін сөз тіркесі ілімімен бай- ланыста: қабыса байланысқан сөз тіркесі анықгауыштық қатынасты, меңгеріле байланысқан сөз тіркесі толықгауыштық қатынасты, жана- са байланысқан сөз тіркесі пысықгауыштық қатынасты қүрайды деп карастырады. Синтаксистік теорияның дамуы сөйлемнің тұрлаусыз мүшесін тану- да жан-жақгы ұстанымды қажет етеді. Ол үшін мыналарды ескереміз: сөйлем мүшелерінің көп аспектілігі мен синкреттілігін негізге алу; 2) сөйлемдегі сөздер сөйлем мүшесін кеңейту үшін немесе сөйлемді кеңей- ту үшін еніп тұрғанын түсіну; 3) сөз тіркесіндегі қатынас пен сөйлем мү- шелері бір еместігін білу қажет. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің қызметі эртүрлі: атрибуттық қа- тынастағы сөздер анықгауыш қызметін; нысандық қатынастағы сөздер толықгауыш қызметін; кеңістік, уақыт, себеп, мақсат қатынасындағы сөз- дер пысықгауыш қызметін атқарады. Анықтауыш. Анықтауышқа тән белгілер Сөйлемде зат есімнен болған, не зат есім орнына жұмсалған басқа сөз таптарынан болган мүшелерді түрлі қырынан сипатгап тұратын сөйлем мүшесін анықгауыш дейміз. Сөйлемнің құрылымдық-семантикалық компоненті ретіндегі анықга- уышка тэн белгілер: сөйлем негізін құрамайды (тұрлаусыз мүше); сын есімнен және ілік септік тұлғасындағы зат есімнен жасалады; анықгайтын сөзі (анықгалатын сөз) - зат есім немесе заттанған сөз; анықгайтын сөзімен қабыса да, магаса да байланысады; анықгайтын сөзінің алдында орналасады; заттық белгілерін нақгьшайды; сөйлемнің «тема» (алғашқы бөлігі) жэне «рема» (жаңа акпарат бе- ретін бөлігі) құрылымына да қатысады; сөйлемнің барлық мүшесімен сөйлемге енеді; анықгайтын сөзімен атрибуттық қатынаста тіркеседі. Анықгауыш сөйлемнің негізін құрамайды десек те, кейде сөйлемдегі негізгі ой анықтауыш арқылы беріледі де, анықгауыш болатын сөз (негіз- оіэ
гі) тұрлаулы мүшенің құрамына енеді. Қыздыц баласы - жиен. Басқащ құрасақ: Жиен - цыздыц баласы. Бірінші сөйлемде сөйлемнің алғащқ^ бөлігіне орналасып, бастауыштың құрамында негізгі мүше болып туп1 Себебі бұл пікірде айтпағымыз бала емес, қыздың баласы. Екінші сөй- лемде анықтауыштық қатынастағы бұл тіркес тұтасымен баяндауыщ қыз- метінде жұмсалып тұр. Анықтауыш қызметінде жұмсалатын сөз табы, негізінен, сын есім десек те, сын есім сөйлемде әртүрлі қызметте жұмсалады: 1) субстан- тивтеніп бастауыш немесе толықгауыш болады. Мысалы: Үлкен бастар кігиі цостар. Жаксы байцап сөйлер, жаман шащап сөйлер. Жацсыда жаттыц жоц, жаманда жацындыц жоц. 2) Сөйлемде етістіктен болған баяндауышпен тіркесіп, пысықгауыш болады. Мысалы: Мүржасы ци- сыц болса да, түтіні түзү шыгады. Акырын жүріп, аньщ бас, ецбегіц кетпес далага (Абай). Анықталатын сөз - зат есім, дегенмен, заттанған баска сөз табының да анықгауышы болады: Асцар мен Ержан далага шыцса, ь^ідйІЕІШЬ КШ&ЩПіл біреу арбадан түсіп жатыр екен (С.Мұқанов). Есік ачдында торы цацтарулы түр екен (Ғ.Мұстафин). Ацан өзініц бецддудрг жүрісін түсіндіріп өтті (Т.Әлімқұлов). мен күшімді сынамац болып, цайырыла үрьіс салдым (Т.Әлімқұлов). Анықтауыш, ең алдымен, бастауышты нақтылап, онымен сөйлем құрамына енеді: әйел цыбыжыцтап, отбасын- да күйбелецдей берді (Т.Әлімқұлов). күшік түне- меге там айналып үріп шыгады (Д.Исабеков). жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|