Совет молодых ученых инновационное развитие и востребованность науки в современном казахстане

21
2. Ерастов Ю.В. Сопоставительный анализ подходов к качеству педагогического образования в 
США и России // дисс. канд.пед., Новокузнецк , 2004
3. Дмитриев Г.Д. Анатомия американского университета.- М., 2005. 224с.
4. Моряков С. Система образования США: общее описание. Холдинг РБК, 2003
5. Кусаинов А.К., Анарбек Н. Структура образования США // Вестник АПН Казахстана № 2, 
2008, стр.71-78
6.  Организация  народного  образования  за  рубежом.  Зарубежный  опыт  реформ  в  образовании 
(Европа,  США,  Китай,  Япония,  страны  СНГ).  //  Официальный  документ  в  образовании,  2002.№ 
2.- с.50-73.
7. Рахимбек Х.М., Токтыбаева К. Система образования США // Национальные системы образо-
вания: общая характеристика и структура. – А.: РОНД, 2004. – 160с. – с.43-72.
8. Национальные системы образования. – Алматы: «Издательство ROND & A», 2004. – 160с.
Абуталиева Анар Манапқызы
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, 
ғылым бөлімінің инспекторы, филология магистрі
САТИРАЛЫҚ ДӘСТҮР
Қазіргі  әдебиет  жанрлары  сияқты  әңгіме  жанры  да  ертеден  халық  ертегісінде 
туып,  алғашқы  сипатынан  өрши  келе,  бүгіндегі  күрделі  сапасына  жеткен.  Қазақ 
халқының шығармаларындағы әңгіме элементтері бұқараның коллективті өнерінен 
өніп, ертегі тұрғысында бірнеше алуан тақырыппен өрбіген. 
Басты қаһарман мейлінше адам жадында қалатындай типтік дәрежеде бейнеленеді. 
Әзіл әңгімелердің зерттелуіне көп үлесін тигізіп жүрген орыс ғылымында революци-
ядан бұрынғы зерттеушілерден А. Потебня, Н. Сумцов, А. Пельцер т.б. Дегенмен бұл 
есімді зерттеушілер еңбектерінде күлдіргі әзіл әңгімелер дербес жанр ретінде емес, 
ертегілермен салыстырыла сөз етілді. 
Қазан  төңкерісінен  бұрын  халқымыздың  бай  ауыз  әдебиетінің  үлгілерін 
жалықпай  жинап,  зерттеген  озық  ойлы  ғалымдар:  Ш.  Уәлиханов,  В.В.  Радлов,  
И. Березин, А. Васильев, А.А. Алектров, Г. Потаниндер болатын. Халық асыл мар-
жандарын жинастыруға Ыбырай, Абай, Ә. Диваев т.б. үлесі зор. 
Күлдіргі  әңгімелер  өз  дәуірінің  ең  маңызды  да  өзекті  мәселелерді  дер  кезінде 
қамтып  отырған.  Ол  юмор  мен  сатираның  арыдан  бастау  алған  тегі  болса  ке-
рек.  Астарында  уытты  мысқыл,  ащы  әжуа  жататын  әзіл-оспақ,  әзіл-сықақтардың 
күлдіргі, қалжың, ирония түрінде айтылып бара-бара сатираға ауысуы – тиімді тәсіл. 
Ертеден-ақ еңбекші халықтың таптық санасының оянуына орай, халық қоғамдық 
озбырлыққа,  қиянатқа  қарсы  әділ  үкімін,  сынын  көбінесе  өзінің  көкейінен  жа-
рып  шыққан  күлдіргі  әзіл  әңгімелер  арқылы  білдіріп  отырған.  Сол  күлдіргі  әзіл-
әңгімелерінен қоғамдық өмірдің барлық себептеріне жауап табуға болады. Қоғамға 
тән әлеуметтік мәселелерден бастап адамдардың жеке басындағы, мінез-құлқындағы 
кемшілік мін, әрекеттегі қолайсыз жайттарды қауым өз назарынан еш шығармаған. 
Халықтық сатира мен юмордың мазмұн идеяны берудегі қолданар әдіс-тәсілдері де 
басқа-басқа. Ауыз әдебиетінің басқа да үлгілері сияқты, халықтық сатира мен юмор-
лы туындыларда ұлттық мәдениетіміздің, соның ішінде фольклордың маңызды бір 
буыны болумен бірге өмірде өнеге танытатын тәрбие құралы ретінде де бағалы. Со-
нымен, әдебиетіміздегі сатиралық сарын талай заман өзгеріске ұшырап, халықтың 
эстетикалық  өскен  талабын  толықтыра  отырып,  жаңа  заманмен  ұласты.  Кеңес 

22
өкіметі орнағаннан кейін қоғам өміріндегі жеке тұлғалар басындағы жағымсыз мінез-
құлықтарға  қарсы  күрестегі,  кеңес  адамдарын  жаңа  сана  рухында  тәрбиелеудегі 
сықақ мысқылдың ролін үнемі атап көрсетіп отырды. 
І. Жансүгіров, С. Сейфуллин, С. Мұқанов т.б. халық әдебиетіндегі күлдіргі сықақ 
дәстүрлерден үлгі алды дегенде, әрине оларды таза сатирик- жазушылар деп атамай-
мыз. Өз творчестволарында күлдіргі халық өлеңдерін, әзілдерін, әңгімелерін, мақал-
мәтелдерін немесе өз геройларының аузына салып отырғанын білеміз. Ал, Б. Май-
лин  мен  Ғ.  Мүсірепов  шығармаларындағы  сатира  мен  юмор  поэтикасын  ерекше 
атау керек. Олай дейтініміз, өз творчестволарында күлкіге көбірек көңіл аударған, 
соған орай шығармаларының идеялық-көркемдік дәрежелері де ешбір төмендеген 
емес.  Б.  Майлин  творчествосындағы  Мырқымбай  сол  кездің  шынайы  белгілерін 
бойына жинақтаған типтік кейіпкер. Сондықтан да, Мырқымбай бейнесін ешкімді 
қайталамайтын  ерекше  бейне  дейміз.  Ал  осы  сатиралық  дәстүр  өз  тірлігі  арқылы 
өмірдегі  құбылыстардың  зияндығын,  кеселдігін  оқырманға  баяндай  отырып,  со-
лардан жиренуді, жоқ етуді талап етеді. Юмор өмірдегі қоғамға зиянсыз, дегенмен 
қарыштап дамуына кедергі келтіретін ақаулар, характеріндегі тұрақсыздық сияқты 
тақырыптарға  қолданылады.  Қазақ  әдебиетінде  Бейімбет  Майлиннің  сатиралық 
дәстүрін дамытуда одан әрі қомақты еңбек еткен Ғабит Мүсірепов творчествосының 
басты қасиеті – осы юморлық, ирониялық әдіспен жазуында дер едік. Жазушы өз 
еңбектерінде  Байжан  («Оянған  өлке»),  Талтаяқ  («Жат  қолында»),  Қоңқай  («Ақан 
сері») т.б. сияқты ұмытылмас образдар жасады. Сатиралық дәстүрдің әдебиетімізде 
көз қомақты көрінетін проза (әңгіме, повесть, роман) жанрындағы сатира мен юмор, 
ирония молая түсті. Мұхтар Әуезов, Әбдіжәміл Нүрпейісов, Тәкен Әлімқұлов, Та-
хауи Ахтанов, Зейнолла Қабдолов, Әкім Тарази, Мұхтар Мағауин, Әбіш Кекілбаев 
т.б.  сияқты  жазушылардың  шығармалары  терең  психологизммен,  жақсылық  пен 
жамандықтың тартысын, ескі мен жаңаның арасын көрсетумен есте қалды. Осын-
дай  сатиралық  дәстүрдің  Ғабит  Мүсірепов  творчествосында  иронияны  қолдануы 
шығарма көркемдігін арттырып отырады. 
Жалпы,  ирония  эстетикалық  ілім  жүйесінде  Сократ  дәуірінен  бері  келе  жа-
тыр.  Бірнеше  ғалымдар  иронияны  сатира  мен  юмор  арасындағы  комизмнің  ерек-
ше түрі деп қарастырып жүргенін білеміз. Ал, зерттеуші А.Ф. Лосев, Т.М. Пивоев, 
Г.Б. Любимовалар эстетикалық категория деген. Иронияда негізінен дүниеге сыни 
көзқарас жекенің қоғамға қарсылығы, мемлекеттік билікке деген сананың жойқын 
күшіне  төтеп  берерлік  әдістің  ерекше  эстетикалық  және  шығармашылық  әдіспен 
беру  мүмкіндігі  болды.  Ирония  –  кемшілікті  мін-мүлікті  астармен  пернелеп  сы-
нау, сықақтау, мысқылдау, кекету. Ирония жоқ жақсылықты өтірік бар ету арқылы 
өзін астарлап, нәрсенің орнын ойсырата көрсету, мазақ қылу, оның өзін астарлап, 
объектіні тәлкек ету, кері айтып келеке ету. Бұл жөнінде академик Зейнолла Қабдолов 
«… Эстетиканың комедиялық категориясындағы юмордың сатираның, иронияның, 
сарказмнің, гротескінің әрқайсысындағы күлкінің сипаты әр бөлек, юморда күлкілі 
құбылыстардың ең майда, зиянсыз түрлері алынады. Юмордағы күлкі-әзіл, ал әзіл 
келемежге айналса – ирония, келемеж ащы мысқылға айналып, сын үдей түссе – 
сарказм  болғаны»  –  дейді.  Қазақ  прозасындағы  иронияның  қолданылуы  әр  түрлі. 
Біреуінде иронияны өз қаһарманына қолданса, біреуінде қаһарман қоршаған ортаға, 
болмаса жазушы өтіп жатқан оқиғаға ирониялық көзқарасын білдіреді. Ирониялық 
рең Т. Әлімқұлов, М. Мағауин, О. Сәрсенбаев, Т. Әбдіков, Д. Исабеков, М. Қаназов 
т.б. творчествосына тән. 
Ғабит Мүсірепов шығармаларынан үзілмей жалғасып келе жатқан өткір сатиралық 
қалжың,  уәж,  мысқыл  айтатын  қазақ  мінезін  көреміз.  Стильдік  шеберлігінің 

23
бір  қыры  уытты  тіл,  кекті  кекесін,  ойып  түсер  ойнақты  сөз  молдығында.  Жазу-
шы теріс айтып, оңды талап етеді, кері үгіттегендей болып отырып, соның қарсы, 
дұрыс мағынасын уағыздайды. Сатиралық образдарды әшкерелеп, елге күлкі етіп, 
сол арқылы жеке адамдардың және қоғамның бойындағы індеттерін бетіне басады. 
Иронияны  қолдана  отырып,  суреткер  өз  пікірінің  шындығын  бекіткісі  келмейді, 
өз пікірінің салыстырмалы түрде ғана шындық екенін түсінетінін көрсеткісі келеді. 
Алайда, иронияда комикалық трагикалықпен түйісіп қалады. Ирониядағы күлкі сөз 
болған  заттағы  қарама-қайшылықтарды  түсіну  үшін  түрткі  ғана.  Психологиялық 
бояуына  қарай  иронияның  көптеген  түрлері  бар  (ашулы,  ащы,  көңілді,  бейта-
рап),  пайдаланатын  мақсатына  қарай  (әшкереленуші,  қорғаушы,  бүркемелеуші) 
шындықтағы  қарама-қайшылықты  қамтуына  қарай  (жеке,  жергілікті,  бағдарлы, 
әмбебап, ғарыштық, жалпы) болып келеді.
Қандай кезеңде, қандай қоғамда болсын, өз мәнін жоймайтын, әр уақытта көптің 
рухани  сұранысы  мен  ізденісіне  ие  туындылар  да  кездеседі.  Ол  шығармалардың 
мазмұны мен тақырыбы, көркемдік жүйесі өмір шындығынан туындап, талғам мен 
талаптың биік деңгейінен көрінетіні рас. 
Прозадағы юмор, иронияның қолданылуы – жазушының қоғамдық өркендеуге 
деген,  ондағы  қайшылықтарға,  келіссіздіктерге  деген  көзқарасынан  көрінеді.  Бұл 
көзқараста  жазушылар  небір  күрделі  проблема,  астарлап  жеткізуде  –  ирониядан 
қолайлысы жоқ екенін дәлелдеді. Ғабит Мүсірепов көркем характер тудыруда юмор, 
иронияны стильдік қару етіп алды. Сатира поэтикасында образ жасаудың тәсілдері 
де әр түрлі. Солардың бірі ирония – кемшілікті, мін-мүлікті астармен перделеп сы-
нау,  сықақтау,  мысқылдау,  кекету.  Жалпы  күлкілі  нәрсені  көру  үшін  ең  алдымен 
юморлық сезім керек. Сол жайттарды көре білетін көңіл, аңғара алатын алғыр қасиет 
юморлық сезім – сөз зергері жазушы Ғ. Мүсірепов шығармаларына тән. «Көк үйдегі 
көршілер»,  «Үздіксіз  өсу»,  «Жайлау  жолында»,  «Туннель»,  «Тулаған  толқында» 
т.б.  бұларды  ешкіммен  шатастыра  алмайсыз.  Осының  бәрінде  ауыл  адамдарының 
сан алуан тағдыры мен мінез-құлқын әр қырынан көрсетіп келеді. Әрине, адамдар 
өздерінің жағымсыз жақтарын жасыруға тырысады. Олардың шын мәнінде қандай 
екені  оқиға-іс  үстінде  көрінеді.  Ғ.  Мүсіреповтің  шығармасындағы  Жұман  болмы-
сы екі жүзді жалған моралі, пасық сезімі оқырман жиіркенішін оятады. Жалғанды 
жалпағынан  шіреніп  басып  жүрген  тоқпейіл,  тоғышарларды  бір  күні  өмірдің  өзі 
керексіз  етіп  тастайды.  Себебі,  біздің  қоғамда  ондайларға  орын  жоғы  белгілі.  Ғ. 
мүсірепов шығармаларында сөз болған әңгімелердегі азғындық, тоғышарлық жолға 
түскен біздің қоғамымызға жат жандар іс-әрекетінің әшкереленуі арадан тез аласта-
нуына ықпал болатын. Ғ. Мүсірепов тұтастай сатрик болмағанмен, жазғандарын езу 
тартпай оқу қиын. Ол өз шығармаларында сатираны да, юморды да жиі қолданды. 
«Үздіксіз  өсу»  әңгімесіндегі  мысқыл  араласқан  баяндау,  бүкіл  шығарманың 
әлеуметтік мәнін көтеріп тұр. 
«– Жаба кір – дегесін амал бар ма, бір қолыңмен есіктің өзін сүйеп, бір қолыңмен 
босағасын сүйеп, табаныңды табалдырыққа тіреп тұрып: бірнеше азаптан кейін есікті 
жабар едіңіз. «Жабар едіңіз» деген жай сөз ғой, бес батпан мұз қатқан төрт бұрышты, 
есіктен гөрі қораның қақпасына ұқсас бірдемені жапырайған жер үйдің адам өтетін 
үңгірінің аузына сүйер едіңіз де, есік жабылды деп санар едіңіз. Қалай да есік бейнелі, 
босаға  бейнелі  екі  бірдемені  біріне-бірін  жақындатқаннан  кейін  үй  иесінің  «есікті 
жаба кір» дегені орындалды деп сенер едіңіз… Сонымен егер сіз, сол кездегі Нұрқан 
туралы азды-көпті хабарыңыз болса, үйінің тарлығын санамай-мінемей-ақ, көпіртіп 
тұрып төсеген шөптің үстіне отыра кетіңіз. Бес-он бит, оншақты бүрге жабылып кет-
се оқа емес, оқа болғанымен амалыңыз не, шыдаңыз. Ұзын Қали секілді қызылшыл 

24
адам болсаңыз, үйдің тарлығы мен ұсақ-ұлаң жәндіктердің жабылып кетуі де сөз бо-
лып па, тырс етпеңіз» (98). Осындай авторлық суреттеу арқылы юмор дүниеге келді. 
Әлеуметтік тозғындау элементтері қоғамның рухани көңіл-күйіне теріс әсер етті. 
«Осы үйде бірдеме асылып жатқанын Қалидың мұрны даладан-ақ сезіп, Қалиды 
еріксіз бастап әкелді. Енді Қали одан ауыз тимей өлсе де шықпайды. Одан бұрын 
сөйлеуге тақырып таба алмай топсарып отырған адамдар. Қалидан бір жапырақ етті 
адалдап  жеу  үшін  айтатын  «пустяки»  бірдемесін  бір  тыңдауға  тағы  әзір.  Қалидың 
жөнсіз көк мылжың, шексіз өтірікші екені он сегіз мың әлемге анық болса да руха-
ни өмірі қорексіз жандар оны тыңдай береді.
– Ие, Қали абзый… Браз киңәш сүйләгіз… Сізнің құлақ бушқа бітмәгән! – дейді 
қара  тышқан  секілді  Қайреттен  молда.  Милықтай  киген  қара  бөркі  дөп-дөңгелек, 
киімнің бәрін қарадан киген, бүкіштеу келген Қайреттен молда шынында да қара 
тышқан секілді.
–  Мына  қалаға  барып  едім,  Микайланың  шодыры  қазаққа  тағы  бір  мынапас 
шығыпты  деп  отырды…  –  деді  Қали.  Сол  «мынапас»  жанына  батып  отырғандай 
төмен  қараған  бойы,  өтірік  бірдемені  айтқанда  өзі  де  ептеп  ұялатындай,  өтірікке 
кірісерде Қали көзін жоғары көтермейді, әуелі жазыла алмай күйбішіктеп, арқасын 
қозғай  түсіп  күрмеліп  отырады  да,  аздасын  құрыққа  сырық  жалғап,  өзектендіріп 
әкетеді. Сол кезде өз өтірігіне өзі де иланып кете ме, немесе, басын көтеріп алып, 
есіп жүре береді. Тыңдаушыны еріксіз ұйытады» (99). Қалидың типін – ирониялық 
стильмен  суреттей  отырып  оның  поэтикасын  –  жағымпаздығы,  тоғышарлығы, 
қулығы арқылы ашады. 
Жойқылық  жолына  жанын  беруге  бар,  тіпті  өтірік  айтып,  көпіреді.  Өтірік 
мақтауға да иланып, өзінің де өтірікке иланып қалғанын сезбей қалады. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. М. Тілеужанов «Астарлы әзіл». Алматы. 1978.
2. З. Қабдолов «Сөз өнері». Алматы. 1983.
3. Т. Қожакеев «Сатира негіздері». Алматы. 1996.
4. Ғ. Мүсірепов «Тұтқын қыз». Алматы. 1989.
5. Р. Нұрғалиев «Өнердің даралық сипаты және образ». Жалын. 1970 №6.
6. Л.Ф. Ершов «Сатира и современность». Москва. 1967. 
Адырбекова Эльмира
А. Яссауи атындағы ХҚТУ-нің ізденушісі
М. ҚАБАНБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІ
Хронотоп  –  бұл  әдеби  тәсіл.  Яғни,  шығарманың  өзегі  басты  кейіпкердің  үш 
түрлі  сипатта  көркемдік  ерекшеленуі  –  біріншісі  қоршаған  орта,  екіншісі  сол 
ортадағы  уақыт  межесі,  үшінші  кейіпкердің  ішкі  әлемі,  лирикалық  болмысы. 
Ертедегі жазылған шығармалар, атап айтсақ, «Одиссея» жыры, қазақтың батырлар 
жыры секілді эпостық шығармалар хронотоптық талдаудың тамаша үлгілері болып 
табылмақ.
Хронотопты  әдебиетке  ендіруші  М.  Бахтин  десек,  ол  теориядағы 
концепцияларының  конструктивтілік  бағытында  хронотопқа  көп  назар  аударды. 
Бұл оның әдебиет жанрлары мен олардың генезисі турасындағы зерттеулеріне тән. 

25
Хронотоп  –  Бахтиндік  көзқараспен  назар  салғанда  әдеби  категория.  Ғалым  мұны 
құрылым ретінде классификациялауда белсенділік танытқан. 
Көркем  әдебиетте  уақыт  пен  кеңістік  мәселесі  қатар  игеріледі.  Бұл  турасын-
да Лессинг «кеңістік пен уақыттың көркем әдебиеттегі көркем бейнесі» [1.186] деп 
тұжырымдады. 
Ғалым  Лотманның  айтуынша  «кеңістік  пен  уақыт»  бейнесі  көркем  әдебиетте 
ең  бірінші  планға  орналасуы  тиіс.  Бұл  мәселе  Н.В.  Гогольдік  шығармаларында, 
Дантенің  шығармаларында  жақсы  көрініс  тапса,  М.А.  Булгаковтың  «Шебер  және 
Маргарита» романында кеңістік пен кеңістік тілі ретінде жақсы бедерленген [2. 447].
«Хронотоп – (гр. chronos – уақыт; topos – кеңістік) әдебиет туындысындағы уақыт 
пен  кеңістік  мәселесін  анықтайтын  көркемдік  бірлік.  Ол  әрқашан  эмоционалдық 
негізбен жеткізіледі [3.40].
Бұған дейін кеңістік пен уақыт мәселесі философиялық салада зерттелсе, соңғы 
уақытта  бұл  прозаның  поэтикалық  жан-жақтылығын  айқындау  үшін  саралана 
бастаған. Барша өнердің кіндігі уақыт пен кеңістік аясында дамиды десек, бұл фак-
тордан  адам  да  тыс  қалмайды.  Яғни,  бұл  категориялардан  тыс  адам  өмір  сүре  ал-
майды деп түйеміз. Бұл ретте жазушы осы өмір мен осы өнер жүйесіне суреткерлік 
көзқарас жіберу арқылы жаңа дүние туындатады. 
М. Қабанбай шығармашылығының кеңістігі – қарапайым ауыл. Сол ауылдағы 
ақкөңіл де, жадау өңді адамдар. Сол адамдар ішінде жұпыны ғана өсіп келе жатқан, 
жүрегінде арман толған балалар. Автор қарапайым кеңістіктегі қарапайым адамдар 
бейнесін қарапайым ситуациялар беру арқылы айқара ашады. Кейіпкерлер іс-әрекеті 
сол  кеңістіктің  аурасына  тән  ашылады.  Осы  тұста  біз  қаламгердің  шеберлігімен, 
кестелі тілімен, қуақы тапқырлығымен ұшырасамыз. Сол кеңістік пен сол адамдарды 
көруге бағытталған, автордың өзі туындатқан мөлдір әлем жетелеуі – М. Қабанбай 
шығармашылығының бірден бір ерекшелігі болса керек.
Кеңістік  пен  кейіпкердің  көркем  бейнесі,  бұл  екеуінің  сыңарластығы  «Туған 
жердің  төрт  мезгілі»  повесінде  көрінген.  Ондағы  кеңістік  –  көркі  тасыған  сұлу 
Мұзтау. 
«Әуеге қараған арқаш-арқаш азулары аспанмен тілдесіп, қатып қалған. Өздері 
үлкенді-кішілі. Тау ішінде өзіңді мына жоталардай алпамса ұлдары, анау Мұзтаудай 
алып  та  батыр  атасы  бар,  түтіні  тік  берекелі  семьяның  арасына  түсіп  қалғандай 
сезінеді екенсің», – деп поэтикалық шабытпен бейнеленген, тамсандырған табиғат 
кеңістігі болса, сол кеңістікке тән кейіпкер – жаны жаралы, жүрегінде соғыс салған 
жарасы бар Самат. Автор кеңістік пен кейіпкер арасындағы байланысты тазалықтан 
іздеген. Бала жаны да, табиғат та тап-таза. Мөлдірлікке құралған екі әлем бір-біріне 
жақын, сыңарлас. 
Төрт мезгілі де ғажап палитралы суретке ие, сұсты да, таза Мұзтау – сұлу кеңістік 
болса, жанында мұңы бар Самат бала сол кеңістіктің кішкене бөлшегі тәрізді. Самат 
бейнесінің өзі осы кеңістік мәселесі бойында ашылып отыр. Автор мұнда кейіпкердің 
кеңістікті ұғынуын, қабылдауын және сол орайда қызмет жасауына баса назар ауда-
рады. Бастысы, шығармада кеңістік пен адамның бірін бірі жеңуге деген ұмтылысы 
емес, табиғат мәніндегі кеңістік пен адамның бір-біріне деген нәзік аңсары бар.
«Туған жердің төрт мезгілі» деп автор атағанындай, уақыт межесі осы тақырыптың 
өзінен-ақ  көрініс  тапқан.  Бұл  тек  мезгілдің  бедерленуі  ғана  емес,  сонымен  қатар 
уақыттың  да  көрініс  табуы.  Мұнда  жылдың  қысы,  жазы,  күзі,  көктемі  уақыт 
мәселесіне  қызмет  етіп  тұр.  Ал,  оқиғалар  мен  түрлі  сюжеттер  сол  уақыт  межесін 
толықтырып, алға жылжыта түсуге себепші. 
«Даланың түстік беткейінде қоңыр деуге де, көк деуге де келмейтін мұнар тау-

26
лар сағым өтінде жыбырлап, іркес-тіркес көшіп барады. Бірер шақырым жерде төрт-
бес  терек  мен  мұндалап  бұлдырайды.  Басқа  көзге  ілігер  ештеңе  жоқ,  тып-типыл. 
Шеті-шегі ши мұхиты ғана бүкіл даланы тұтас алып, толқын қыбырсыз көлкілдеп 
жатыр.  Жайшылықта  аспанның  көкпеңбек  бауырына  сүліктей  жабысып,  тыным-
сыз  шырылдайтын  бозторғайлар  да,  лақтырған  тастай  лыпылдап  жебедей  зуыл-
дайтын  күйкентайлар  да  жым-жылас»  дейтұғын  автор  суреттеуінен  біз  кеңістіктің 
кең өлшемін көре аламыз. Бір тараптан алғанда мұндағы кеңістік мәселесі сұлулық 
өлшеміне де қызмет етеді. 
Бұл  мәселені  А.  Сейдімбек  былай  тұжырады:  «Көшпелі  қазақтың  уақыт  пен 
кеңістік  туралы  таным-түсінігі  кең  мағынасында  екі  түрлі  межелік  категориямен 
парықталады.  Оның  біріншісі  –  мифтік  уақыт  пен  кеңістік,  екіншісі  –  нақтылы 
уақыт пен кеңістік» [4].
Айнала  қоршаған  жасыл  таулы  кеңістік  аясындағы  жайлауды  мекен  еткен 
кейіпкердің  атасы,  оның  малы,  отбасы,  оның  киіз  үйі,  тіпті  шығармада  заттық 
әлемнен хабар беретін оюлы текеметі мен қымыз құйған тостағанына дейін мәңгілік 
уақыт факторына қызмет етеді. Өйткені, бұлар қазақтың бабадан балаға жалғасып 
келе жатқан мәңгілік мұра-дәстүрі, мәңгілік жалғастығы.
Уақыт  мәселесі  қаламгердің  «Сурет  салғым  келмейді»  повесінде  көрінген.  Су-
рет сабағының мұғалімі оқушыларынан Орал Таңсықбаев пен Шоқан Уәлихановты 
сұрағанда жауап бере алмай, Колумбтың кім екенін сұрағанда жамырай жауап беруіне 
үлкен  ренішпен  қарайтын.  Осы  арқылы  автор  өз  құндылықтарымызды  білмей, 
есесіне  өзге  елдік  саяхатшыны  білетін  ұрпақтың  кемшілігін  көрсетеді.  Мұндағы 
көзге түсетін нәрсе – уақыт. Сол уақыттың салған салдары. 
Хронотоп  концептуалды  уақыт  категориясы  және  перцептуалды  уақыт  ұғымы 
болып екіге жарылады десек, біріншісіне – өтіп жатқан уақытты байыптау, уақыт ал-
масуын реттейтін аспан денелерінің қозғалысы тән десек (атап айтсақ, ай атаулары, 
күнтізбе), екіншісіне – осы уақыт аясындағы адамдарың көңіл күйі, психологиялық 
болмысы. Атап айтсақ, көктемде көтерілген көңілдің күзде аса жадырамауы секілді 
кеңістікке қатысты жәйттер себеп. 
М.  Қабанбай  шығармашылығындағы  кеңістік  пен  уақыт  мәселесінің  және  бір 
көзге түсетін тарапы «Кермек дәм» романында қылаң берген. Бұл тұста кеңістік жалаң 
емес, жалғыздық концепциясымен бірлесе отырып, кейіпкердің жанынан орын ала-
ды. Мұндағы поэтикалық қуат есебіндегі кеңістік портреті былай бедерленеді: «Аспан 
аузы уылған баланың таңдайындай ақтаңдақ. Ал төрт құбыланың түгел көмкерген 
көкжиекті кемерлер жүгірген мың-мың оқ жылан бірінің ізін бірі иіскелеп, ұдайы 
бүктетіле ирелеңдеп, айнала жөңкіліп жатыр, жөңкіліп жатыр. Не тоқталыс жоқ, не 
өзгеріс жоқ, бір қалыпты жыбыр-жыбыр сағым толқыны... Жусаны мен қияғы күйіп 
кеткен құм төбелер бір-екі апта бұрын күмпиіп пісіп келе жатқан көмеш нан тәрізді 
сұрғылт тартып еді, соңғы күндері қоңыр шала бастапты. Таңдай кермек дәм татиды. 
Күйік иісі кеңсірік жарады. Аспан атты аузы тас жабық тандыр пештің ішінде әлем 
бықсып жанып жатыр».
Кеңістіктің кейпі осы. Кейіпкер осы кеңістік тезінде сынға түспек. Жайбарақат 
өмірде, жанға жайлы қалада адамның жансебілдігі мен күші аңғарылмайды. Адамның 
кім  екені  қиын  тұста,  жан  мен  тән  қосыла  қиналған  тұста  сыналмақ,  байқалмақ. 
Кеңістікпен  алысқан  кейіпкердің  жан  дүниесі  де  осы  ретте  ашылмақ.  Сондықтан 
да, автор қаламында ата-ананың аялаған жалғыз ұлын сол ортадан тартып әкеп, құм 
басқан елсі даладағы жаңа басталған студенттік отрядтың жұмысына араластырады. 
Мұндаға кеңістік – өмірге жаңа қанаттанып араласқан бозбала жігіттің әлемге ара-
ласуына, адамдар арасына сіңіп кетуіне шыңдайтын жол іспетті. Сонымен қатар, ав-

27
тор бұл тұста құм суырған құладүзді өз идеясын және кейіпкер күресін көрсететін 
көркемдік құрал есебінде де пайдалана білген.
Сырткөзге  еркетотай  сыңайлы  көрінгенімен,  Асанның  жүрегінде  шемен  боп 
қатқан жәйт көп. Оның бір отбасында жалғыздығы, жалпы, ортада жалғыздығы, ата-
анасымен үйлеспеуі секілді бөгеттері мол. Автор осы ретте, оны шыңдай түсу үшін, 
ширату үшін, өмірлік күш жинау үшін кеңістік ортасына апарып салған. Кеңістік – 
алып. Оның астында басты кейіпкер, жаны нәзік Асан секілділер де, ниеті терістер 
де жетерлік. Бұл ретте, қоғамдағы адамдардың алуан түрлі сортын көрсетуде автор 
кеңістік мәселесіне көбірек акцент берген. 
Мидай  жазық  һәм  ыстық  маңай  –  кеңістік  таңның  атысынан  күннің  батысы-
на  дейін  тас  қашаған  төрт  жігітке  берілетін  сыңайы  жоқ.  Бұл  кеңістік  күшінің  та-
нылуы.  Төрт  жігіт  төрт  кейіптің,  төрт  болмыстың  адамы.  Шекеден  өткен  күнмен 
де, таспен де алысып, жұмыстарын жасай берген. Автор кейіпкерлердің осы мінезі 
арқылы  кеңістікпен  тартысқа  түсіреді.  Табиғат  пен  адамды  қарама-қарсы  қойып, 
кейіпкерлердің ішкі әлемінен хабар береді. Басты кейіпкер – кеңістікпен етене жан. 
Өйткені, ол табиғат секілді қиғаш, өр мінезді. Сол кеңістіктің бір жапырағындай. 
«Кермек  дәм»  романының  өзегі  –  жасанды  су  қоймасын  салып  жатқан 
жастардың  қызу  тірлігін  дәріптеу  десек,  оқиғаны  ширықтырып  отыратын  да  сол 
дала, сол кеңістік. Кеңістіктің шығармада алатын рөлі сан алуан. Бір тұста автордың 
суреткерлігі, табиғатты бедерлей білу шеберлігі көрінсе, бірде сол табиғат арқылы 
характердің  образы  ашылып  жатқан.  Романдағы  кеңістік  пен  адам  жаны  қатар 
желі  боп  тартылған.  Кейіпкер  өмірі  де  сол  кеңістікпен  үндес,  екеуара  сәйкестік 
шеңберінде  көрінген.  Кеңістік  әр  кейіпкердің  мінез-құлқына  орайластырып 
пішінделген.  Кейіпкерлердің  басындағы  күйінішті,  ауыр  сәтті  кеңістіктің  де  ауыр 
болмысын  көрсете  суреттейді.  Бұрын-соңды  ауыр  еңбекке  араласып  көрмеген 
Асанның жұмыстан алақаны күлдіреп, басы айналып, науқас қысқан сәтінде күн де 
барынша  қызып,  аптап  айналаны  орай  түскен.  Роман  оқиғасы  кеңістік  пен  уақыт 
межесінде жалғасын тауып жатқан. 
Романдағы  екінші  мәселе  –  уақыт.  Уақыт  оқиғалардың  кейде  жылдамдығы 
арқылы,  кейде  баяулығы  арқылы  көрніс  тауып  отырған.  Кейде  романдық  жүйе 
кейіпкердің  ойымен  өткен  шақ  барысында  ой  толғағанда  бұл  фактор  монтаждық 
қалыпқа  да  ауысып  отырған.  Бұл  уақыттың  танымдық  сипатын  аңғартады.  Өткен 
шақ  елестері,  жетімдіктің  зардабы  –  кермек  дәм  сипаты  да  осы  уақыт  өзегінде. 
Жетімдікті туындатқан соғыс мәселесі де тарихи уақыт тұғырынан көрінген. 
М.  Қабанбайдың  уақыт  пен  кеңістік  мәселесіне  айрықша  назар  аударған 
шығармасы  аяқталмаған  «Кентавр»  деп  аталатын  романы.  Мұнда  уақыттың 
монтаждалған  үзіктерімен  молдап  ұшырасамыз.  Өткен  ғасырдың  басында  аты-
лып кеткен қазақ халқының зыялыларының бірі – кейде Б. Майлин боп, кейде І. 
Жансүгіров боп өткен уақыт көшінен бері оралған. Оның бүгінгі күн ортасынан та-
былуы  сол  тұлғаның  ғұмырлық  философиялық  уақыт  категориясы  боп  танылмақ. 
Өзінің  мерейтойы  үстінен  шыққан  қартайған  қария  бейнесі  –  бір  кездері  уақыт 
салған қасіреттің нақты көрінісі, уақыт оқиғасының көркем шындығы. Той тойлап 
жатқан бүгінгі өмір – бүгінгі уақыт бедері. Шығармадағы ауыр мұң – өткен уақыттың 
трагедиялы  көрінісі.  Уақыт пен кеңістік бұған дейін флилософия саласында көрінсе, 
ендігі уақытта әдебиеттегі поэтикалық ерекшеліктерді айқындауда негізгі құралдардың 
бірі  болып  келеді.  Уақыт  пен  кеңістік  мәселесі  шығарманың  көркемдік  жүйесіндегі 
маңызды категорияның бірі. Және де мұны кейіпкер жасаудағы негізгі сфера деуге де бо-
лады. Өйткені, кеңістік пен уақыт жоқ жерде кейіпкердің болуы да мүмкін емес жәйт. 
Осы ретте біз М.Қабанбай шығармашылығын хронотоптық тұрғыда қарастырдық. 

28
«Атлантиданың арғы жағы, бергі жағы повесінде» басты кейіпкер Ақан баланың 
хронотоптық өрісі оның ұрланған сәтіндегі сағынышы арқылы көрінген. Ол Нью-
Йорктағы  атақты  бизнесменнің  үйінде  байлаулы  жатып  алыстағы  Алматысын,  інісі 
мен қарындасын сағынған. Олардың қызықты тұстарын еске алған. Мұндағы кеңістік 
пен уақыт өткен күндерге деген сағыныштан құралып отыр. Жазушы осы тәсіл арқылы 
ауылдағы және Алматыдағы кейіпкерлердің мінезін ашады. Хронотоптың екінші көрініс 
табуы – Атлантиданың екінші бетіндегі өмір барысы. Мүлдем өзге кеңістік, мүлдем басқа 
уақыт  категорияларымен  ұшырасамыз.  Біздің  әлеммен  салыстырғанда  мүлдем  басқа 
әлемде болуы баланың көзқарасын кеңейте түскен. 
«Көркем  шығармада  уақыт  пен  кеңістік  көп  түрлі  мәнмен  жеткізіледі.  Мұнда 
уақыт  бейнесі  өмірбаяндық  негізде:  балалық  шақ,  жастық  шақ,  кәмелеттік  шақ, 
кәрілік  секілді  жәйттердің  өзегі  арқылы  көрініс  таппақ.  Тарихтық  негізде:  түрлі 
дәуірлік өзгерістердің сипаттамасы, тарихтағы ірі оқиғалар, қоғам өміріндегі түрлі 
оқиғалар  негізге  алынбақ.  Күнтізбелік  негізде:  жыл  мезгілдерінің  ауысуы,  түрлі 
мерекелер  және  күннің  батуы  мен  шығуы,  түрлі  аспан  денелерінің  қозғалысқа 
ауысуы мысал. Сонымен қатар, кеңістік мәселесін қозғалысты, қозғалыссыз заттық 
әлем және өткен мен болашақ туралы ұғымдар осы фактордың шеңберінде дамиды» 
[5.209].
М. Қабанбай шығармашылығындағы уақыт пен кеңістік мәселесінде бұл тарап 
толық  қамтылған.  Оның  прозаларында  поэтика  хронотоптық  үлгіде,  уақыт  пен 
мезгіл мәселесі турасында бедерленді десек, шығармаларының баршасында уақыт 
тынысы  көрініс  тапты.  Ауыл  мен  қала  баласының  болмысын  бейнелейтін  барлық 
роман, повестерінде уақыт пен кеңістік үндестігі бар.
 Әдебиеттер
1. Лессинг Г.Э. Лаокоон или о границах живописи и поэзии. – Москва: Наука. С. 195.
2. Лотман Ю.М. Избранные статьи: В 3-х т. Таллин, 1992-1993. Т. 1. С.451.
3. Бахтин М.М. Формы времени и хронотопа в романе: Очерки по исторической поэтике /Бах-
тин М.М. Вопросы литературы и эстетики. С. 399.
4. Сейдімбеков А. Уақыт пен кеңістік //Ана тілі, 1996 4 қаңтар.
5. Лихачев Д.С. Поэтика древнерусской литературы. М., 1994. С.334. 
Түйіндеме
Шығармада  қазіргі  қоғам  қажеттілігінен  туындап  отырған  уақыт  пен  кеңістік 
мәселесі қатар игеріледі. Автор әдеби категорияны құрылым ретінде классификаци-
ялауда белсенділік танытқан.
Резюме
В статье рассматриваются проблемы времени и пространства, которые возникают востребован-
ностью современного общества. Автор классифицирует литературную категорию как структуру.

29
Акылбаева Индира Муратовна
Казахский гуманитарно-юридический университет
к.и.н., доцент 
ПОДХОДЫ К ИЗУЧЕНИю эТНИЧЕСКОГО САМОСОЗНАНИя 
В КАЗАХСТАНСКОЙ НАУКЕ 
Исторически сложилось так, что под влиянием общесоциальных и культурных 
факторов складывалось этническое сознание народов, которое в свою очередь воз-
действовало  на  социальную  среду  посредством  системы  этнообусловленных  цен-
ностных ориентаций. Субъективированной формой проявления этничности можно 
смело назвать этническое самосознание, которое в самом общем виде можно опре-
делить как «чувство принадлежности к тому или иному этносу, выражающиеся в эт-
ническом самоопределении, т.е. в отнесении индивидом себя к данной этнической 
группе». 
В современном научном казахстанском сообществе сокращается отдаленность 
и разобщенность с международным научным сообществом, в междисциплинарном 
ракурсе все более приемлемым является для исследователей понятия «этническое 
самосознание», которое тождественно понятию «этническая идентичность». 
В русле общепринятых тенденций характерных для научной мысли постсовет-
ского пространства, понятие «этническое самосознание» часто применяется парал-
лельно  в  таких  категориях  как  этничность,  этническая  идентичность,  националь-
ное самосознание, национальная идентификация и др. В свете этого, казахстанские 
ученые,  рассматривая  проблему  теоретико-методологического  понимания  сущ-
ности этноса выделяют основополагающие условия его возникновения: общность 
языка, территории, истории, экономики, духовной и материальной культуры, само-
сознания, менталитета, религии, психологии, демографии. Данные признаки вос-
создаются  в  этническом  самосознании  народа,  в  котором  он  осознает  свое  един-
ство, главным образом общность происхождения и тем самым – этническое родство 
[1, 148]. В современных исследованиях очень часто границы в определении самосо-
знания и идентичности не проводятся.
Таким  образом,  этническое  самосознание  понимается  отечественными  этно-
графами, с одной стороны, очень широко – как «представление людей о собствен-
ном этносе, о его свойствах», с другой – очень узко – как национальное самоопре-
деление в форме этнонима или психологического фактора, лежащего в основе этни-
ческого самосознания [2]. 
Марданов К. осмысливая проблемы этнического самосознания и идентификаци-
онных процессов, происходящих среди этносов, проживающих в Казахстане отмеча-
ет, что в условиях перехода к рыночным отношениям и постигшего всего общества 
кризиса,  демографические  и  миграционные  процессы  происходят  в  русле  приспо-
собления  к  происходящим  переменам,  необходимости  выживания  и  самосохране-
ния этнической самобытности. Этнические группы стали продвигаться к своим на-
циональным центрам для поиска объективных условий выживания, наиболее благо-
приятных перспектив материального и духовного роста настоящему и грядущему по-
колению. Немцы в Германию, русские –Россию, греки- в Грецию, евреи – в Изра-
иль, казахи – в Казахстан устремились для того, чтобы найти свои ниши на историче-
ской родине, реализовать себя на земле предков и создать возможность потомкам для 
идентификации со своим отечеством [3, 254-255]. 
Анализируя  этнополитические  процессы  1991–2001  в  Республике  Казахстан 

30
Е.С. Макашев отмечает, что в условиях кардинальных трансформаций в социально-
экономической  и  политической  жизни  страны,  повлиявшие  на  состояние  межэт-
нической ситуации каждая этническая группа имела свое специфическое отноше-
ние к казахстанской национально-государственной идентичности. Казахи иденти-
фицировали себя с Казахстаном, видели в нем единственную страну, где они мо-
гут добиться национально-государственного самоопределения. Русское население 
в своих идентификационных стратегиях создавало компромисс между Казахстаном 
и Россией. Этнические меньшинства идентифицировали себя с исторической роди-
ной.  Они  оказались  менее  интегрированы  в  государственно-политическую  жизнь 
страны, а также отдалены от политических, экономических и социокультурных ре-
сурсов власти. В сфере межэтнических отношений их больше всего волновали про-
блемы языка, образования, представительства в органах управления [4, 29]. 
Исследуя проблему эволюции социально-политического статуса коренного эт-
носа Р. Арын выявляет, что этническая идентификация доминирует у всех этносов 
Казахстана над гражданской – факт постсоветской действительности, подтвержда-
емый всеми исследователями [5, 24, 26]. 
Так респонденты-казахи почти единодушно показали предпочтение этнической 
идентификации (96, 7%) перед казахстанской гражданской (2%) и крайне низким 
уровнем  идентификации  с  Советским  Союзом  (1%).  Понятие  «титульный  этнос» 
скрывает сложную реальность восприятий и идентификаций. Примечательно, что 
73% респондентов-казахов, считающих родиной – Казахстан вполне сопоставимы 
с уровнем респондентов русской этничности (70%) и малых этносов (61% от числа 
респондентов этих этничностей), считающих иные страны этническими Родинами. 
Иными словами, ни одна этническая группа Казахстана не дошла до 90%-ного осо-
знания страны как общенационального Отечества. Консолидирующей роли казахов 
препятствует непомерно высокая роль локальных и регионалистских идентифика-
ций Родины с областью, районом и аулом – 26%.
«На протяжении своей жизни человек осуществляет различные аспекты само-
идентификации:  семейной,  половозрастной,  расовой,  этнической,  социальной, 
гражданской, профессиональной, конфессиональной и т.д. Эти аспекты самоиден-
тификации  позволяют  ему  ориентироваться  в  многомерности  социальной  жизни, 
иметь в последней опору, ориентиры, основания»[6, 41]. 
Исследуя  этносоциальную  действительность  Казахстана,  М.М.  Аренов  и  
С.К. Калмыков выявили признаки и особенности этнического самосознания каза-
хов, которые зависят от отождествления, причисления себя к конкретной этниче-
ской общности. Так основные признаки, по которым казахи формируют представ-
ление о национальной принадлежности, сводятся к языку, культуре, традициям и 
обычаям. При этом у 80, 2% опрошенных, представляющих титульную нацию, вы-
зывает беспокойство состояния их национального языка и культуры. [7, 54]. 
Особенно активно исследование этнического самосознания, его содержания и 
структуры представляет интерес со стороны современных этнопсихологов, так как 
психологический феномен играет существенную роль как условие функционирования 
этноса. В этих исследованиях акцентируется внимание на социальном, культурном и эт-
ническом  аспектах  проблемы  национальной  идентификации  личности.  Так,  Кукубаева 
А.Х. отмечает, что этническая самоидентификация личности относится к психическим 
феноменам, когда человек решает выделить для себя такие ценности жизни, как язык, 
традиции, историческая память, национальная культура. Именно когда личность способ-
на к сознательному' отношению к своим национальным особенностям, тогда само-
сознание приобретает национальное своеобразие [8, 108]. 

31
Автор также в своей работе «Национальное самосознание казахского народа» система-
тизировала исследования казахстанских философов,  политологов,  социологов,  пси-
хологов таких как Л.Я. Байдельдинова, С.М. Джакупова, Г.В. Малинина, Н.М. Сады-
кова,  Омирсеитовой  А.К.,  Б. Шаймерденова и А. Мажитовой, Л.С.  Сырымбетовой  и 
Б.Х. Жубановой, многих других ученых, которые в своих трудах рассматривали про-
блемы этнического самосознания и идентичности. При этом Кукубаева А.Х. пишет, 
что в современных этнопсихологических и кросскультурных исследованиях акцент 
в основном сделан на социальном, культурном и этническом аспектах проблемы нацио-
нальной идентификации личности. При этом практически не рассматривается собствен-
но психологическая сторона, которая состоит в выявлении психологических механизмов дан-
ного  процесса.  Данный  аспект  предполагает  моделирование  специфических  условий  
межэтнического взаимодействия, которые составляют основные структурные компоненты 
совместной деятельности людей.
В своих исследованиях многие ученые Казахстана, изучая этническое самосо-
знание и проблемы идентичности не проводят границ между ними и исходят из ши-
рокого понимания данных категорий. При этом основными идентификаторами вы-
деляют язык, культуру, религиозную идентичность, гражданство, национальность и 
др. 
Ахметова Л.С., Веревкин А., Лифанова Т. в рамках «Комплексного исследования 
по изучению основных параметров казахстанской идентичности» в 2008 г. провели 
социологическое исследование в 10 регионов Казахстана, а также в г. Алматы и г. 
Астана, где было выделено несколько базовых структурных компонентов формирова-
ния идентичности, каждый из которых изучен в качестве самостоятельной перемен-
ной  анализа,  а  также  в  корреляции  с  иными компонентами идентификационных 
процессов в том числе этнической идентичности и этнического самосознания, куль-
турной, языковой, региональной и социально-политической идентичностей. Поня-
тие этническое самосознание в данном исследовании, использовалось в междис-
циплинарном ракурсе, в рамках которого возможно указать на имманентную тож-
дественность с понятием «этническая идентичность». При этом в работе отмечается, 
что этническая идентичность, с одной стороны, уже этническое самосознание, по-
скольку представляет собой его когнитивно-мотивационное ядро, а с другой сторо-
ны, шире, так как содержит в себе еще и слой бессознательного. 
Культурные элементы и структуры этнической общности, обладающие этниче-
ской спецификой, выполняя как этнодифференцирующую, так и этноинтегрирую-
щую функции, способствуют осознанию ею своего единства
 
[ 9, 9]. 
Анализ  результатов  социологического  исследования,  проведенного  среди  го-
родских казахов Астаны и Тараза в 2009 году свидетельствует о том, что этничность 
остается регулятором социальных отношений, которая воспринимается сквозь при-
зму  этностереотипов,  где  выделяются  автостереотипы  (представление  о  своем 
народе) и гетеростереотипы (представление об этнопсихологическом облике 
другого народа). Оценка социальной ситуации как этнически релевантной и вы-
бор стратегии поведения зависит от комплекса этностереотипов относительно обра-
за «своей» и «другой» этнической группы, а также сложившихся практик взаимодей-
ствия. Это во многом определяется конкретными традициями и тенденциями этно-
культурного соседства. 
Для  анализа  этнического  самосознания,  как  представление  о  характер-
ных чертах своей группы, т.е. автостереотипы и «осознание» собственной при-
надлежности к определенной этнической группе, выявления акцентуации или 
игнорирования этнического качества среди городских казахов были заданы вопро-

32
сы  респондентам  о  соотнесении  к  определенному  типу  этнической  идентифика-
ции. Ответы распределились следующим образом: более половины 69,4 % астанчан 
и 67,4 % таразцев являются патриотами и любят свой народ (людей своей нацио-
нальности), но согласны, что другие народы не хуже, соответственно 20,6 % и 32,6 % 
считают, что интересы собственного народа нужно отстаивать любыми средствами 
и способами (националисты).
Небольшой  процент  (8,4  %)  горожан  Астаны  считают,  что  не  имеет  значения 
своя национальность и национальность окружающих т.е. для них не существуют эт-
нические границы (космополиты), при этом среди опрошенных 1,6 % не любят го-
ворить о своей национальности и стараются ее скрыть (этнофобы). Среди городских 
казахов Тараза ответы на данные пункты вопросов анкеты составил 0 %.
В качестве выявления этнического самочувствия и отношения к Родине был про-
анализирован вопрос: «Гордитесь ли Вы тем, что живете в Казахстане?». Практически 
все респонденты ответили положительно. Так 94,4 % городских казахов Тараза и 94 % 
респондентов Астаны отметили, что гордятся тем, что живут в Казахстане. Как пока-
зывают результаты опроса, городские казахи отличаются достаточно высоким уров-
нем политического оптимизма и политической культуры, т.е. в их самосознании от-
ражены  те  социально-политические  и  экономические  успехи  Казахстана  как  суве-
ренного государства последнего десятилетия, которые достигаются без особых рево-
люционных потрясений и способствуют стабильности, устойчивости общества. Как 
показывают результаты опроса в городской среде среди казахов по всем представ-
ленным идентификационным параметрам сформировалось позитивное этническое 
самосознание,  которое  активно  проявляется  в  уважении  и  стремлении  сохранить 
этнокультурные и этнополитические ценности.
На современном этапе ученые Казахстана проявляют большой интерес к изуче-
нию этнического самосознания и этнических идентификационных процессов, охва-
тывающих все стороны общества. На основе анализа научных исследований вытека-
ет, что этническое самосознание выступает результатом идентификационных про-
цессов таких как культурных, языковых, религиозных, психологических, территори-
альных и др. При этом учитывается этносоциокультурная среда, где этнос определя-
ет свое место в этническом мире. В силу этого человек формирует «образ Я – этни-
ческого субъекта», представителя определенной этнической общности. Тем самым 
этническая самоидентификация является фактором формирования представления о 
себе как об этническом субъекте, одним из уровней становления этнического само-
сознания [10, 73]. 
Список литературы
1. Серажиева С.Х. К вопросу о понятиях «этнополитика» и «национальная политика» в книге 
Казахстанская модель этнополитики.- Алматы, 2002. – 148с. 
2. Козлов В.И. Проблема этнического самосознания и ее место в теории этноса // – Сов. этногра-
фия. – 1974. – № 2. – 84–86 с.; Кушнер П.И. Этнографическая территория и методы определения ее 
границ // – Изв. АН СССР. – 1946. – Т. 3. – № 2. – 126 с.
3. Марданов К. Самоопределение нации. – Алматы, 1997. – 254-255 с.
4.  Курганская  В.Д.,  Дунаев  В.Ю.,  Жусупов  С.Е.,  Этнополитические  процессы  в  современном 
Казахстане. – Алматы, 2001.- 29 с.
5.  Арын  Р.  Эволюция  социально-политического  статуса  коренного  этноса.  Автореферат  дисс. 
…д-ра полит. наук.-Алматы, 2007.- 24, 26 с. 
6.  Байдельдинов  Л.А.  К  вопросу  об  этнической  самоидентификации  личности  //  –  Саясат.  – 
1998. – № 8.- 41 с.
7. Аренов М.М., Калмыков С.К. Этносоциальная действительность Казахстана // – Социс. – 
1998. – 54с. 

33
8. Кукубаева А.Х. Национальное самосознание казахского народа. – Астана, 2006. – 108 с. 
9. Арутюнов С.А. Процессы и закономерности вхождения инноваций в культуру этноса //- СЭ. 
– 1982. – № 1. – 9 с.
10. Хотинец В.Ю. О содержании и соотношении понятий этническая самоидентификация и эт-
ническое самосознание // – Социол. исслед. – 1999.- № 9. – 73 с.
Алашбаева Индира, 
Жумабекова Гульбахыт Алхамовна 
Таразский государственный педагогический институт, инспектор отдела науки, 
Таразский государственный педагогический институт, начальник отдела науки, 
магистр филологии, соискатель
ВНЕДРЕНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРОЦЕСС ОБУЧЕНИя
Современное высшее образование находится на стадии переосмысления образо-
вательной политики взглядов и ценностей обучения и воспитания. В соответствии 
с проектом ЮНЕСКО «Философия образования в перспективе XXI века» основны-
ми принципами новой философии образования стали: гуманизация, социализация, 
информатизация, творческо-деятельностный подход к процессу обучения.
Руководствуясь этими принципами, можно перейти от поддерживающего обра-
зования к «инновационному», что в первую очередь потребует обновления содержа-
ния образования, его форм и методов.
Одним  из  условий  общественного  прогресса  является  создание  и  распростра-
нение в обществе различных новшеств. Коренные преобразования, происходящие 
в обществе и ускоряющие эти процессы, требуют нового общего подхода к знанию 
и жизни, учитывающего инициативу и творческое действие людей в современных 
условиях.  В  наше  время  наблюдается  разрыв  между  возрождающей  сложностью 
действительности и способностью человека ориентироваться в новых условиях при 
существующих методах обучения. В это связи становится актуальным «инноваци-
онное обучение», основанное на предвосхищении неожиданных и новых ситуации 
при активном участии в них людей. Инновации в обучении тесно связаны с процес-
сами глобализации, с интеграцией знании и форм социального бытия.
Определим, какой смысл вкладывается в термин «инновация». В переводе с ла-
тинского «инновация» (innovatio) означает возобновление, изменение, обновление. 
Самым ранним определением термина «инновация» считается интерпретация это-
го понятия, данная Э. Роджерсом. По мнению Э. Роджерса «Новшество – это идея, 
являющаяся для конкретного лица новой. Не имеет значения, является ли идея объ-
ективно новой или нет, мы не определяем его во времени, которое прошло с ее от-
крытия или первого использования ». Французский ученый Э. Брансуик различает 
три возможных вида педагогических новшеств. 
1.  В  качестве  новшеств  выступают  образовательные  идея  и  действия,  полно-
стью новые и ранее неизвестные. Таких полностью новых и оригинальных 
идеи очень мало;
2.  Самое большое количество новшеств представляют собой адаптированные, 
расширенные или переоформленные идеи и действия, которые приобретают 
особую активность в определенной среде и в определенный период времени;
3.  Педагогические  новшества  возникают  в  ситуации,  некоторые  ранее  суще-

34
ствовавшие действия, поскольку новые условия гарантируют их успех и успех 
определенных положительных идей.
К. Ангеловский считает, что инновации в образовании, понимаемые в широком 
смысле как внесение нового, как изменение, совершенствование 15 улучшении су-
ществующего, можно охарактеризовать как имманентную характеристику образо-
вания, вытекающую из его основного смысла, сущности и значения.
В настоящее время существует множество психолого-педагогических техноло-
гий, различающихся по целям, задачам, структуре: методики ускоренного обучения 
(например, 25-й кадр для изучения иностранных языков; метод быстрого обучения 
навыкам машинописи), групповое обучение, обучающие игры и др. Многие из них 
используются не только в образовательном процессе, но и в других сферах. Так, на-
пример, большое распространение получили тренинги на предприятиях – деловые 
игры для выработки и стимулирования определенных качеств и навыков сотрудни-
ков.
С развитием информационных технологий большими темпами идет становле-
ние системы дистанционного образования – обучения через сеть Интернет, что от-
крывает широкие возможности применению новейших психолого-педагогических 
методик.
Поскольку в настоящее время обучающие игры и дистанционное обучение вы-
зывают особый интерес, именно их хотелось бы рассмотреть в данной работе.
Обучающие игры: их функции, особенности и основные виды. Обучающие игры 
занимают важное место среди современных психолого-педагогических технологий 
обучения. Как метод они получили распространение в 70-е годы 20 века. В настоя-
щее время в зависимости от сферы применения существуют различные модифика-
ции обучающих игр. Обучающие игры выполняют 3 основные функции:
- инструментальная: формирование определенных навыков и умений;
- гностическая: формирование знаний и развитие мышления учащихся;
- социально-психологическая: развитие коммуникативных навыков.
Каждой  функции  соответствует  определенный  тип  игры:  инструментальная 
функция может выражаться в игровых упражнениях, гностическая – в дидактиче-
ских, последняя – в ролевых играх.
Для  повышения  эффективности  обучающей  игры  ее  технология  должна  отве-
чать определенным требованиям:
 
– игра должна соответствовать целям обучения;
 
– имитационно-ролевая  игра  должна  затрагивать  практическую  педагогиче-
скую (психологическую) ситуацию;
 
– необходима определенная психологическая подготовка участников игры, ко-
торая бы соответствовала содержанию игры;
 
– возможность использования творческих элементов в игре;
 
– преподаватель (психолог) должен выступать не только в роли руководителя, 
но и как корректор и консультант в процессе игры.
Вместе с тем, в педагогике игровой метод имеет некоторую специфику. В про-
цессе обучения игра зачастую используется как вспомогательный элемент, допол-
нение к теоретическому материалу и не может выступать в качестве основного ме-
тода обучения.
В настоящее время существует множество психолого-педагогических техноло-
гий, различающихся по целям, задачам, структуре: методики ускоренного обучения 
(например, 25-й кадр для изучения иностранных языков; метод быстрого обучения 
навыкам машинописи), групповое обучение, обучающие игры и др. Многие из них 

35
используются не только в образовательном процессе, но и в других сферах. Так, на-
пример, большое распространение получили тренинги на предприятиях – деловые 
игры для выработки и стимулирования определенных качеств и навыков сотрудни-
ков.
С развитием информационных технологий большими темпами идет становле-
ние системы дистанционного образования – обучения через сеть Интернет, что от-
крывает широкие возможности применению новейших психолого-педагогических 
методик.
Т.И.  Шамова определяет педагогические  инновации как  содержательную сто-
рону инновационных процессов, это научная идея и технология ее реализации. Од-
нако,  наличие  разработанных  инновации  лишь  условие  обновления  школы,  одна 

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: