Т. Н. Ермекова, М.Ә. Жүнісова ТҮркі тілдерін тарихи дәуірлеу

 
23 
ғылар  деп  дыбыстауға  дағдыланды.  Ал  иудаизм,  христиан, 
ислам  діндерінің  тірі  адамдар  мен  жануарларды  бейнелеуге 
тыйым салғаны, әріп жазу таңбаларын суретке ұқсаудан атымен 
арылтты.  Мұндай  тыйым  жаратушыдан  басқа  жан  иелеріне  та-
бынушылықты  доғаруды  көздеді.  Егер  христианшылдық  әл-
гіндей мақұлқаттардың тек кейбіреулерін ғана бейнелеттірмесе, 
ислам кеудесінде жаны бардың бәрін де сызып көрсетуге рұқсат 
бермеді.  Сөйтіп,  дыбыстық  жазуға  жол  ашып  берген  финикия-
лықтар әліпбиі өздерінің ежелгі астаналары болған Библиос қа-
ласында дүниеге келді. Біз де оны алғаш рет 1968 жылы сол қа-
ланың  тарихи  музейіндегі  мәрмәр  тақтайшадан  көргенбіз.  Ол 
әліппе жиырма екі әріптен тұрады екен. Олардың арасында да-
уысты  әріптер  болмады.  Оның  мұндай  кемшілігінің  орнын 
Угарит  әліпбиі  толықтырды.  Алайда  оны  тудырған  Угарит  қа-
ласы  әлденеше  елдермен  тікелей  байланыс  жасап  тұрған 
Библиостай ежелгі саудаға ықпал жүргізген қала емес еді. Сон-
дықтан оның әліпбиі финикиялық әліпбидей кең тарала алмады. 
Финикиялықтар жазуы батысқа грек, шығысқа арамей жазулары 
арқылы таралды. Арамей тілі де финикиялықтар тілі сияқты еді. 
Семит  тілдері  тобына  жататын.  Флективті  тілдердің  қай-қай-
сысы тәрізді ондағы сөз түбірі де тек дауыссыз дыбыстардан тұ-
ратын.  Сондықтан  ондай  сөздер  жазылғанда  бір-бірінен  еш 
айырмасы  жоқ  омонимдер  сияқты  болып  көрінетін.  Бұл  мәсе-
лені арамей тілі әуелі жол үсті, жол астына жазылатын қосалқы 
диакрит   белгілер  арқылы  шешуге  тырысты.  Мәселен,  осындай 
семит  тобында  болып  табылатын  араб  тілінде  а  дыбысын 
белгілейтін  алдындағы  дауыссыз  дыбыстың  үстіне  қойылатын 
көлбеу  сызықша  фатха  деп  аталды.  Ал  и  дыбысын  білдіретін 
кесра белгісі алдындағы дауыссыз дыбыстың астына көлбеу сы-
зықша  күйінде  бейнеленді.  Сондай  алдындағы  дауыссыз  ды-
быстың үстіне қойылатын үтір сияқты белгі у дыбысын білдіріп, 
дама  деп  аталады.  Сондай  әріптің  үстіне  қойылатын  ташдид 
белгісі өзінің астындағы дауыссыз дыбыстың қосарланып айты-
латынын  көрсетті.  Ал  дауысты  а,  у,  и  дыбыстарының  қосарла-
нып  созылыңқы  айтылуы  тенвии  дама,  тенвии  фатха,  тенвии 
кесера дейтін арнайы белгілермен көрсетілді. Дауыссыз дыбыс-
тан кейін келетін дауысты дыбыс жоқ екендігін білдіретін сукун 

 
24 
дейтін  дөңгелек  таңба  да  болды.  Мұндай  қосымша  белгілер 
қойылмайынша,  тек  дауыссыз  дыбыстардан  тұратын  түбірдің 
мағынасын аңғару өте қиын еді. Мысалға,  ктб дейтін үш әріп-
тен тұратын түбірді сөйлемдегі айтылып отырған ойдың ретіне 
қарап,  китабун  деп  те,  катибун  деп  те  оқуға  болатын.  Алғаш-
қысы  кітап  деген  мағына  білдірсе,  соңғысы  кітаптарды  түсін-
діретін көп  оқыған  адам  дегенді  ұғындырды.  Жүре  келе, әлгін-
дей  түбір  сөздің  мағынасын  түрліше  құбылтатын  дауысты  ды-
быстардың  әрқайсысына  тұрақты  әріптер  ойлап  табылды. 
Авеста,  ұйғыр,  моңғол,  манжұр  жазулары  бірден  сондай  қағи-
даға бас ұрды. Арамей тілі еврей, сирия, иран, араб  тілдері деп 
төртке  бөлінді.  Бұл  иудаизм,  сириялық  христианшылдық,  зо-
роастризм,  мұсылман  діндерінің  дәуірлеуіне  байланысты  еді. 
Әсіресе,  зороастризм  мен  шығыс  христианшылдыққа  бірдей 
қызмет  еткен  арамей  тілі  мұсылман  діні  шыққанға  дейін  бүкіл 
шығыс  елдеріне  мейлінше  кең  тарады.  Ол  парсы-арамей,  пех-
леви-аршак,  пехлеви-сасан,  авеста,  хорезм,  соғда  жазуларына 
жіктелді.  Қиыр  Шығыс  пен  Сібірде  иероглиф  және  сына  жазу-
лары  өрістеді.  Кейін  ислам  дінінің  дәурендеуіне  байланысты, 
Қиыр Шығыс иероглиф жазуынан басқасын араб жазуы мүлдем 
жұтып жіберді. Мамандардың айтуынша, араб жазуы арамей жа-
зуының  набатей  тармағынан  тарайды.  Оның  ең  ескі  үлгілеріне 
біздің  жыл  санауымыздан  бұрынғы  300-ші  жылдар  шамасын-
дағы  үш  графит  тақтайшаға  жазылған  көнелікті  мәтіндер   жат-
қызылады.  VІІ  ғасырда  араб  жазуы  баданадай  ірі  және  доғал 
әріптерден тұратын куфа және нәзік те әсем шиырылып түсетін 
насх  жазу  түрлеріне  жіктелді.  Арабтар  жаны  бар  мақұлықтар-
дың  суретін  сала  алмайтын  болғандықтан  кесте  тіккендей  қып 
әдемі ирекше әшекейлерге көбірек мән берді. Оларды кейде тым 
шиыршық  атқызып,  қырық  құйқылжытып  жіберетін.  Бұлары 
көруге  келісті  болғанымен,  түсінуге  қиын  түсетін  еді.  Ал 
б.ж.с.д. VIII-VII ғасырларда пайда болған грек әліпбиі жазылуы 
жағынан финикия жазуына ұқсағанымен, дыбысталуы  жағынан 
бабыл, ассирия, арамей, иудей, халдейлерге тән флективті семит 
тілдерімен емес, ежелгі санскрит, қазіргі үндіеуропалық тілдер-
мен  төркіндес  еді.  Аглюнативті  тілдер  тобына  жататын.  Семит 
тобындағы  флективті  тілдердегі  мағына  дауысты  дыбыстардың 

 
25 
өзгеруіне  байланысты  құбылса,  үндіеуропа  тобындағыдай 
агглюнативті тілдердегі мағына түбірдің алды-артынан тіркеле-
тін қосымша, жалғау, жұрнақтарға байланысты түрленетін. Сон-
дықтан  гректер  финикия  жазуына  айта  қаларлықтай  өзгерістер 
енгізіп бақты. Дауысты әріптермен бірге бұрын жоқ фи, хи, пси, 
омега  сынды  жаңа  дауыссыз  әріптерді  де  ойлап  тапты.  Жазу 
басқа  шығыс  тілдеріндегідей  оңнан  солға  қарай  емес,  солдан 
оңға қарай оқылатын болды. Солайша жаңарған грек әліпбиінің 
әралуан  соны  нұсқалары  қалыптасты.  Батыс-грек  жазуы  жүйе-
сіне этрус, латын жазуларымен қоса, Италияның мессап, венет, 

жүктеу/скачать 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: