Совет молодых ученых инновационное развитие и востребованность науки в современном казахстане

12
Абилбеков Наби Кенесарыевич
КИМЭП магистранты
ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН ЖАҢА ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІ ЖОБАСЫ
Латын графикасына негізделген жаңа әліпбиге (әрі қарай – жаңа әліпби) көшу 
– соңғы жылдары еліміздің күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе. Бүгінге дейін бұл 
мәселеге қатысты көптеген ғылыми мақалалар мен еңбектер жазылды және бірнеше 
ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер мен семинарлар өткізілді. Онда жаңа 
әліпбиге  көшу  қажеттіліктері  ғылыми  тұрғыдан  дәлелденіп  жатты.  Сондықтан, 
келесі қадам – жаңа әліпби жобасын құрастыру болатын. Қандай да болмасын бір 
мемлекетте  болып  жатқан,  өзінің  ұлтының  тағдырына  үлкен  дәрежеде  әсер  ететін 
елеулі оқиғаларға қандай да адам болмасын жай ғана қарап тұрмайтындығы белгілі. 
Сол  себептен,  жаңа  әліпби  жобасын  құрастыру  қолға  алынды
.
  Әліпби  жобасын 
құрастырудағы  басты  мақсат  –  түркі  бірлігі  үшін  ортақ  әліпби  құру  болды.  Осы 
мақсатта жаңа қазақ әліпбиі жобасын құрастыру үшін қазіргі қазақ әліпбиі, латын 
әріпті қазақ әліпбиі (1929–1940 жж.), ағылшын әліпбиі, түрік әліпбиі, өзбек әліпбиі, 
қарақалпақ әліпбиі, түркімен әліпбиі және тағы басқа әліпбилер ортаға салынды. 
Қазіргі таңда түркі тілдес халықтардың латын әріпті әліпбилері екі топқа бөлінеді 
десек те болады. Оның біріншісі – түрік әліпбиі, және оның негізінде құрастырылған 
әзербайжан  әліпбиі,  гагауз  әліпбиі,  қырым  татарлары  әліпбиі,  татар  әліпбиі  және 
т.б.  Ал  екіншісі  –  өзбек  әліпбиі,  және  оның  негізінде  құрастырылған  қарақалпақ 
әліпбиі.  Ал  «ҚазАқпарат»  Ұлттық  ақпарат  агенттігінің  веб-сайтында  2004  жылдан 
бері  қолданылып  келе  жатқан  Ә.  Қайдар  құрастырған  латын  әріпті  қазақ  әліпбиі 
жоғарыда  айтылған  бірінші  топқа  жатады.  Бірақ,  Ә.  Қайдар  нұсқасындағы  С 
әрпі  оларда  басқа  дыбысты  білдіреді.  Оның  үстіне,  кириллицадағы  Ю  әрпі  йу деп 
оқылатындығы  белгілі.  Бұны  көптеген  қазақ  тілі  оқулықтарынан  көруге  болады. 
Мысалы,  Х.  Махмудов  пен  Ғ.  Мұсабаев  құрастырған  2001  жылы  қайта  басылған 
қазақша-орысша сөздігінің 9-шы бетінде солай көрсетілген. Бірақ, кириллицадағы 
Ю әрпі Ә. Қайдар нұсқасында Yu әріптерімен берілген және йұ деп дыбысталып тұр. 
Демек, сәйкессіздік бар. Сондай-ақ, Ә. Қайдар нұсқасында басы артық бір-екі әріп 
бар.
Оның үстіне, кейбір тіл мамандары тек негізгі стандартты латинацаға (ағылшын 
әліпбиіне) негізделген жаңа қазақ әліпбиі жобасын үсынып жүр. Олар диакритикалық 
белгілері бар қосымша әріптер бізге керек емес дейді. Яғни, олар 26 әріптен тұратын 
латиница қорын (ағылшын әліпбиін) толығымен қолдану қағидасын басшылыққа 
алады. Сөйтіп, олар қазақ тіліндегі кейбір дыбыстарды латынның қосарлы әрпімен 
белгілеп,  оларды  «дифтонг»  ретінде  қарастыруды  ұсынады.  Осыған  байланы-
сты  мына  пікірді  талқыға  салсақ.  Осындай  жобаны  ұсынушылардың  барлық  ой-
лары мен мақсаттары компьютерде (ақпараттық технология жетістіктерінде) және 
компьютердің пернетақта жаймасында (keyboard layout) болып тұрған сияқты. Яғни, 
олар қайтсем осы ағылшын пернетақта жаймасына жаңа қазақ әліпбиінің әріптерін 
сыйдырамын деп ойлатын сияқты. Тіпті, кейбіреулері ағылшын әліпбиіндегі С, Х 
және тағы басқа әріптерді жаңа қазақ әліпбиінде басқа дыбыстармен береді. Сөйтіп, 
ағылшын  нұсқасындағы  транскрипциялық  оқылу  ережесін  сақтамайды.  Әрине, 
ақпараттық  технология  жетістіктері  әліпби  жобасын  құрастыруда  қойылатын 
талаптардың  бірі  болуы  керек.  Бірақ,  ол  басты  талап  болмауы  керек.  Сондай-ақ, 
ағылшын әріптерінің оқылуына сәйкестендіреміз деп, пернетақтада көрсетілген 26 
әріптен өзге дыбыстарды қосарланған таңбалармен бейнелей беру сөздегі әріптердің 

13
көбеюіне әкеліп, сол арқылы көзді шатастыруы әбден мүмкін. Оның үстіне, жаңа 
әліпбиде ш дыбысын өзбек әліпбиіндегідей Sh деп белгілесек, онда бұл жерде үлкен 
мәселе  тууы  мүмкін.  Өйткені,  кейде  бір  сөзде  с  мен  х  дыбыстары  қатар  келіп  жа-
тады. Сондықтан, егер әріптердің саны жағынан қандай да болмасын жаңа әліпби 
қазақ тілінің фонетикалық жүйесін дәл бейнелеп тұрса, онда әліпбидегі әріптердің 
көптігінен  қорқпау  керек.  Өйткені,  бұндай  әліпби  тіліміздің  ұлттық  табиғатын 
толық  сақтап  қалады.  Сондықтан,  жаңа  әліпби  жобасын  құрастырудағы  басты 
мақсат – компьютер емес, тіліміздің ұлттық табиғатын, спецификасын сақтау болу 
керек.  Ал,  енді  тек  негізгі  стандартты  латинацаға  негізделген  жаңа  қазақ  әліпбиі 
жобасын  үсынушылардың  басқа  бір  тобы  болса,  қазақтың  өзіндік  (төл)  әріптерін 
жеке әріптермен жазудың орнына әріптерді апострофтармен бірге жазуды ұсынады, 
өзбек әліпбиі сияқты. Бірақ, біз «бір дыбысқа – бір әріп» қағидасын ұстануымыз ке-
рек. Әйтпесе, көптеген азаматтар апострофтарды елемей, сол әріптерді негізгі стан-
дартты латинацаның дыбыстарымен оқып кетеді. Бұл қазақтың төл дыбыстарының 
ұмытылып кетуіне, қазақ тілінің өзгеруіне әкеліп соғады.
Сондықтан, негізгі стандартты латиницаға негізделген жаңа қазақ әліпбиі жоба-
сына келіспеушілік білдіре келе және Ә. Қайдар нұсқасын жетілдіре келе мына жаңа 
қазақ әліпбиі жобасы ұсынылады:
Кесте 1 – Жаңа қазақ әліпбиі жобасы
№
Әріп
Кириллица
транскрип
циясы
IPA транскрип 
циясы
Ағыл шын-
ша
жазылуы
Латиница қоры
Негізгі
Кеңей тілген
1
Aa
А
/a/
A
Aa
2
Ää
Ә
/æ/
A
Ää
3
Bb
Б
/b/
B
Bb
4*
Çç
Ч
/t
ʃ/
Ch
Çç
5
Dd
Д
/d/
D
Dd
6
Ee
Е
/e/, /je/
E, Ye
Ee
7*
Ff
Ф
/f/
F
Ff
8
Gg
Г
/
ɡ/
G
Gg
9
Ğğ
Ғ
/
ɣ/
G
Ğğ
10*
Hh
Х
/x/, /h/
Kh, H
Hh
11
Iı
Ы
/
ɯ/
Y
I
ı
12
İi
І
/
ɪ/
I
i
İ
13^
Ïï
И
/i/
I
Ïï
14
Jj
Ж
/ʒ/
Zh, J
Jj
15
Kk
К
/k/
K
Kk
16
Ll
Л
/l/
L
Ll
17
Mm
М
/m/
M
Mm
18
Nn
Н
/n/
N
Nn
19
Ññ
Ң
/ŋ/
Ng
Ññ
20
Oo
О
/o/
O
Oo
21
Öö
Ө
/ø/
O
Öö
22
Pp
П
/p/
P
Pp
23
Qq
Қ
/q/
Q
Qq
24
Rr
Р
/r/
R
Rr
25
Ss
С
/s/
S
Ss
26
Şş
Ш
/
ʃ/
Sh
Şş
27
Tt
Т
/t/
T
Tt
28
Uu
Ұ
/
ɤ/
U
Uu
29
Üü
Ү
/y/
U
Üü

14
30^
Ŭŭ
У (дауысты)
/u/
U
Ŭŭ
31*
Vv
В
/v/
V
Vv
32+
Ww
У (дауыссыз)
/w/
W
Ww
33
Yy
Й
/j/
Y
Yy
34
Zz
З
/z/
Z
Zz
0
Ya ya
Я (йа)
/ja/
Ya
0
Yŭ yŭ
Ю (йу)
/ju/
Yu
Ескер-
ту:
* -
қазақтың төл (байырғы) сөздерінде бұндай әріптер пайдаланылмайды;
^ -
И  әрпінің  орнына  ЫЙ,  ІЙ  және  У  әрпінің  орнына  ҮУ,  ҰУ,  ЫУ,  ІУ  қолдану 
қабылданса,  қазақтың  төл  (байырғы)  сөздерінде  бұндай  әріптер  пайдаланыл-
майды;
+ -
дауыссыз у дыбысы үшін жаңа әліпби жобасына енгізілген жаңа әріп;
 0 
-
бұлар жаңа әліпби әріптері болып саналмайды. Бұлар тек жазу ережесі ретінде 
ғана алғашқы кезде көрсетілуі керек.
Негізгі  латиница  әріптеріне  қосылған  қосымша  әріптердің  түсіндірмесі:  2-ші 
әріп А-ның төбесінде екі нүкте (қос нүкте) бар; 4-ші әріп С-ның астында құйрық 
бар;  9-шы  әріп  G-ның  төбесінде  айшық  сызықша  (қалпақ)  бар;  11-ші  әріп  І-ның 
төбесінде  нүкте  жоқ;  12-ші  әріп  І-ның  төбесінде  бір  нүкте  бар;  13-ші  әріп  І-нің 
төбесінде екі нүкте бар; 19-ші әріп N-ның төбесінде ирек сызықша бар; 21-ші әріп 
О-ның төбесінде екі нүкте бар; 26-ші әріп S-ның астында құйрық бар; 29-ші әріп 
U-ның төбесінде екі нүкте бар; 30-ші әріп U-ның төбесінде айшық сызықша бар.
Жобаға түсініктеме және ұсыныстар:
Жаңа әліпби жобасы – түрік әліпбиі негізінде құрастырылған, 34 әріптен тұрады. 
Жаңа  әліпби  жобасына  түрік  әліпбиіндегі  барлық  29  әріптің  28  әрпі  енген.  Түрік 
әліпбиінде ж дыбысын беретін екі әріп C (дж) және J (ж) болғандықтан, С (дж) әрпі 
ғана енбеді. Өзбек, қарақалпақ және түркімен әліпбилері сияқты (жеке) С әрпі бол-
майды.  Осының  өзі  де  түркі  тілдес  екі  елдің  (қазақ  пен  түріктің)  жақындасуына, 
бір-бірінің  тілін  оңай  оқып  үйренуіне  мүмкіндік  береді.  Өйткені,  жаңа  әліпби 
жобасындағы  әріптердің  дыбыстары  түрік  әліпбиіндегі  әріптердің  дыбыстары-
мен сәйкес (үндес) келеді. Бүл жерде мынаны айта кету керек: жобаның тек İ мен 
U әріптері ғана түріктің İ мен U әріптерінен кішкене басқаша дыбысталады. Оның 
себебі мынада: түріктер және басқа да түркі тілдес халықтар қазақтың ұ дыбысын у 
деп, ал і дыбысын и деп айтады. Мысалы, олар былай айтады: узак, учак, узун, кур-
мак,  бирлик,  бир,  иш,  ишлемек,  из,  т.б.  Яғни,  қазақтың  ұ  дыбысы  түріктің  у  дыбы-
сына, ал қазақтың і дыбысы түріктің и дыбысына сәйкес келеді. Осыған байланы-
сты ұ дыбысына U таңбасы, і дыбысына İ таңбасы алынды. Түрік әліпбиі негізінде 
құрастырылу себебі – туыстас түркі тілдес халықтармен, әсіресе Түркия түріктерімен 
бірге болу мақсатында ортақ әліпби құру еді. 
Интернет-энциклопедия  «Уикипедия»  мынандай  анықтама  береді:  Келесі 
әріптер
: В, Ё, Ф, Х, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э қазақтың төл сөздерінде пайдаланылмай-
ды. Бұл әріптер: Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э тек кеңестік дәуірінде орыс тілінен, немесе орыс 
тілі  арқылы  енген  сөздерде  орыс  емле  нұсқауларымен  пайдаланылған  (1990  жж. 
бері  ресми  және  жеке  жария  ақпараттарда,  әдеби  шығармаларда  пайдалануы  азая 
түсуде, сиректеніп кетті) [1]. Мұндағы Һ әрпі қазақ тілінде тек араб-парсы тілінен 
енген сөздерде ғана қолданылады, және өте аз кездеседі. Және де, ауызекі сөйлеуде 
Һ  әрпі  х  дыбысымен  айтыла  береді.  Яғни,  Һ  әрпі  х  дыб
ысының  жай  бір  түрленуі 
ғана. Осыған бола қосымша бір әріпті алудың ешқандай практикалық та, ғылыми 
да  мәні  жоқ.  Мысалы,  Һ  әрпі  қаhарман,  шаһар  деген  секілді  он  шақты  сөзде  ғана 

15
қолданылады.  Бұл  сөздерді  біз  қахарман,  шахар  түрінде  жаза  аламыз.  Сондықтан, 
кириллицадағы Һ және Х әріптерін бір ғана латынша H әрпімен жазған дұрыс. Сонда 
латынша жоғарыдағы сөздерді qaharman, şahar түрінде жазамыз. Сондай-ақ, қазіргі 
қазақ әліпбиіндегі Э әрпінің де қажеті жоқ. Өйткені, Э әрпі қазақ тілінде әрдайым 
е  болып  айтылады.  Сондықтан,  электр,  экономика  сөздерін  електр,  економика 
түрінде жазуға болады. Ал кириллицадағы Ц әрпін S немесе Ts түрінде жаза беруге 
болады. Кейбіреулер айтар, «функция және ция-мен бітетін сөздерді қайтеміз, олар 
халықаралық  сөздер»  деп.  Шынында  олай  емес.  Өйткені,  бұндай  халықаралық 
сөздерде  ц  дыбысы  қолданылмайды.  Мысалы,  егер  функция  деп  ағылшынға 
айтсаңыз, ол түсінбейді. Өйткені, олар бұл сөзді фанкшн (жазбаша түрі function) дейді, 
ал көптеген халықтар және түріктер болса функсион (жазбаша түрі funksiyon) дейді. 
Сондықтан,  біз  бұл  сөзді  funksiya  немесе  funktsiya  түрінде  жаза  беруімізге  болады. 
Осы  себептерге  байланысты,  жаңа  әліпби  жобасына  кириллицадағы  Һ,  Э  және  Ц 
әріптері енгізілмеді.
Қазіргі қазақ әліпбиіндегі Ё (йо), Ю (йу), Я (йа) [2] әріптерінің де жаңа әліпбиге 
қажеті жоқ, бұларды Yo, Y
ŭ, Ya деп жазуға болады. Көптеген халықтар және түріктер 
де  ю  (йу)  дыбысын  Yu,  я  (йа)  дыбысын  Ya  деп  жазады.  Бірақ,  бұлар  жазу  ережесі 
ретінде  алғашқы  кезде  көрсетілуі  керек.  Ал  байырғы  қазақ  сөздеріндегі  Ю  әрпін 
дыбыс  ыңғайына  қарай 
YUW,  YÜW  тіркестерімен  таңбалаған  жөн  (ол  туралы 
төмендегі  У  әрпіне  қатысты  ұсыныс  қаралсын):  аю  (айұу)  –  ayuw,  қою  (қойұу)  – 
qoyuw, көбею (көбейүу) – kobeyüw, т.б. [3]. Ал жіңішкелік белгісі (Ь) мен айыру белгісі 
(Ъ)  қазақ  әліпбиі  үшін  түкке  қажеті  жоқ.  Сөздегі  буындардың  жіңішкелігі  мен 
жуандығын біздің тіліміздегі табиғатынан жуан, не жіңішке болып келетін дауысты 
дыбыстардың өздері жоғарыдағыдай қосымша таңбаларсыз-ақ бейнелеп бере алады. 
Сондай-ақ, қазақ тіліндегі жүз мыңдаған сөздің, лексикалық бірліктің ішінде Щ әрпі 
ащы, тұщы, кеще деген бар-жоғы үш-ақ сөзді таңбалауда қолданылады. Бұл сөздерді 
ешқандай қиналмай-ақ, ашшы, тұшшы, кешше деп қосарлы «ш»-мен белгілеуімізге 
әбден болады [4]. 
Ал  кейбір  тіл  мамандары  келесі  әріптерді:  Ч,  Ф,  Х,  В  қазақ  әліпбиінен  алып 
тастауды  ұсынып  жатыр.  Бұндай  әріптер  қазақтың  төл  (байырғы)  сөздерінде 
пайдаланылмағанымен,  бұларды  жаңа  қазақ  әліпбиінде  қалдыру  керек.  Өйткені, 
көптеген  мемлекет  және  елді-мекен  атауларында,  адам  есімдерінде,  халықаралық 
терминдерде  осы  әріптер  жиі  кездеседі.  Мысалы,  бұл  әріптер  Чили,  Чехия, 
Черчилль,  чек,  чемпион,  Франция,  функция,  формула,  футбол,  химия,  хоккей, 
тіпті  қазақ  тіліне  еніп  кеткен  сөздерде  (хабар,  халық,  хат),  Ватикан,  Венесуэла, 
Владимир,  волейбол,  виза,  вокзал  және  тағы  басқа  сөздерде  қолданылады.  Яғни, 
ч, ф, х, в дыбыстары әлемдегі көптеген халықтардың тілдерінде болғандықтан, бұл 
дыбыстарды белгілейтін әріптерді жаңа қазақ әліпбиінде қалдыру керек.
Қазіргі қазақ әліпбиіндегі ерекше тоқталуды қажет ететін әріптер: И мен У. Бұл 
әріптерге  қатысты  мынандай  ұсыныстар  бар.  Алдымен  И  әрпіне  тоқталайық.  Х. 
Махмудов пен Ғ. Мұсабаев құрастырған 1954 жылы жарық көрген қазақша-орысша 
сөздігінде қазіргі жазылып жүрген жиын, жиырма, қиын, сиыр, тиын сөздері жыйын, 
жыйырма, қыйын, сыйыр, тыйын деп берілген. Ал 1957 жылғы енгізілген өзгерістер 
бойынша екі әріптің ЫЙ және ІЙ орнына бір ғана И жазылатын болды. Өйткені, бұл 
кирилл графикасына негізделген әліпбиге ыңғайлы еді. Ал енді болса 1954 жылғы 
сөздікте жазылғанды қолдану керек. Өйткені, ол қазақ тілінің емле ережесіне сәйкес 
және латын графикасына негізделген әліпбиге ыңғайлы, лайық болып келеді. Сон-
да латыншасында jïırma, kïim, qïın, sïır емес, jıyırma, kiyim, qıyın, sıyır түрінде жазуымыз 
керек. Яғни, латын әріптерімен жазғанда И әрпі келетін сөздер мен сөз тұлғаларын 

16
дыбыс  үндестігіне  сәйкес  не  жуан  IY,  не  жіңішке  İY  дыбыс  тіркестері  ретінде 
таңбалауымыз керек. Түріктер де осындай емле ережесін ұстанады. Өйткені, түркі 
сөздерінде екі дауысты дыбыс қатар келмейді. Айта кететін жайт: сия сөзін графе-
ма (таңба) мәніне қарай жіктеп көрсек, siyya болып шығады. Өйткені И да, Я да қос 
дыбыс – IY (İY), YA – таңбалары ғой. Ал оны біз siya деп дұрыс жазуымыз керек [3]. 
Ал интернет-энциклопедия «Уикипедия» У әрпіне қатысты мынандай анықтама 
береді: 1990-шы жылдардың басынан жазу реформасының бірнеше түрлері ұсынылды. 
Атап  айтқанда,  /w/  дыбысы  үшін  Ў  әрпін  енгізу,  байырғы  қазақ  сөздерінде  және 
қазақ тілінің дыбыстық ережелерімен айтылатын араб-парсы сөздеріндегі У әрпін 
ҮЎ, ҰЎ, ЫЎ ІЎ түрінде жазу (қарақалпақ емлесіндегі сияқты) [1]. Яғни, дауыссыз 
(қысқа) У әрпін қазақ әліпбиіне енгізіп, бару, келу деген сөздерді барұў, келүў түрінде 
жазу. Бұлай жазу негізінен дұрыс. Өйткені, оның баруы керек деген сөйлемдегі баруы 
сөзі қазақ тілінің емле ережесі бойынша дұрыс жазылмаған. Яғни, баруы түрінде жазу 
«ы» және «і» аффикстары дауыссыз дыбыстарға бітетін сөздерге ғана қолданылады 
деген қазақ тілінің ережесін бұзып жатыр. Ал бұл жерде бұны барұўы түрінде жазу 
керек. Сол себептен, W (яғни, дауыссыз У) әрпі жеке әріп ретінде жаңа қазақ әліпбиі 
жобасына енгізілді. Ал егер У әрпінің орнына ҰЎ, ҮЎ қолдану қабылданбағанның 
өзінде де W (яғни, дауыссыз У) әрпі жеке әріп ретінде жаңа қазақ әліпбиіне енгізілуі 
керек. Өйткені, тау, жау, уақыт сөздерінде дауыссыз у дыбысы қолданылады ғой. 
Бірақ, Ï (яғни, дауысты И) мен Ŭ (яғни, дауысты У) әріптерін жаңа қазақ әліпбиінде 
қалдыру  керек.  Өйткені,  көптеген  мемлекет  және  елді-мекен  атауларында,  адам 
есімдерінде,  халықаралық  терминдерде  осы  әріптер  қолданылады.  Мысалы,  бұл 
әріптер империя, импорт, интернет, инфляция, интеграл, имам, Италия, Иран, Ғани, 
әл-Фараби,  ғылыми,  университет,  Украина,  Уругвай,  журнал,  футбол  және  тағы 
басқа сөздерде қолданылады. Яғни, дауысты и мен дауысты у дыбыстары әлемдегі 
көптеген  халықтардың  тілдерінде  болғандықтан,  бұл  дыбыстарды  белгілейтін 
әріптерді жаңа қазақ әліпбиінде қалдыру керек.
Кейбіреулер  айтар,  «бұл  жаңа  қазақ  әліпбиі  жобасында  ұқсас  үш  I  әрпі  мен 
үш  U  әрпі  бар  екен.  Латын  әліпбиіндегі  бір  әріпті  тым  көбейту  дұрыс  емес,  көп 
дегенде ұқсас екі әріп болуы керек» деп. Бірақ, егер бұндай әріптер тіліміздің ұлттық 
табиғатын, спецификасын сақтап тұрса, ұқсас әріптердің көбеюінен қорқпау керек. 
Мысалы, мажар әліпбиінде төрт O әрпі мен төрт U әрпі бар; словак әліпбиінде үш 
A,  үш  L  және  үш  O  әрпі  бар;  литван  әліпбиінде  үш  E  мен  үш  U  әрпі  бар;  румын 
әліпбиінде үш A әрпі бар; швед әліпбиінде үш A әрпі бар. 
Әліпби  мен  емле,  әрине,  бір  нәрсе  емес,  бірақ  өзара  байланысты.  Сондықтан 
да латын әліпбиін қабылдағанда қазақ тілінің емлесі де оған сәйкес өзгеруі керек. 
Сонда ғана тілдің қабырғасын қаусатып, қасаң ететін ереженің еркіне жүрмей, оның 
табиғилығын сақтауға мүмкіншілік аламыз [3].
Енді компьютер пернетақта жаймасы (keyboard layout) мәселесіне келейік. Егер 
қазіргі  стандартты  қазақ  пернетақта  жаймасы  орыс  теруіш  жаймасы  (ЙЦУКЕН 
(«Russian  (Typewriter)»)  негізінде  жасалынған  болса,  енді  латын  әріпті  жаңа  қазақ 
пернетақта  жаймасын  түрік  пернетақта  жаймасы  (Turkish  Q)  негізінде  жасап, 
қолдануымыз  дұрыс  болар  еді.  Яғни,  қазірдегідей,  қазақтың  өзіндік  (төл)  әріптері 
пернетақтаның  жоғарғы  тізбегіндегі  сан  аясы  орнында  орналасады.  Ал,  сан  және 
басқа нышандар (
/
, 
*
, 
–
, 
+
) енгізу үшін көмекші сан пернетақтасы пайдаланылады.
Соңғы  сөз:  біз  жаңа  әліпби  жобасын  құрастыруда  «бір  дыбысқа  –  бір  әріп» 
қағидасын  ұстануымыз  керек.  Сонда  ғана,  біз  төл  дыбыстарымызды  бұзбай, 
жоғалтпай, тілімізді нығайта аламыз, әрі қарай дамыта аламыз. 

17
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақ әліпбиі // Уикипедия, Ашық энциклопедиясы. URL: http://kk.wikipedia.org  
2.  Махмудов  Х.,  Мусабаев  Г.  Қазақша-орысша  сөздік;  Казахско-русский  словарь.  –  Алматы: 
Өнер, 2001. – 544 c.
3. Қайдаров Ә. Латын әліпбиінің болашағы зор // Ана тілі, Қазан 1991. № 46.
4. Асылбекұлы С. Бір күдік, бір үміт // Парасат, Қыркүйек 2000. № 9.
Түйіндеме
Мақалада  латын  графикасына  негізделген  жаңа  қазақ  әліпбиі  жобасы  талқылауға  ұсынылған. 
Атап  айтқанда,  бұл  жоба  түрік  әліпбиі  негізінде  құрастырылған.  Сондай-ақ,  бұл  мақалада  қазақ 
тілінің емле ережелерін реформалау жөніндегі ұсыныстар қаралған.
Резюме
В данной статье предлагается к рассмотрению проект нового казахского алфавита, основанного 
на латинской графике. В частности, необходимо отметить, что этот проект разработан на основе ту-
рецкого алфавита. Также в статье рассматриваются предложения о реформировании правил казах-
ской орфографии.
Абдыхалыкова Жазира Есенкелдиевна
докторант 1 года обучения, 
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ СОДЕРЖАНИя ОБРАЗОВАНИя 
В УНИВЕРСИТЕТАХ США
На современном этапе интеграции Казахстана в мировое сообщество в услови-
ях реформирования отечественной образовательной системы возникает необходи-
мость  использования  зарубежного  опыта,  критического  осмысления  его  позитив-
ных сторон, отражающих гибкость и способность быстро адаптироваться к изменя-
ющимся требованиям современного информационного общества. 
В  реформировании  казахстанской  высшей  школы  предстоит  решать  сложные 
задачи, обусловленные как потребностями устойчивого развития Казахстана, необ-
ходимостью сохранения богатства национального опыта высшего образования, так 
и парадигмами современного мирового опыта. 
В связи с этим, необходимо рассмотреть особенности содержания образования в 
университетах США. В странах децентрализированной системой образования учеб-
ные планы и программы обнаруживают большие развития в разных штатах, округах, 
да и в самих университетах. В последние два десятилетия предпринимались боль-
шие  усилия  для  определения  и  реализации  национальных  образовательных  стан-
дартов с целью унификации учебных планов и программ. До сих пор в американ-
ских университетах по-разному решаются вопросы, касающиеся содержания обра-
зования, набора обязательных и факультативных дисциплин, этапов прохождения 
учебного материала[1]. 
Существуют два подхода к представлению содержания обучения: микрокарри-
кулярный (microcurricular) или функциональный, и макрокаррикулярный (macro-
curricular) или морфологический. В первом (функциональном) – содержание обуче-
ния изучается и отбирается для учебного процесса с точки зрения функции его ком-
понентов (предметных знаний, приемов мышления, ценностей) в решении учебных 
задач курса. Во втором (морфологическом) – содержание представлено учебными 

18
дисциплинами в порядке их предъявления студентам. В зависимости от их сложно-
сти данном случае дисциплины исследуются (обобщенности), и отбор происходит 
скорее на основе содержания, чем их таксономической формы[1].
В функциональном подходе компоненты содержания обучения классифициру-
ют на три области, обозначенные как когнитивная, психомоторная и аффективная 
(Б. Блум). Когнитивная состоит из фактов, концепций, обобщений, интеллектуаль-
ных операций (понимание, применение, анализ, синтез, оценка). Психомоторная 
включает исполнительные умения, перцепцию, движение (А. Харроу). Аффектив-
ная состоит из отношений, оценок, нормативных предписаний и рекомендаций от-
носительно убеждений и действий учащегося (Р. Кратвол) [2].
Анализ  американской  педагогической  литературы  показал,  что  функциональ-
ный подход представлен двумя видами: информационно-когнитивным, включаю-
щим предметные знания и приемы мышления, и культурологическим, объединяю-
щим предметные знания, учебные действия и ценности.
В морфологическом подходе исследуется номенклатура и порядок изучения сту-
дентами учебных дисциплин. Исследователи стремятся полнее учитывать принцип 
классификации социального опыта, включаемого в содержание обучения, и прин-
цип связи между знаниями. Это позволяет установить систему необходимых знаний 
и эффективнее отразить ее в содержании обучения.
В  последнее  время  в  американской  педагогике  наметилась  тенденция  объеди-
нить два подхода к представлению содержания обучения для того, чтобы лучше ди-
агностировать объем и последовательность изучения планируемого содержания об-
учения и установить тесные связи с собственно целями обучения [2].
Реформирование  американской  высшей  школы  началось  с  разработки  новой 
философской парадигмы образования, а именно курса на его гуманитаризацию, в 
результате чего изменилось содержание образования. Причем особое внимание уде-
ляется междисциплинарным связям. Несмотря на отсутствие единых учебных стан-
дартов в системе высшего образования США, в каждом вузе существуют четкие тре-
бования  к  содержанию  учебных  планов:  студенту  необходимо  получить  средний 
академический балл успеваемости; освоить заданный объем знаний, умений, навы-
ков по блокам учебных дисциплин, которые будут рассмотрены ниже; изучить опре-
деленное количество учебных дисциплин и набрать установленное количество кре-
дитных часов по ним. 
В последние десятилетия в США, где подготовка специалистов раньше носила в 
большинство сугубо прагматический, узкофункциональный характер, предприни-
маются большие усилия по гуманитаризации высшего образования. В учебные пла-
ны разных факультетов вводятся курсы по философии, социологии, истории, по-
литологии.  Теперь  в  ряде  университетов  разработаны  междисциплинарные  курсы 
(например, «Бизнес в художественной литературе» или «Этика техники»), сочета-
ющие материалы гуманитарных, естественно-математических и технических наук. 
В Йельском университете создан специальный центр гуманитарных наук, коорди-
нирующий гуманитарную подготовку на разных факультетах и в колледжах. В боль-
шинстве университетах естественнонаучные факультеты отводят на гуманитарные 
предметы до 25% учебного времени [3].
В связи с актуальностью проблемы гуманитаризации высшего образования в Со-
единенных Штатах Америки пришли к необходимости более интенсивно вводить в 
сугубо технические высшие учебные заведения дисциплины гуманитарного цикла, 
в гуманитарные – технические и естественно-научные дисциплины. Эта тенденция 
наиболее полно отвечает господствующей в США концепции инженерного образо-

19
вания. Она предполагает, что инженерные вузы должны готовить кадры не только 
для инженерной деятельности, но и для работы в области права, медицины, биотех-
нологии и других сферах, в которых требуется инженерная подготовка.
Исходя из этого, междисциплинарный подход в образовании направлен на вос-
питание у студентов широты взглядов, нестандартных подходов в мышлении, спо-
собности  решать  общие  проблемы,  возникающие  на  стыке  различных  областей 
(охрана окружающей среды, проблемы больших городов), умения видеть взаимос-
вязь  фундаментальных  исследований,  технологий  и  потребностей  производства, 
умения оценивать эффективность того или иного общества и способности реали-
зовать его на практике. Такой подход предполагает умение не только решать, но и 
формулировать  проблемы,  стоящие  перед  современным  обществом,  видеть  слож-
ную  ситуацию  с  различных  точек  зрения,  предвидеть  социальные  последствия 
научно-технической революции.
От студентов требуется навык самостоятельного приобретения знаний и стрем-
ления  к  их  постоянному  обновлению.  Этот  процесс  осуществляется  путем  введе-
ния в программу американских вузов, в том числе и технических, обязательных гу-
манитарных и общественно-политических дисциплин. Студенты университета не-
зависимо  от  области  специализации  должны  прослушать  лекций  по  английскому 
языку(грамматика ил литература-3 последовательных курса), истории западной ци-
вилизации (3 курса), курсу иностранных языков (1-3 курса каждый) или математики 
(3-5 курсов). В дополнение к выше из названным курсам все студенты должны про-
слушать 2-3 цикла лекций из области гуманитарных наук, включая лекции по из-
ящным искусствам (археология, драматическое искусство, музыка, ораторское ис-
кусство, художественное искусство), а также по филологии, религии и литературе. 
В цикл общественных наук входят серии лекции по антропологии, науке общения, 
экономике, исследованию пищевых ресурсов, политике, психологии, социологии. 
Серия  естественных  наук  включает  лекции  по  биологии,  физике,  химии  и  геоло-
гии. Курсы по естественным наукам следует довести по объему до 17 циклов. Кроме, 
если студент претендует на получение повышенной стипендии, то для этого необ-
ходимо дополнительно прослушать один из курсов или по математике, или по фи-
лософии (логике), или по иностранному языку. Все шире вводятся, в том числе и в 
гуманитарных вузах, инженерная психология, педагогика, изучение проблем окру-
жающей среды и проблем больших городов, основы науки об управлении. Успеш-
но утверждаются в качестве элективного или факультативного курса история куль-
туры, обязательный второй иностранный язык [4].
Американские  вузы  используют  в  рамках  обязательной  учебной  программы 
определенные типы учебных курсов: специфические обязательные курсы, темати-
ческие междисциплинарные курсы, кластеры курсов, кульминационные курсы. От-
дельно рассмотрим каждый вид учебных курсов. 
Некоторые колледжи и университеты, например Гарвард, требуют, чтобы сту-
денты  в  обязательном  порядке  выбирали  специфические  обязательные  курсы, 
предлагаемые отдельными факультетами, которые специально предназначены для 
основной программы. Это значит, что факультеты должны точно определять крите-
рии разработки обязательных курсов (на основе задач программы), а также предъ-
являть конкретные требования, чтобы студентам было легче совершать свой выбор.
Тематические  междисциплинарные  курсы  становятся  все  более  популярным 
элементом обязательных учебных программ западных университетов. Введение та-
ких  курсов  позволяет  сосредотачиваться  не  на  трансляции  знаний,  а  на  решении 
конкретных  проблем.  Многие  вузы  предлагают  такие  обязательные  образователь-

20
ные программы, которые предполагают исследование определенной темы или во-
просы  из  различных  перспектив.  Например,  обязательная  программа  в  Йельском 
университете представляют собой последовательность четырех курсов: «Перспекти-
вы личности», «Американский опыт», «Кросскультурные перспективы» и «Глобаль-
ные проблемы». Каждый курс предполагает привлечение различных дисциплин из 
области гуманитарных, естественных и социальных. Каждый курс строится на осно-
ве предыдущего. Студенты сосредотачиваются на решении проблемы, а не на полу-
чений знаний, знания же выступают одним из инструментов нахождения решения 
[5]. 
Многие  колледжи  и  университеты  делают  элементом  свих  обязательных  про-
грамм кульминационные курсы-это своеобразные итоговые события, например, се-
минар, проходящий в течение всего выпускного года, часто основанный на междис-
циплинарном подходе к определенной теме, который позволяет студентам подвести 
итог всей той работе, которую они до сих пор проделали. Итоговые проекты могут 
принимать необычные формы, например, выставки, а не традиционной работы или 
диплома. В некоторых случаях, итоговые проекты могут потребовать выхода за сте-
ны аудитории и применения знаний для решения реальных проблем [6]. Все боль-
шее количество университетов включают в свои учебные программы элементы гло-
бального образования, то есть такого образования, которое помогает познакомить-
ся с другими культурами и странами, что способствует развитию демократических 
ценностей диалога и взаимопонимания, а также позволяет сделать дальнейшие кон-
такты с зарубежными партнерами более эффективными.
Сегодня, при росте мобильности, при увеличении количества международных 
контактов,  быстром  росте  коммуникационных  технологий,  позволяющих  знако-
миться с огромным количеством разнообразных языков, сообществ, культур, осо-
бенно важным становится не только знание иностранных языков, но и знакомство 
с иными культурами в целом. Многие университеты сегодня вводят в свои учебные 
планы курсы, ориентированные на знакомство студентов с основными формами со-
временных  культур  –  североамериканской,  южноамериканской,  арабской,  азиат-
ской, европейской, русской и т.д.
Среди  важных  факторов  в  процессе  формирования  учебных  программ  следу-
ет отметить принцип управляемой факультативности, заключающийся в широкой 
возможности для студента изучать в качестве выборных и факультативных курсов 
дисциплины самых различных факультетов или департаментов своего и даже друго-
го учебного заведения [7].
В  результате,  учебную  программу  можно  рассматривать  как  элективно-
детерминированную,  в  которой  наряду  с  обязательными  дисциплинами  широко 
представлены курсы по выбору и факультативы, что предусматривает возможность 
учитывать интересы студентов, принимая во внимание такой весьма важный психо-
логический фактор, как мотивация. При этом, включение любого курса в учебную 
программу должно быть одобрено преподавателем, осуществляющим учебное руко-
водство над студентом.
Необходимость рационального выбора содержания обучения, отвечающего на-
стоящим  и  будущим  планам,  приводит  студентов  к  пониманию  их  роли  и  ответ-
ственности в вопросах, связанных с получением ими качественного образования.

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: