ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

исследования  посредством  интернет-коммуникации,  используя 
возмож ности  социальных  сетей.  Предлож енная  мет одология 
учитывает  современную  социальную  культурную  ситуацию  и 
обновлённую  програм м у  Государст венного  образоват ельного 
стандарта,  и  нацелена  на  подготовку языковой  индивидуальности 
студента  для  эффективной  меж культ урной  коммуникации  в 
современном многокультурном мире.
ӘОЖ 8  82.151.212.2 
А.  Ф. Зейнулина
АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ ПЬЕСАЛАРЫНЫҢ ИДЕЯЛЫҚ- 
КӨРКЕМДІК ШЕШІМ КЕҢІСТІГІ
Аталмыш  мацалада  алгаищы  цазсщ  пьесаларындагы  әлеуметтік 
мәселглгрдің суреттелуі мен идеячьщ—коркемдікерекшелігіқарастырылады. 
Драмалың образдардың сомдалу табигатына талдау жасалынады.
Қ азақ  әд еб и еттан у  тари хы н д а  алғаш қы   қазақ  п ьесал ар ы   деп 
М. Әуезовтың «Еңілік-Кебек», Б.Майлиннің «Жат сабағы», Қ. Кеменгеровтың 
«Алтын  сақинасы»  аталынды.  Қазақ  әдебиетінің  де  басынан  репрессия 
зүлматы  өткені  баршамызға  белгілі.  Тарихи  мәліметтерге  үңілсек,  алғаш 
қазақ  пьесалары  1910-1915  жылдар  арасында  пайда  болды.  Олар  мүрағат 
койнауында қолжазба түрінде сақталынды.  Бірақ, олар эдеби жанр ретінде 
қарасты ры лмаған,  ғылыми  дәреже  берілмеген.  Сондықтан  да  қазақ 
драматургия тарихында Б. Серкебаевтің «Бақсы», «Ғазиза», «Қызыл бүзау», 
«Жер дауы», И. Мендіхановтың «Үйнгік, үйшік », «Малдыбай», «Тамырлар», 
«Байғүстар»,  К.  Төгісовтың «Надандық қүрбаны»,  жэне  А.И.  Лихановтың 
«Манап» драмасы зерттелінбей белгісіз болып келді.
XX-  ғасьфдың басындағы қазақ драматургияның тарихынан элі де  өз 
орын таппай келе жатқан есімдердің бірі-Ишанғали Мендіханов. Драматург, 
ағартушы қоғам қайраткері.  1885  жылы екі кластық орыс  - қазақ мектебін 
бітірген.  1886-1891  жылдар  аралығында  мүғалімдер  семинариясына 
оқыған.  1891-1898 жылдары Ақтөбе қаласындағы екі кластық училишінде 
мүғалім  болған  XIX  ғасырдың  соңында  Меңдіхан  патша  әкімшілігінің 
жэне жергілікті басқарудың отаршылдық саясатына қарсы қазақтың үлттық 
мүддесін қорғаған, ашық пікірлері үшін қуғынға үшыраған. Мендіхановтың 
шығармашылық  қызметі  1910  жылдан  бастау  алады.  Дүмше  молдаларды 
сынаған.  «Малдыбай»  (1912  жылы)  пьесасы  баспасөзде  жарияланып.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
251

әуесқой  театр  сахнасына  қойылған.  Оның  «Ғылыми  иесі»,  «Байғүстар». 
«Тамьфлар» пьесалары Орынбор, қазақ қалардың сахналарында көрсетілген 
1920  жылы  Семей  қаласының  драма  труппасы  Мендібайдың  Малдыбай, 
«Үйшік, үйшік» пьесалары сахналанған. Өз уақытында Мүхтар Әуезов оның 
шығармашылығына ерекше назар аударып. «нағыз революционер драматург» 
деп бага берген  [1.336.].
И. Мендіханов пьесалары өз кезінде Орьшбор, Уфа, Қазан жэне басқа ірі 
қалалардың сахналарында қойылады. Осындай мэдени шараларды іске асыру 
арысында  көптеген қиындықтар да  кездеседі.  Мысалы,  сахнада  ойнайтын 
онер адамдарының жоқтығьш «Малдыбай» пьесасында мүғалімнің ролін сол 
кездегі Ордадағы Сейтқали Мендешев қыздьщ ролін алғашқы педошктардың 
бірі Шамғали Сарыбаев ойнаған.
И.  М еңдіханов  қаламынын  туған  бес  птесаны ң  «Үйшік,  үйшік» 
«Байғүстар»,  «Малдыбай»  атты  үшеу  ғана  қолжазба  күйінде  ҚР  Үлттық 
Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапхана қорында сақтаулы.  Ал 
«Ғылым иесі» мен «Тамьфлар» пьесасының қолжазбасы туралы ешқандай 
дерекжоқ  [2.106.].
И.Меңдіханов  пьесаларының  ең  алғашқы  жазылғаны  -  «Байғүстар» 
комедиясы. Қазақ әйелінің омірін, бүкіл қазақ ауылының тыныс - тіршілігін, 
адамдар арасындағы қарым - қатынасты кейіпкерлер аузына салады. «Менің 
басымнан - ақ қайғы арылмад-ау. Бес жасында жетім қалдым одан соң өгей 
шешесінің  қолында  болдым,  ақырында  15  жасқа  жетіп,  байға  тидім.  Ол 
байыммен дэм - түзын жараспай талай қорлық көрдім түрсам, аяққа, отырсам 
басқа үратын  болды.  Ақырында  одан да  айрылдым.  Содан  мынау  байыма 
тиіп,  көзімді  жаңа  ашып  келе  жатқанда,  сорым  ашылмаған  жан  екенмін, 
жиьфма  бес  жасында тағы жесір  қалдым....  Қайтейін,  қүдайдын  салғанын 
көрмеске не шарамыс бар...»
Бүл  бас  кейіпкер  -  Сүлушаштың  мүңы,  жас  жесірдің  ішкі  жан  - 
дүниесінің күйзелісі. Жамал - Сүлушаштың бөтені емес, абысыны. Екеуінің 
арасында, абысын арсындағы сырласу байқалады. Пьеса атынан - ақ белгілі 
жас жесірден үмітінен 66 -дағы шал, байлығына мастанған Сатыпбалды, жас 
малшы қой баға әрқайсысы өздерінше келіп, күйеу өліп отырған Сүлушашқа 
сөз салу арқылы автор комедиялық сипат берген.
Кез  келген  драмалық  шыгармада  адам  портретін  беру  прозалық 
шыгармага  қараганда  қиындық  тугызады.  И.  М еңдіханов  кейіпкерлер 
портретін айшықты түрде бермесе де,  ауыл адамдарының бейнесін істеген 
қимылымен бір - ақ ауыз сөзбен берген.
Пьесаның соңында Сүлушашқа гашық біріне күйеулермен бірге өзінің 
66 жастагы шалын көрген Жамал:  «Бетің қүрсын, кэрі албасты,» деп пьеса 
шешімін  аяқтайды.  Автор  көрермен  коңіліне  күлкі  тудырады  комедиялық 
ситуатцияны «Байгүс» сөз арқылы білдіреді
252
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Драма  жанырындағы  негізгі  қүрал  диалогта  көрінеді.  Диолог  эсерлі, 
орынды, ықшам болса көрерменге тез ойлануға мүмкіндік береді. Осындағы 
Жамал, шал, Сатыпбалды, Қойбағар, Қолбарақ диологтарынан эр кейіпкердің 
өзіне  тэн  ерекше лігі,  мінез,  автордың  кейіпкерге  деген  көзқарасы  айқын 
беріледі  [2.126.].
И.Мендіханов пьесаларының бір ерекшелігі онда юмор басым «Үйшік, 
үйшікте»  де,  «Байғүстар  »  пьесасында  кейіпкерлер  эрекеті  адамға  күлкі 
тудьфады. Автор кейіпкерлер сөздері арқылы сол заман бейнесін көз алдына 
экеледі.
«Үйшік,  үйшік»  -  бір  шымылдықты  комедия.  Ойынға  қатысушылар 
Сьфым  -  байдың  жалшысы,  Жаңыл  -  жылқышының  қатыны,  Қьфмызы  - 
байдың корші қызы.
Ш ымылдық  ашылғанда  пьеса  байдың  үйін  күзетіп  оңаша  қалған 
Сьфым монологынан басталады: «Мен де бір, ит те бір менен ит көп жақсы 
Қүптан байдың тарантасына еріп кетті. Жасым болса отызда, элі әйелім жоқ, 
қүдай  -  ай,  осы  мен дегенде  биттің  де  аузы  балтадай,  сіркесі  биттей тіпті 
иттей талайды»,  -деп бай есігінің отіп жатқан оміріне реніш білдіреді осы 
кезде  жылқышының  қатыны  Жаңыл  келеді.  Жаңыл  қалжынқой,  бір  жағы 
Сьфыммен  қүрдас  келіншек.  Жаңыл  «ақсүйек»,  «қолтүзақ»  ойнауға  кісі 
коп  керек,  одан да  «Үйшік,  үйішію>  ойнайық дейді де,  Сьфымға  «сен  хан 
боласын» деп,  ойының шартын үйретеді.  Қьфық қасық су  ішкізіп,  басына 
қағаздан қалпақ жасап шошақ бөрік кигізеді.  Жаңыл.  «Бақытың ашылсын, 
ханым, жолына қүрбан жаным, козінді жүм, бата берейін»,- деп, козін жүмып 
отьфған Сьфымның бетін сипап,  қара күйе жағып кетеді.  «Ханым етемін» 
деп Қьфмызына ертіп келеді.  Қырмызы екеуі бірігіп,  Сьфымның басына су 
қүяды. Пьеса оқиғасы жеңіл водевил түрінде жазылған.  [2.126.]
И.  Мендіхановтың аталған екі пьесесының көлемі шағын осы кезенде 
жазылған  драмлық  шығармалар  туралы  Ә.  Тәжібаев:  «...бірақ  одан  бүл 
пьесаларының маңызы үсақ,  түрі жеңіл екен деген мағына шыға бермеске 
керек.  Кейде кішкене колемінің ішінеде де күрделі мазмүндар, асыл ойлар, 
отты жьфлар жатады » - дейді.
Ш ы нды ғы нда  да  И.  М ендіханов  п ьесаларды ң  колем і  ж ағынан 
болғанымен, үлкен элеуметтік мэселе көтере білуімен, оның күлкілі бейнелер 
жасалу арқылы, сатиралық сипат арқылы жеткізуімен қүнды.
«Малдыбай» комедиясы - Ишанғали Мендіхановтьщ сол кездегі баспасоз 
көп аталған пьесаларының бірі.
«Малдыбай » - 4 перделі комедия 1910 - 1912жылдарыжазылған. Пьеса 
оқиғасына қатысқандар - жиырма адам. Бірақ олардың көбі оқиғаға тікелей 
емес, жанама түрде келіп отырады.
Драматург сол замандағы шындықты,  халықты теспей сорған отарлау 
саясатын диологтар арқылы корсеткен.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
253

Комедияның  финалы еті тірі кедей  Сәлменнің қызы Жібекті қапастан 
алып шығуы Малдыбайдың жеңілуімен аяқталады.
И.  М ен діханов  бүл  ком едиясы нда  характерді  аш уда  кейіпкер 
диологтарын біршама жақсы қүра білген.
Түнгыш   қазақ  пьесалары ны ң  ж азғандары ны ң  бірі  Бекмүхам ет 
Серкебаев  -  XX  ғасырдың  бас  кезіндегі  үлт  зиялыларының  ішінде  өзіндік 
орны  бар,  сол  кезде  қазақ  әдебиетінің  көрнекті  өкілдері  М.  Жүмабаев, 
С. Торайгыров, С. Дөнентаев, Б. Майлин, И. Байзаковпсн Замандас больш бірге жүрген 
катар әдебиетің класикіері F. Токай, М. Fафури, F. Ибрагимов, Шығармаларын оқып 
өскен жазушы драммаіург, үстаз. Ол ел ітің легі напандық кэранғылықгы тек өлең, 
макала арқылы ғана көрсетіп қоймай, пьесада жаза бастайды.
Бекмүхамед Серкебаевтің эдеби мүрасы біршама. Жиырма шакты әңгімесі, 
бес пьесасы, бірнеше өлеңі, көптеген эдеби-публицистикалық мақалалары мен 
естелік жазбалары, ел аузынан жинап жазьш алған фольклор туындылары бар. 
Оның талантты аудармашы болтаны да белгілі.  Ол орыс тілінен қазақ тіліне 
бірнеше кітаптар тэжімалаған.  Олардың арасында көркем әдебиет те, саяси- 
бүқаралық жэне эскери әдебиет те бар. Со лай бола түрганмен де жазушьшың 
негізгі  эдеби  қызметі  1910-1935  жылдар  аралығына  жатады.  Осыдан  кейін 
Бекмүхамед Серкебаев өмірінде шығармашылық үзіліс болғанға үқсайды.
Жоғарғьща мәліметтерден көргендей Б.Серкебаев атында қалған әдеби 
мүрасыда  жиьфмаға  жуық  өлендері,  бес  пьесасы,  ел  ауызынан  жинаған 
қанша фольклерлық туындыланры бар. Жазушының негізгі әдеби еңбектері 
1910 -  1933 жылдар аралығада жазылған.
Қалай?  Неге?  1933  жылы  үлт  зиялылары  үшін  саяси  қугын-сүргін 
зобалаңы  басталып,  оның  соңы  үзақ  жылдарга  созылган  үлкен  нәубетке 
айналганы белгілі. Бала күнінен айнымас досы, ақылшысы болтан Мағжандай 
алаш  ардақтысы  мен  “Ғалия”  медресесінде  бірге  оқыган  сабақтасы 
Бейімбеттей әдебиет классигі сталиндік зүлмат қүрбандыгына шалынганнан 
кейінгі  үрейлі  кезең  салдары  ма,  элде  көреген  Магжан  ақылы  ма,  немесе 
үкімет билігінде болган Жүмабай Шаяхметов сияқты шэкіртінің көмегі тиді 
ме,  әйтеуір  таразыга  салып  екшеген  зерделі  азамат  жазушылық  қызметін 
дереу догарып, қалган өмірін түтастай үстаздыққа арнаган.
Жас  үстаз  ауылда  бала  оқытуга  шыққан  өзі  сияқты  мүгалімдермен 
тыгыз  байланыс  жасай  жүріп,  оларды  маңайына  топтастырады.  Көзі 
ашық  жандармен  бас  қосқан  алқалы  жиындарда  халық  агарту,  әдебиет, 
мәдениет мэселелері туралы пікір алысып,  осы мақсатта қолжазба журнал 
үйымдастырады.  Қолжазба  журнал  шыгару  тәжірибесі  Бекмүхамедтің 
қолына  қалам  үстап,  өлең  өлкесіне  шындап  бет  бүруына  зор  ықпал  етеді. 
Жас  ақынның  алгашқы  балауса жьфлары топтастьфылган  шағын жинагы 
1910 жылы “Кітапхана жүрнагы” деген атпен Қазанда жеке кітапша болып 
басылып шығады. Жинақтьщ негізгі мазмүны оқу-агарту, білімге шақьфу еді.
254
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Б. Серкебаев Тройцкіден шығып түрған қазақтың эдеби саяси журналы 
«Айқап»  пен  Орынбордан  жарық  көрген  «Қазақ»  газеттерінің  белсенді 
авторларының бірі болды.
Б.  Серкебаев  ел  ішіндегі  надандық,  қаранғылықты  тек  өлең  мақала 
арқылы ғана көрсетіп қоймай пьесалар жаза бастайды.
Татар оқығандарының әсері болар медреседе оқьш жүрген жылдарында 
Б.  Серкебаев алғашқы пьесаларын  өмірге  әкелді.  Оларды атап айтсақ «Жер 
дауы» (1912) осы пьеса жүртшылык арасьшда кең колдау тауып. со л 1912 жылы 
Петропавл уезінің Бабасан деген жерінде жазғы жайлау кезінде бала оқытып 
жүрген  мүғалімдер  күшімен  қойылады.  Пьесаның  түп  нүсқасы  жоғалған, 
мазмүны драматургтың естелік жазбасынан алынды.  Басты рөлдерде  Сәбит 
Дөнентаев,  Иса  Байзақов  ойнаған.  Драматургтың  екінші  бір  үлкен  сүбелі 
шығармасы үш перделі күлдіргі “Бақсы”( 1914) пьесасы. Бүл туьшдьшьщ негізгі 
тақьфыбы -  ескілік, надандьщ шырмауындағы салт-санаға қарсы аяусыз күрес, 
халыкты алдап күнелтіп жүрген жалған бақсы-балгерлердің сүрқия іс-эрекетін 
эшкерелеу. Пьеса алғаш рет 1919 жылы “Балгер” деген атпен Омбыдан 30-40 
шакырым жердегі Сарыказак жэне Қырыққүцық ауылдарында қойылды. Бақсы 
рөлін Иса Байзақов сомдап,  ел ризашылығына бөленеді.  Пьеса қойылымын 
қүттықтап Смағүл Садуақасов ел іпгінде алғаш қойылған пьеса ретінде атап, 
Омбыда шығып түрған “Советская Сибирь” газетіне мақала жазады. Кейін бүл 
шығарма Павлодар облысының бірнеше ауылында қойылып, бақсы бейнесін 
тағы да Пса Байзақов пен Сәбит  Дөнентаев шебер ойнап  шығады.  Ал бірге 
алып,  беске  сататын  жылмаң  саудагердің  озбыр  қылықтарын  әшкерелеуге 
арналған  “Қызыл  бүзау”(1913)  пьесасы  1920  жылы  Қызылжар  қаласында 
сахналанады.  «Әйел  тендігі»  (1915),  «Ғазиза»  (1915)  драмалық  дүниелері 
еді.  “Ғазиза”,  “Әйел  тендігі”  пьесаларының  негізгі  тақырыптары  -   қазақ 
әйелінің  бас  бостандығы,  жастар  махаббатын  қорғау,  әйелдің  қоғамдағы 
орнын айқындау.  3  актілі “Ғазиза”  пьесасы Көкшетау  облысының Қызылту 
ауданында Бекең аудандық халық соты болып жүргенде 1922 жылы жергілікті 
өнерпаз  жастардың  күшімен  жүртшылықтың  мэдени-рухани  түрмысын 
көтеру  мақсатында  қойылады.  Ал  екі  перделі  “Әйел тендігі”  пьесасы  1915 
жылы Павлодар  қаласында  орыс  мектебінде  оқып  жүрген  жастар  күшімен 
сол қаладағы жатақта қойылады. Пьесаның желісін тартқан Сэбит Дөнентаев 
та, қоюға Сәбит пен алаш қайраткері Хабиболла Барлыбаев күш жүмсап,  ат 
салысады. Екі пьеса да үлкен табыспен өтеді.
О ларды ң  іш ін дегі  ҚРҮ ҒА  О рталы қ  ғы лы ми  кітапхана  қорына 
тапсырылғаны - «Бақсы », «Әйел тендігі» пьесасы «Жер дауы» пьесаның 1912 
жылы жазылғаны туралы мәлімет бар алайда оның түп нүсқасы жоғалған. 
Осы  «Жер  дауы»  -  қазақ  драматургиясындағы  алғашқы  пьесаларының 
бірі.  Б.  Серкебаев  медресені  1915  жылы аяқтап,  елге  қайтады.  Оқу  ағарту 
жүмысымен  айналысады.  Бүдан  кейін  орысша  оқу  қажеттілігін  байқайды
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
255

да,  Павлодарда ақы төлеп орысша  оқиды.  Осы уақытта  қазақтың көрнекті 
ақындары Сүлтанмахмүт Торайғьфов,  Сэбит Дөнентаевпен танысады.
Бекмүхамед  Серкебаевтың  драмалық  шығармалары  шындыққа  толы, 
сюжеті нақтылы өмірден, қарапайым халық түрмысынан алынған, әділетсіз 
заманның  келеңсіз  көріністерін  сынап,  көкейкесті  мэселелерін  тілге  тиек 
етеді. Жоғарыдағы туындылар пьесалар туралы көрнекті драматург Шахмет 
Қүсайынов  пен  эдебиеттанушы-ғалым,  Қазақстан Ғылым  академиясының 
корреспондент-мүшесі  Ысқақ  Дүйсенбаев  бірлесіп  жазған  “Қазақ  театр 
көркем өнері тууының алғашқы қадамдары” атты зерттеуінде: “Бекмүхамед 
Серкебаевтың  бүл  пьесаларының  қүндылығы  мэдениетіміздің  жоқа  тэн 
кезінде,  жьфтық үйден түскен сэуле тэрізді қараңғы халықты ағарту деген 
үмітке жетелеуінде” деп жазса,  өнертану  ғылымының докторы,  профессор 
Бағыбек Қүндақбайүлы “Бақсы”,  “Ғазиза”,  “Жер  дауы”  пьесалары туралы 
айта  келіп:  “Б.  Серкебаевтың  бүл үш  пьесасының үшеуі де  баспа  көрмей, 
қолжазба  күйінде  оқушы жастардың  күшімен  Омбы,  Петропавл  маңында 
қойылды.  Пьесалар  өзінің  көркемдік  сапасының  төмендігіне  қарамастан, 
орыс  м әдениетінің  эсерім ен  револю циядан  бүрын  ж азы лған  қазақ 
пьесаларының  тырнақалдысы.  Бүдан  бүрын  ақындар  айтысын  жасап,  эн 
салу, домбыра тартумен шектеліп келген алғашқы қазақ сауыққойлары енді,
оз әлдерінше, пьеса жазып, оны сахнаға шығаруы — жаңа өнердің тол басы 
іспетті” деп ерекше атап өтеді  [2.106.].
Автор  негізгі  шығармаларының  бірі  -  үш  перделі,  күрделі  «Бақсы» 
пьесасы. Бүл шығарманың тақырыбы сол кезде халықты алдап-арбап жүрген 
Жүрынтай бақсының  іс-әрекеті,  осыған қарсы  шыққан ауыл мүғалімі  мен 
орыс  дәрігерлері  жэне  ауырып  жатқан  үй  иесі  Бақтыбайдың  кіші  баласы 
Естайдың ел ішіндегі қараңғылыққа қарсы күресі көрсетіледі.
Мазмүны жағынан бүл туынды Бейімбет Майлиннің «Шаншар молда», 
«Неке қияр» пьесаларына үқсас, себебі төнкеріске дейінгі кезенде қазақ драма 
жазушыларының  көп  көңіл  аударатын  тақырыбтарының  бірі  ел  ішіндегі 
надандық, қожа - молдалардың ісі қаранғылық.
Бейімбет  Майлиннің  «Шаншар  молдадағы»  кеіпкерлері  күнделікті 
өмірде оз қүлқыны үшін елді алдап, ішрткі жазып, деп салумен айналысса, 
Б.  Серкебаевтің «Бақсысындағы»  Жүрынтай бақсы одан да гөрі қауіпірек. 
Оның  надандығы  сонша,  адам  өміріне  зиян  -  алмасты  Бақтыбай  шалға 
іш кізеді.  Жас  қы зды ң  көзін е  тоти яй ы н   салады .  А дам  тағд ы ры н а 
жауапсызыдықпен қарайды.
Қазақ  ауылындағы  ауыл  сахна  қойылған  Б.  Серкебаевтің  қолжазба 
пьесалары үлкен өнерге деген бастаудын көзі болғандағы көрінеді. Бүл орайда 
әдебиетші  ғалым  С  Ордалиев  өз  еңбегінде  Б.  Серкебаевтің  -  өзі  автор,  өзі 
актер,  өзі  - режесер болып,  пьесаны ел арасында қойғаны туралы айтқаны 
нақты дәлел болды.
256
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Б.  Серкебаевтің  пьесалары  -  өз  заманындағы  халық  түрмысының 
шындығын суреттеген, сол кездегі елдің көкейінде жүрген мәселелер аркау 
болған шығармалалар.
ҚР ¥ Ғ А  - ның академигі,  филология ғылымының докторы профессор 
Р.  Нүрғали  өзінің  «Қазақ  драматургиясы»  атты  зертеуінде:  «Ертеректе  эр 
түрлі той - томалақта,  сауық кештерінде «Ғазиза»,  «Жер дауы», секілді қол 
жазба күйінде тараған шағын пьеса инсценировка үлілері қойылып жүрген. 
Надандықпен күрес, тендік мәселесі - бүлардың ортақ тақырыбы» - деп атап 
көсеткендей,  әшкереленіп,  сыналуға  тиіс  надандық,  қаранғылық  мәселесі 
сол уақытта  жазылған  қазақ  пьесаларының  басты  оқиғалық  негізі  болды. 
Түйіндей келгенде, Бекмүханбет Серкебаев қазақ драматургиясының бастау 
кезінде түрған, қазақ әдебиеті тарихында өзіндік орны бар түлға  [2.286.].
Патша өкіметінің қысымына қарамай XX ғасырдың басында кітап басу 
ісі біршама ілгері жылжыды, эр түрлі басылымдар басылып шығара бастады 
бүрын тек ауыз әдебиетінің үлгілері жарияланса,  енді белгілі авторлар бар 
бірнеше роман, бір драмалық шығарма жарык көреді ол - Көлбай Т өгісовтың 
«Надандық қүрбаны» драмасы. Үш перделі пьеса 1915 жылы Уфа қаласында 
«Түрмьпп» баспаханасынан жеке кітап болып басылып шықты. Кітапшаның 
алғы беттерінде Көлбайдың «Зармыз», «Қүрбыма», «Қайғы», жэне тағы басқа 
өлеңдері басылды. деп қазақ халқын ілгері бастырмай жүрген надандықтан, 
қараңғылықтан арылып, ақ жолға түссе деген ниетін білдіреді.
Пьесасының сөз  басында  ол «Қырда болып жатқан көп надандықтың 
бірер жарымын қолдан келгенше жазып, қазақ жастарына үсынамын. Егер де 
үнаса һэр шаһарда, һэр ауылда ойнап қазақтың өз көздеріне көрсетсе мүндай 
жолдан  тиылар  еді  деп  үміт  қылам»,-  деп  қазақ  халқын  ілгері  бастырмай 
жүрген надандықтан,  қараңғылықтан арылып,  ақ жолға түссе деген ниетін 
білдіреді.
Пьесаның негізгі идеясы -  қазақ халқын ілгері бастырмай, аяғына түсау 
болып келген рулық-патриахалдық салт-дәстүрді жою. Бүл түста Көлбай ел 
арасында сарандықты,  пасықтықты,  надандықты ашып көрсетпек болады. 
Пьесаның «Надандық қүрбаны» аталуы да сондықтан.
П ьесаны   жүртш ылық  қуана  қарсы   алып,  қалаларда,  ауылдарда 
«ойнады».  О мбыдағы  Қ азақ  оқуш ылары ның  демократиялы қ  советі 
(Ә. Досанов, Т. Арыстанбеков, Ж. Сәдуақасов әдеби кеш үйымдастырғанда 
осы пьесаны қояды. Алайда, пьеса кітап болып шыға салысымен бірден сынға 
үшырады. М. Дулатов көрсеткендей, бүл пьеса мазмүны жағынан кемшілікті 
болса да, тақырыбы қарапайым, халық түрмысындағы келеңсіз көріністерді 
сынға алған өз кезеңіндегі бірден-бір туынды еді.
Түңғыш қазақ драмасын жазған,  «Алаш»,  «Үш жүз»  сияқты алғашқы 
қазақ газеттерін шығарған, «Үш жүз» партиясын қүрып, халқының тендікке 
жету  үшін  күрескен  алаш  арысы  Көлбай  Төгісов  патша  билігі  заманында
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
257

елінің мүңын  мүңдап.  эділетсіздікке  қарсы түрғаны үшін Өскемен,  Семей 
түрмелерінде  отырды,  Қапалда  айдауда  болды.  Азамат  соғысы  жылдары 
эуелі  қызылдардың,  соңынан  ақтардың  түрмелеріне  қамалды.  1919  жылы 
19  сәуірде  Колчак  жендеттері  атып  өлтірді.  Бүкіл  өмірі  халқына  қызмет 
етудің үлгісі болған ардагер.
Ескі қазақ ауылындағы надандық күнделікті күйбен тіршілк әлеуметтік 
қайшылықтармен  қазақ  әйелдірін  басындағы  айытпас  мүң  -  осыларды 
К. Төгісов. шығармаға тақырып етіп алған. Қатысатын кейіпкерлер саны - он 
жеті. Байжан болыс, оның бәйбішесі Рабиға, тоқалдары Нүриля мен Майсара, 
Нүрилядан туған жалғыс баласы - Жақып, Шабарманды Ғали мен Назар елді 
алдып күн көріп жүрген сүйлемес молда шешеке қарсы дэрі егетін Андрей 
фельдшер, болыстың замандасы Аманбай би саудагср Тоқсанбай, оның әйелі 
Жамал қызы Хадиша, қыздың жеңгесі Фатима оқыған жас жігіт Аспандияр. 
эр кейіпкердің атын бере отырып, жас мөлшерін кім екенін көрсетіп отьфған.
Автордың алдына қойған мақсаты - сол өзі өмір сүрген уақыта қаранғы 
ел,  көз бояуша  молдалар,  бақсы  -  балгер,  обыр  болыс,  жас  қыздарды  өмір 
көріністерін көркем шындықпен берген.
Автор драмада жақсылық пен жамандақты қатар алып отырған.
К.  Төгісовтің «Надандық қүрбаны»  атты драмасында қазақ халқының 
қиын-  қыстау  күндері  суреттеледі.  Болыстардың  халықты  билеген  кездегі 
көрсеткен  озбырлықтары,  аранын  ашқан  билердің  халықты  қан  қақсатуы, 
аса бір қиын кездер көрсетілген.
XX  ғасырдың  басында  жазылған  пьеса  авторлары  -  Б.  Серкебаев, 
К.  Төгісов,  И.  М ендіханов  қазақ  елінің,  қазақ  халқы ны ң  тағды ры  
жайында  ойланады,  демократиялық  ағартушылық,  бостандық  идеяларын, 
өз  шығармаларын  жеткізгісі  келген,  жеткізе  де  білген.  Бүл  шыгарма 
авторларының  уақыт  талабына  өзіндік  үн  қосу  еді.  Қазақ  драмаургия 
тарихында сахна этикасы мен сөз өнерінің көркемдігін дамытуда алғашқы 
қазақ драматургтерінің есімдері ерекше болары сөзсіз.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  Әуезов, М. Уақыт жэне әдебиет. -  Алматы :  ҚМКӨБ,  1962. -  333  б.
2  Н үріа.іи, Р.  Драма өнері. -  Алматы  :  Санат, 2001. -  571  б.
3  Тәжібаев,  Ә.  Қ азақ  драматургиясының  туу  жэне  қалыптасуы.
-  Алматы :  Жазушы,  1971. -  350 б.
4 Түнғыш қазақ пьесалары// Ақиқат.  2006, №2, -  Б 84-87.
С.  Торайғьфов атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 28.05.14 редакцияға түсті.

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: