Содержание № Название статьи Стр

 
64 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
О ГУМАНИТАРНОМ ПОТЕНЦИАЛЕ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИИ 
 
Таразский государственный педагогический институт 
 
Г.К.Абдрахман, К.Шашкова  
 
 
Главные  цели  гуманитарной  системы  образования  определяются  направленностью  его  на 
развитие,  воспитание  культурного  человека,  свободного  гражданина,  творческой  личности 
(индивидуальности).  Гуманитаризация – это  системное  средство  реализации  гуманистической 
сути  воспитания,  развития  всех  сущностных  сил  человека  как  субъекта  деятельности  (труда), 
познания и общения. 
 
Гуманитарная система образования должна осуществляться через определенную концепцию 
гуманитаризованного  образования  и  систему  программных  разработок,  адекватных  этой 
концепции.  
 
Отличительной  чертой  науки  ХХ  века  является  ее  интеграция.  На  стыке  различных  наук 
формируются 
новые: 
психолингвистика, 
социолингвистика, 
лингвокультурология, 
математическая  лингвистика,  инженерная  лингвистика,  прикладная  лингвистика  и  др.  Развитие 
данных  отраслей  науки  продиктовано  научно-техническим  прогрессом,  который  поставил  перед 
ними сложные задачи, имеющие экономическое, хозяйственное значение для страны. Кроме того, 
в  них  активизируются  исследовательские  процессы,  в  центре  которых  находится  языковая 
личность. 
Лингвокультурология - самостоятельное направление лингвистики, которое сформировалось 
в 90-е годы ХХ века, изучающее взаимосвязь языка и культуры. 
Новая  отрасль  знания — лингвокультурология — создает  собственный  понятийно-
терминологический  аппарат,  который  сочетает  в  себе  ее  лингвистические  и  культурологические 
истоки.  Основой  для  такого  аппарата  может  служить  активно  развивающееся  в  последнее  время 
понятие концепта. 
Важнейшая  функция  языка  заключается  в  том,  что  он  хранит  культуру - передает  ее  из 
поколения в поколение. Именно поэтому язык играет решающую роль в формировании личности, 
национального  характера,  этнической  общности,  народа,  нации.  Как  известно,  в  разных  языках 
существуют специальные термины для обозначения объектов материальной культуры (например, 
еда,  напитки).  Наличие  таких  терминов  связано  с  существованием  особых  обычаев, 
особенностями системы ценностей, характерной для данной культуры. 
Слово  «культура»  в  качестве  исходного  имеет  латинское  «Соlеге»,  что  означает 
«возделывание,  воспитание,  развитие,  почитание,  культ».  С  ХVIII  века  под  культурой  начинают 
понимать  все,  что  появилось  благодаря  деятельности  человека,  его  целенаправленным 
размышлениям. Со второй половины ХVIII века это слово начали употреблять в качестве научного 
термина. Термин «культура» многозначен. 
Термин «культура» используется разными авторами в различном значении. 
В  Большом  Энциклопедическом  Словаре  дается  следующее  определение  термина: 
«Культура  —  исторически  определенный  уровень  развития  общества,  творческих  сил  и 
способностей человека, выраженный в типах и формах организации жизни и деятельности людей, 
в  их  взаимоотношениях,  а  также  в  создаваемых  ими  материальных  и  духовных  ценностях» [1, 
669]. 
Тэйлор  Э.Б.  сформулировал  этнографическое  определение  феномена  культуры: «культура 
слагается  в  своем  целом  из  знания,  верований,  искусства,  нравственности,  законов,  обычаев  и 
некоторых других способностей и привычек, усвоенных человеком как членом общества» [2, 18]. 
Вежбицкая  А.  придерживается  определения,  данного  Клиффордом  Герцем: «Культура — 
исторически  передаваемая  модель  значений,  воплощенных  в  символах,  система  наследуемых 
представлений,  выраженных  в  форме  символов,  при  помощи  которых  люди  общаются  между 
собою  и  на  основе  которых  фиксируются  и  развиваются  их  знания  о  жизни  и  жизненные 
установки» [3, 44]. Из  данного  определения  следует,  что  те  символы,  при  помощи  которых 
общаются люди, и есть язык. То есть культура — это исторически передаваемая модель значений, 
воплощенных в языке. Язык является лучшим доказательством реальности «культуры». 
Рассмотрим соотношение языка и культуры. Их тесная взаимосвязь очевидна. 
Язык и культура имеют много общего: 

 
65 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
1)      язык  и  культура — это  такие  формы  сознания,  которые  отображают  мировоззрение 
человека; 
2)     культура и язык существуют в диалоге между собой (так как субъектом культуры и языка 
является  индивид,  средством  взаимодействия  между  индивидами  является  язык,  а  язык 
может  быть  средством  передачи  культуры  из  поколения  в  поколение,  то  можно  сказать, 
что между культурой и языком существует «диалог» или передача информации); 
3)     субъект культуры и языка — индивид; 
4)     язык и культура имеют общую черту — нормативность; 
5)     одним из важных свойств культуры и языка является историзм. 
Учитывая  вышесказанное,  можно  прийти  к  следующему  выводу:  язык  и  культура 
взаимосвязаны в коммуникативных процессах; в формировании языковых способностей человека; 
в формировании общественного человека. 
Наряду с общими признаками, существуют и различия у языка и культуры: 
1)      «в  языке  как  феномене  преобладает  установка  на  массового  адресата,  в  то  время  как  в 
культуре ценится элитарность» [4, 60]. Языком как средством общения могут пользоваться 
разные  слои  общества.  Но  в  обществе  есть  особый  слой — высший  слой  или  элита, 
осуществляющая важные социальные и культурные функции; 
2)      культура — это  такая  знаковая  система,  которая  не  способна  организовываться 
самостоятельно [4, 60]; 
3)     язык и культура - это разные знаковые системы. 
Вышеизложенные различия позволяют сделать вывод о том, что культура не соответствует 
языку абсолютно, культура лишь подобна языку структурно. 
Соотношение  языка  и  культуры  представляет  собой  сложную  картину,  для  освещения 
разных сторон которой было выдвинуто несколько подходов: 
1) Первый  подход  разрабатывался  такими  отечественными  учеными — философами,  как 
С.А.Атановский,  Г.  А.  Брутян,  Е.  И.  Кукушкин,  Э.  С.  Маркарян.  Суть  данного  подхода 
заключается в том, что взаимосвязь языка и культуры оказывается движением в одну сторону. Так 
как  язык  отражает  действительность,  а  культура  является  неотъемлемым  компонентом  этой 
действительности,  то  и  язык - это  простое  отражение  культуры.  Изменения  действительности 
ведут за собой изменения в языке. 
2) Второй  подход был предложен  В. Гумбольдтом, А. А. Потебней. Суть  данного  подхода: 
язык - такая  окружающая  нас  среда,  вне  которой  и  без  участия  которой  мы  не  можем  жить. 
Следовательно, «будучи  средой  нашего  обитания,  язык  не  существует  вне  нас  как  объективная 
данность, он находится в нас самих, в нашем сознании, нашей памяти; он меняет свои очертания с 
каждым движением мысли, с каждой новой социально- культурной ролью» [4, 60]. 
3) Маслова В.Л. в своих рассуждениях о взаимосвязи языка и культуры выделяет еще один 
подход. Она считает, что язык является фактом культуры, так как он: 
     составная часть культуры, которую мы наследуем от наших предков; 
     основной инструмент, посредством которого мы усваиваем культуру; 
     важнейшее из всех явлений культурного порядка [4, 62]. 
Итак,  язык — это  составная  часть  культуры  и  ее  орудие,  это  «действительность  нашего 
духа,  лик  культуры;  он  выражает  в  «обнаженном  виде»  специфические  черты  национальной 
ментальности. Язык есть механизм, открывший перед человеком область сознания» [4, 62]. 
Язык –  «зеркало»  культуры,  в  нем  отражается  не  только  окружающий  человека  мир,  не 
только  условия  его  жизни,  но  и  общественное  самосознание  народа,  его  менталитет, 
национальный  характер,  образ  жизни,  традиции,  обычаи,  мораль,  система  ценностей, 
мироощущение,  видение  мира.  Сравнение  языка  с  зеркалом  правомерно:  в  нем  действительно 
отражается окружающий нас мир. За каждым словом стоит предмет или явление реального мира. 
Язык отражает все: географию, климат, историю, условия жизни. 
Отражение мира в языке — это коллективное творчество народа, говорящего на этом языке, 
и  каждое  новое  поколение  получает  с  родным  языком  «полный  комплект  культуры»,  в  котором 
уже заложены черты национального характера, мировоззрение, мораль и так далее. 
Таким образом, язык хранит и передает культуру из поколения в поколение. Язык является 
орудием создания, развития и хранения культуры. 
Следовательно, язык и культура тесно взаимосвязаны и не могут друг без друга существовать. 
На основе идеи о языке как орудии создания, развития и хранения культуры возникла такая 
наука, как лингвокультурология. 

 
66 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
Проблема  соотношения  и  взаимосвязи  языка,  культуры  и  этноса  является 
междисциплинарной проблемой, решение которой возможно только усилиями нескольких наук, а 
именно  философии,  социологии,  культурологи,  стилистики,  лингвистики,  этнолингвистики  и 
лингвокультурологии. 
Все  языкознание  «пронизано  культурно-историческим  содержанием,  так  как  своим 
предметом имеет язык, который является условием, основой продуктом культуры» [4, 26]. В связи 
с этим в конце ХХ века ученые встали в тупик, так как в науке о человеке не было места самому 
главному — культуре. Так как в большинстве случаев человек имеет дело не с самим миром, а с 
его  репрезентациями,  то  мир  предстает  перед  ним  сквозь  призму  культуры  и  языка  народа, 
который  видит  этот  мир.  Крупнейшие  философы  ХХ  века  П.А.Флоренский,  Л.Витгенштейн,  Н. 
Бор и многие другие отводили центральное место в своих концепциях языку. М.Хайдеггер считал 
именно  язык  первосущностью, «домом  бытия»  человека,  так  как  язык  не  только  отражает,  но  и 
создает ту реальность, в которой живет человек. 
На  понимании  неразрывности  и  единства  языка  и  культуры  основывались  многие  ученые. 
Следовательно, проблема взаимосвязи языка и культуры не новая. Культуру стали рассматривать 
не  просто  как  смежную  с  лингвистикой  науку,  а  как  феномен,  без  глубокого  анализа  которого 
«нельзя постичь тайны человека, тайны языка и текста» [4, 28]. 
И  поэтому  в  лингвистике  конца  ХХ  века  стало  возможным  принять  следующий  постулат: 
язык теснейшим образом связан с культурой; он прорастает в нее, развивается в ней и выражает 
ее.  На  основе  этой  идеи  возникла  новая  наука — лингвокультурология.  Данную  науку  можно 
считать  самостоятельным  направлением  лингвистики,  которое  сформировалось  в 90-е  годы  ХХ 
века. 
Термин  «лингвокультурология»  появился  в  последнее  десятилетие  в  связи  с  работами 
фразеологической школы, возглавляемой В.Н.Телия. 
«Лингвокультурология - это  отрасль  лингвистики,  возникшая  на  стыке  лингвистики  и 
культурологии и исследующая проявления культуры народа, которые отразились и закрепились в 
языке» [5, 9]. 
«Лингвокультурология — сравнительно 
молодая 
филологическая 
дисциплина 
синтезирующего  типа,  возникшая  на  стыке  лингвистики  и  культурологии  и  рассматривающая 
язык как воплощение культуры» [4, 5]. 
Телия  В.Н.  определяет  лингвокультурологию  как  часть  этнолингвистики,  посвященную 
изучению  и  описанию  корреспонденции  языка  и  культуры  в  их  синхронном  взаимодействии [5, 
217]. 
Из  данных  определений  следует,  что  предметом  лингвокультурологии  является  изучение 
культурной  семантики  языковых  знаков,  которая  формируется  при  взаимодействии  двух  разных 
кодов, а именно языка и культуры. 
Лингвокультурология в своем развитии проходит два периода: первый период — это период 
только  предпосылок  развития  науки;  второй  период — это  период  оформления 
лингвокультурологии  как  самостоятельной  области  исследований.  Но  так  как  данная  наука 
динамично  развивается,  то  в  связи  с  этим  Маслова  В.Л.  выделяет  третий  период - период, «на 
пороге которого мы сейчас находимся, - появление фундаментальной междисциплинарной науки 
— лингвокультурологии» [4, 28]. 
Сегодня в лингвокультурологии оформилось несколько направлений: 
    лингвокультурология  отдельной  социальной  группы,  этноса,  которая  исследует 
конкретную лингвокультурную ситуацию; 
    диахроническая  лингвокультурология,  которая  изучает  изменения  лингвокультурного 
состояния этноса в определенный период времени; 
    сравнительная  лингвокультурология,  которая  исследует  лингвокультурные  проявления 
разных этносов; 
    сопоставительная  лингвокультурология,  которая  исследует  особенности  менталитета 
определенного этноса с позиции носителей языка и культуры; 
    лингвокультурная  лексика,  которая  занимается  составлением  лингвострановедческих 
словарей. 
Лингвокультурология  как  самостоятельная  наука  должна  решать  свои  специфические 
задачи  и  при  этом  ответить  на  ряд  вопросов,  которые  можно  сформулировать  следующим 
образом: 
1.  как культура участвует в образовании языковых концептов; 

 
67 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
2.  к какой части значения языкового знака прикрепляются «культурные смыслы»;  
3.  осознаются  ли  эти  смыслы  говорящим  и  слушающим  и  как  они  влияют  на  речевые 
стратегии; 
4.  существует  ли  в  реальности  культурно-языковая  компетенция  носителя  языка 
(«естественное  владение  языковой  личностью  процессами  речепорождения  и 
речевоспраятия  и,  что  особенно  важно,  владение  установками  культуры;  для 
доказательства  этого  нужны  новые  технологии  лингвокультурологического  анализа 
языковых единиц») [4, 31]; 
5.  каковы  концептосфера  (совокупность  основных  концептов  данной  культуры)  и  дискурсы 
культуры; 
6.  как систематизировать основные понятия данной науки. 
Приведенный выше список задач не является достаточным, так как при их решении появится 
новый  список  задач.  Сегодня  уже  нельзя  работать  в  лингвистике,  делая  вид,  будто 
лингвокультурологии  не  существует.  Лингвокультурологию  нельзя  игнорировать,  так  как 
существуют  некоторые  вещи  в  жизни  нации,  которые  можно  объяснить  только  культурными 
факторами. 
 
Литература 
 
1.  Прохоров А.Н. Большой энциклопедический словарь СПб., 1993. 
2.  Тэйлор Э.Б. Первобытная культура. М., 1989. 
3.  Вежбицкая А. Понимание культур через посредство ключевых слов. М., 2001. 
4.  Маслова В.Л. Лингвокультурология. М., 2001. 
5.  Телия  В.Н.  Русская  фразеология.  Семантический,  прагматический  и  лингвокультурный 
аспекты. М., 1996. 
 
 
 
 
ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ МАҚАЛ-МƏТЕЛДЕРДІҢ  
ƏМБЕБАПТЫЛЫҒЫ МЕН ТІЛДІК СƏЙКЕСТІЛІГІ  
(ИТ СЕМАСЫ БОЙЫНША) 
 
Əл-фараби атындағы ҚазҰУ 
 
С.Б. Бектемірова 
 
Тоқсан  ауыз  сөзді  тобықтай  түйінге  сыйғызып,  сөзді  үнеммен,  қысқа  да  нұсқа  қолдануды 
дағды  етіп,  оны  өзінен  кейінгі  ұрпаққа  мұра  етіп  қалдырған  қазақ  халқы  даналығын, 
дүниетанымын,  көзқарасын  тілінде  түйіндеген.  Солардың  бір  қатарына  киноморфизмдермен 
байланысты  мақал-мəтелдерді  жатқызуымызға  болады.  Ит  адамның – досы,  Ит – жеті 
қазынаның бірі, Ит – ырыс, Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді дегендегі мақал-мəтелдер мен Итті 
күшігім десең, аузыңды жалайды, Ит жүйрігін түлкі сүймес, Үре білмеген ит, үйіне ұры түсірер, 
Ит  қорыған  жерге  өш,  Ит  ұяласынан  қорықпас,  Аш  иттің  артын  сұқ  ит  жалайды,  Итті 
күшігінде  үйрет,  Сараң – иттен  сорпасын  да  қызғанады,  Кішкене  ит – қартайғанша  күшік 
сияқты мақал-мəтелдердің қолданысы тілімізде жағымды жəне  жағымсыз коннотацияда қолданыс 
тапқан.   
Кешегі өміріміздің куəгері ғана емес, қазіргі тіліміздің де қаймағы, бейнелі айшығы болып 
табылатын  мақал-мəтелдер – атадан  балаға  мұра  болып  жалғасып,  келешек  ұрпаққа  жетіп, 
сұрыпталып, іріктеліп жетіп отырған асыл қазына.  
Жалпы  түркі‚  славян,  сондай-ақ  басқа  да  халықтардың  мақал-мəтелдерінің    көбі  'ит' 
семасымен  келеді.  Мысалы‚  қазақ  тілінде – Ит  тойған  жеріне‚  ер  туған  жеріне;  Қатын  көп 
болса‚  шөмішті  ит  жалайды;  Ит  иттігін  қылмай  қоймас;  Ит  жүйрігін  түлкі  сүймес;  Иттің 
ішіне сары май жақпас; Иесін сыйлағанның итіне сүйек сал; Кет десе ит те кетеді, Ит баласын 
ырылдап сүйеді; өзбек тілінде – Отни тепмайди дема‚ итни қопмайди дема, сөзбе-сөз аудармасы: 
атты  теппейді  деме‚  итті  қаппайды  деме;  Ит  эгасини  танимайди,  сөзбе-сөз  аудармасы:  ит  иесін 
танымайды;  түрікмен  тілінде – Итиң  агзы  ала  болса-да‚  мөжеги  гөренде  биригер,  сөзбе-сөз 

 
68 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
аудармасы: иттің аузы ала болса да‚ бөріні көргенде  бірігер; Ит аррыклыгыны  гурда билдирмез, 
сөзбе-сөз аудармасы: ит арықтығын қасқырға білдірмес; Ит ите буйрар‚ ит хем гуйругына, сөзбе-
сөз  аудармасы:  ит  итті  жұмсар‚  ит  құйрығын  жұмсар;  Ит  гагышы  гура  екмаз,  сөзбе-сөз 
аудармасы: ит қарғысы қасқырға жетпес; Аркалы көпек гурт алар, сөзбе-сөз аудармасы: арқалы ит 
бөрі  алар;  татар  тілінде –  Эт  өрер‚  бүре  йөрер,  сөзбе-сөз  аудармасы:  ит  үрер‚  бөрі  жүрер;  Эт 
йөгереген төлке сөймəс‚ Авыру кеше көлке сөймəс, сөзбе-сөз аудармасы: ит жүйрігін түлкі сүймес‚  
Ауру кісі күлкі сүймес;  орыс тілінде – Ласковая собака и во сне хвостиком виляет; И собака на 
того  не  лает‚  чей  хлеб  ест;  Не  бойся  собаки  брехловой‚  а  бойся  молчаливой;  При  верном  псе 
сторож  снит;  Какая  на  собака  шесть‚  такая  ей  и  честь;  белорусь  тілінде – Добры  сабака  на 
вецер не броша; І сабака памятие‚ хто яго корміці; Добры сабака лепш за ліхога чалавека; Ауған 
халқының  мақалы – Өз көшесінде жаман ит те жолбарыс; Жұмыссыз жастың жүргені сөкет, 
Иттен басқаның үргені сөкет;  Ит опа‚ қатын қапа; Ит семірсе иесін қабар  жəне  т.б. 
Əлемде қанша ел болса, сонша сөз сыры бар. “Мақал” сөзі   араб тілінен енген дейді. 1889 
жылы Н. Исəнбеттің “Татар халық мəкальлəрі” жинағының бірінші томында берілген мысалдарда, 
арабтарда  “мекели  мəканын  мекал” – “əр  іске  лайық  сөз  бар”  деген  мақал  бар  көрінеді.  Сонда 
“мақал”  деп  жүргеніміздің  о  бастағы  мағынасы  “орынды  сөз”,  яғни  “тиісті  жеріне  дəл  айтылған 
сөз” [1, 37-45 бб.].  Əр  тілде  мақал  сөзінің  əр  түрлі  берілгенімен,  олардың  берер  семантикалық 
мағынасы  бір.  Мысалы,  өзбектерде – мақал;  əзірбайжандарда – аталар  сөзі;  чуваштарда – 
қариялардан қалған сөз (ваттисам калани) десе, басқа да түркі тілдес халықтарда мақал мен мəтел 
қосарланып  жүреді.  Қырғыздарда – мақал  мен  лақаптар,  түрікмендерде – нақылдар  ве  аталар 
сөзи,  ұйғырларда – мақал  вə  тəмсил,  татарларда – мəкаль  һəм  əйтем  деген  терминдерді 
қолданады.  Демек,  қай  халықтың  болмасын,  мақал-мəтелдерді  қатты  қадірлейтінін,  əрі  олардың 
өзара айырмашылығын, мəнін терең түсініп, тірлігіне қажет екендігін аңғарамыз.  
Қазақ мақал-мəтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым –   Ш. Уəлиханов. Ш. Уəлиханов 
пен  И.Н.  Березин  архивтерінде  ХІХ  ғасырдың  елуінші  жылдарында  ел  ауызынан  жазылып 
алынған  екі  жүзден  аса  мақал-мəтел  сақталған.  Содан  бері  қазақ  мақал-мəтелдері  əр  түрлі 
хрестоматияларда, жинақтарда жарияланып келеді. Халық шығармашылығының басқа түрлерімен 
бірге,  кейде  өз  алдына  оны  жинап  жариялаушылар  да  болған.  Мысалы,  Б.  Адамбаев,  Ы. 
Алтынсарин, М. Əлімбаев, Ə. Диваев, Ш. Ибрагимов, В.В. Катаринский, Т.А. Мелиоранский, М. 
Тереньтев жəне тағы басқалары. Сонымен қатар Б. Абдулдина, Б. Ақмұқанова,   Ж. Дəуренбаев, Ө. 
Тұрманжанов жəне т.б. жарық көрген жинақтарын атауымызға болады.  
Мақал-мəтелдер – қазақ  халқының  баға  жетпес  бай  мұрасының  бірі.  Ол  өткен  өміріміздің 
куəгері  ғана  емес,  қазіргі  тіліміздің  қаймағы,  бейнелі  айшығы,  əрі  дана  халқымыздың  рухани 
көрсеткіші. Мақал-мəтелдерде халық өмірі, философиялық түсінік, тіршілік тынысы, ерлік рухы, 
əдет-ғұрып кеңінен қамтылады. Оны айтушы да, таратушы да – халық. Тапқыр, ұтымды, ықшам, 
орамды  сөйлеген  кез  келген  адамның  қажетіне  қарай  сөз  арасында  жұмсалатын,  терең  ойдың 
куəсі, шешен тілдің мəйегі. 
Мысалы,  “Иттің  ауызына  түскен  соқта  жаншылмай  шықпас”; “Ит  балалап  сауын 
болмас,  Бұлт  болмай  жауын  болмас”  деген  мəтелдің  өзіндік  мазмұнын,  онда  айтылған  ойдың 
мəнін  толық  түсіну  үшін  бірінші  мəтелдегі  соқта  сөзінің  а) «сыздауықтың,  шиқанның 
ортасындағы  өзегі,  өлі  ет»,  ə) «иленіп,  тығыздалған,  жұмбаздалған  зат»  деп  берілген  екі 
мағынасын  білу  арқылы  иттің  ауыз  қуысында,  басқа  сүтқоректілердікі  тəрізді,  тілі  жəне  тістері 
орналасады,  иттің  жақ  сүйегінің  алдыңғы  жағында  қашау  тəрізді  күректістері,  олардың  артқы 
жағында үлкен иттістері болады. Азу тістері ауыздың түбін ала орналасады. Күшіктерде алдымен 
сүт тістер шығып, кейін олар тұрақты тістерге алмасады. Ит түбір тістерінің өткір қырымен кесек 
етті  жұлып  жейді.  Иттің  ең  түпкі  азу  тістері  мұқалған.  Онымен  тек  өсімдік  текті  тағамдарды 
мыжғылайды. Ит сүйекті, қалған етті кішкене күрек тістерімен мүжиді. Ит жүргенде тырнақтары 
мықты саусақтарына сүйенеді. Иілгіш мойны басын тез қимылдатуға жəрдемдеседі. Иттің аузында 
жақсы қимылдайтын жоғары жəне төменгі еріндер жиектеп жатады. Иттің арқа, аяқ жəне белдеме 
бұлшықеті  ерекше  дамыған.  Ит  өте  жылдам  жүгіргенде  денесін  жазып,  жерден  секіре  қарғып, 
бірде бүгіп, бірде керіле артқы жəне алдыңғы аяқтарын кезек сермейді. Жақсы дамыған бұлшықеті 
астыңғы  жақ  сүйегін  қимылдатып  тұрады.  Ит  тістеген  жемінен  айырылмайды.  Демек,  иттің 
аузына ілінген нəрсе сол күйінде шығуы немесе аман қалуы мүмкін емес нəрсе.  Ал сауын сөзінің 
а) «сүт  беретін,  сауылатын  мал»,  ə) «сүт  сауып  алу  мерзімі».  б) «ас  берумен,  үме  айтумен 
байланысты күнілгері немесе бір жыл бұрын айтылатын жария хабар» деген үш мағынасын білу 
арқылы  біз    жалпы  сауын  сөзінің  тек  көктемде  жылқы  құлындағанда,  сиыр  бұзаулағанда,  қой 
қоздағанда, яғни төлдегенде болатын құбылыс, ал ит балалағанда өзінің күшігіне сауын болмаса, 

 
69 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
адам  баласына  сауын  болмайтыны  бəрімізге  мəлім.  Міне,  осыларды  білмеген  адамға  бұл 
мəтелдердің толық сыры ашылмайды. 
Мақал-мəтелдердің  жасалуынан  этнолингвистикалық  уəждерді  байқауымызға  болады. 
Киноморфизмдерге байланысты мақал-мəтелдерді этнолингвистика тұрғысынан танымдық қырын 
зерттеу  негізінде  олардың  ұлттық  болмысы  мен  мазмұнын,  сонымен  қатар  киноморфизмдерге 
байланысты  мақал-мəтелдердің  қоғамда  қалыптасқан  ауыспалы  мағынасын  ғана  емес,  сол 
мағынаның қалыптасуына негіз болған о бастағы əр алуан уəждерді анықтау болып табылады. 
Қазақ  халқы  үй  жануарларының  түрлі  ерекшеліктері  мен  қасиеттерін  көрсететін  мақал-
мəтелдерге  басқа  халықтардан  бай  екені  белгілі.  Алғаш  қолданысты  иттің  өзіне  қатысты 
айтылғанымен, уақыт өте келе адам бойындағы түрлі қасиеттерге байланысты ауыспалы мағынаға 
ие  болған  мақал-мəтелдер  тілімізде  молынан  ұшырасады.  Мақал-мəтелдердің  жасалуындағы 
этнолингвистикалық  уəждерді  ең  алдымен  ұлттық  менталитеттен  іздеген  жөн.  Этнос  өмірімен 
тығыз байланысты бұл аталы сөздерді арнайы зерттеудің, олардың түп негізін ашып-айқындаудың 
танымдық, тəрбиелік мəні зор. 
Ыралдарсың, қаппассың, менен жақсы таппассың. 
Тура мағынасы: ит кейде иесіне ырылдаса да, бірақ оны қаппайды. 
Ауыспалы  мағынасы:  қаншама  итше  ырылдассаң  да,  ит  ырғылжыңға  салып,  ұрсысып-
талассаң    да,  менен  жақсы  адамды  таба  алмассың,  жақын  туыстан  безіп  кете  алмассың  дегенді 
аңғартады. 
Ауыл иті ала болса да, бөрі көрсе, бірігер. 
Тура  мағынасы:  бір  ауылдың  иттері  əшейінде  бірімен-бірі  ырылдасып-жұлысып,  таласып-
тармасып  жүргенімен,  ауыл  шетіне  бөрі  келсе,  бəрі  бірдей  өре  түрегеліп, “бірауыздан”  айбат 
шегіп, қарсы жүгіреді. 
Ауыспалы  мағынасы:  Əдеттегі  ағайын  арасында  болатын  араз-құраздық,  ырду-дырду 
əңгімелер ел басына күн туған сын сəтте былай ысырылып қалып, бар қазақтың тілегі бір ниеттің 
үстінде бірігеді дегенді меңзейді. 
Көп жортқан ит күшалаға жолығар. 
Тура мағынасы: ауыл аралап, дала кезіп кеткен немесе пайдасынан зияны көп жаман иттен 
күшала беріп құтылған.  
Ауыспалы  мағынасы:  əрбір  күнін  бос  жүріспен  өткізіп,  жұмыссыз  селеңдеп,  елеңдеп 
жүретін  адам  өмірден  тиянақ  таппай,  өкінішке  жолығып,  өмірінің  мəнін  кетірер,  бір  тосқауылға 
кез келер дегенді білдіріп, содан сақтандыру мақсатында айтылып тұр.  
Ауыл итінің құйрығы қайқы. 
Тура  мағынасы:  əдетте,  өз  ауылында  қандай  ит  болмасын,  ол  біреуге  шабалана  үргенде, 
басқа  иттерді  көргенде,  қой  маңын  торыған  қасқырларды  көргенде,  иесін  арқаланып,  құйрығын 
қайқайтып  алып,  батыл  қимылдайды.  Ал  иесі  жоқ  итте  ондай  батылдық  болмайды.  Керісінше, 
құйрығын  бұтына  қысып  алып, “еркін  де  батыл  ұстайтынын”  құйрығынан  да  байқауға  болады 
деген сөз. 
Ауыспалы мағынасы: адам өзінің туған ауылында, яғни жерінде емін-еркін жүреді. 
Итті иесімен қинасын. 
Тура мағынасы: əрбір иттің өз иесіне жақын болатынын ескертеді. 
Ауыспалы мағынасы: жақсы болсын, жаман болсын, баласы қиындық көріп қиналғанда, əке-
шешесі қасында болсын, тірі болсын деген сөз.  
Тазы ашуын тырнадан алады. 
Ауыспалы мағынасы: Біреуде кеткен есесін, ашу-кегін оның жақындарынан алу, əлсіздерге 
əкіреңдегіш мінез-құлықты ашуға байланысты айтылады. 
Кез  келген  халықтың  ойлау  ерекшелігі  оның  ұлттық  тілінде  көрініс  табады.  Адамзаттың 
ойлау жүйесі мен дүниедегі құбылыстар жөніндегі танымдары жалпы алғанда бірдей. Олардың ой 
формасы болып табылатын тіл ғана бір-бірінен өзгешеленіп отырады. Бір түрлі мазмұнды түрліше 
тұлғада  бейнелейді.  Адам  баласына  ойлау  жүйесі  ортақ  болғандықтан,  мақал-мəтелдердің  ұқсас 
болуы заңды құбылыс. 
Мақал-мəтелдердің  түркі  тілдеріндегі  ортақтығы  мен  тілдік  сəйкестігі  белгілі  бір 
заңдылыққа,  тарихи  дерекке  қатысты.  Оған  себеп  түркі  тілдес  этностардың  көне  заманнан  бері 
бірге жасап, көрші тұруы, олардың өмір тіршілігіндегі, рухани мəдениетіндегі дүниетанымы мен 
пайымдауы, тіл төркіндестігі, тектестігі, бір тілде пайда болған мақал-мəтелдерді тіл заңдылығына 
ыңғайластыра қабылдауы əсер еткен. 

 
70 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
Түркі мақал-мəтелдері бір-біріне ауысқанда, көбінесе сөзбе-сөз ауыспайды, бірақ мағыналық 
мазмұны жағынан өте ұқсас келеді. Кейде мақал-мəтелдер толық сəйкес келіп жатады. Дегенмен, 
абсолютті  сəйкестік  болмайды,  себебі  тіл  заңдылықтарына  сəйкес  фонетикалық,  лексика-
грамматикалық ерекшеліктер мақал-мəтелдерде айқын көрінеді. 
Көптеген  қазақтың  байырғы  мақал-мəтелдерінің  тарихи  негізі  түркілік  ортақ  қордан  келіп 
шыққан жəне олар бір кездері түркі халықтарына ортақ игілік болып есептелген. 
М.  Қашқаридың  еңбегінде  түркі  халықтарына  ортақ  мақал-мəтелдер  топтастырылған. 
Солардың  ішінен  'ит'  семасымен  байланысқан  мақал-мəтелдер:  Итқа  увут  етсə,  улдан  иемəс “ 
Ұятты,  ізетті  болуға  үндеп,  адамдарды  жаман  қасиеттерден  қашық  болуға  шақырады”,  сөзбе-сөз 
аудармасы: Итке ұят бітсе, өлексе жемес; Ит ысырмас, ат тəпмас темə; Құл – иағы, Ит – бөрі  
“құл өзінің қожайынының малын қолына түсірсе, дереу құртып жібереді. Мүмкіндік тапса, қашып 
кетуді ойлайды. Ит те үй иесіне бөрімен бірдей. Оның жейтін нəрсесін тапса, өзін ұстай алмайды. 
Сондықтан,  бұл  мақал  құлдың  қожайынына  опа  жасамайтынын  ескертеді”,  сөзбе-сөз  аудармасы:  
Ит  ырылдамас,  ат  теппес  деме;  құл – жау,  ит – бөрі;  Қузуғда  сув  бар,  ит  бурны  тегмəс 
“армандаған ісіне қолы жетпейтін, яки біреулердің қолындағы ас пен затқа көзі түсіп, құмартса да, 
өзінің  қолына  түсіре  алмайтын  адамдарға  арнап  осы  мақал  айтылады”,  сөзбе-сөз  аудармасы: 
Құдықта  су  бар,  иттің  тұмсығы  тимес;  Ер  оғлы  муңазмас,  Ит  оғлы  қулармəс.  Қуш  баласы 
қусынчығ;  Ит  баласы  охшанчығ    “əр  түрлі  нəрсе  өсе  келе  басқаша  болады  деп  насихаттайды”, 
сөзбе-сөз  аудармасы:  Адам  баласы  мұңая  бермес,  Иттің  күшігі  жата  бермес;  Құстың  балапаны 
қорқынышты,  Иттің  күшігі  сүйкімді;  Йазыда  бөрі  улыса,  Евдə  ит  бағры  тартышур  “жақын 
адамдарды бір-біріне көмектесуге, шақыруға байланысты айтылады”, сөзбе-сөз аудармасы: Далада 
бөрі ұлыса, Үйдегі иттің бауыры солқылдар.   
Демек,  мақал-мəтелдер – өткен  дəуірлерде  жасаған,  өмір  тіршілігі,  салт-санасы, 
дүниетанымы, тілі ұқсас бабаларымыздан ғасырлар аттап, бізге рухани мұра болып жеткен ортақ 
дүниеміз. 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: