Table of Contents тар жол, тайғАҚ кешу роман-эссе (1927) тарту
ОМБЫДАН ТАҒЫ ТЕЛЕГРАММАЛАР
жүктеу/скачать 419,1 Kb.
|
Тар жол, тайғақ кешу. Сәкен Сейфуллин
| ОМБЫДАН ТАҒЫ ТЕЛЕГРАММАЛАР
Күндіз 11 сәуірде Омбыдан «Сарыарқа» басқармасына тағы екі телеграмма алынды. Бірі: «Көлбайға қосарланып, Шаймерден Әлжанұлы, Сүлеймен Тоғызұлдары да абақтыға жабылды. Көбекұлының да жабылатын ыңғайы бар. Көлбай бұрын қандай жұмыс істеп жүрген кісі екенін айтып беруге Ермекұлы мен Сәрсенұлын жіберіңіздер. Телеграмма беруші: Кашарский». Екінші телеграммада: «Ескіше 17 апрельде Омбыда жалпы бұқара кедейлердің съезі болады. Съезд Көлбай жұмыстарына байланысқан мәселелерді қарастырмақ. Съезге Сәрсенұлын жіберуіңізді сұраймыз» деген. Телеграмма беруші: «Бірлік». «Алашорданың» кәрілері, жастары болып, Көлбайды қаматты. Тағы Ысқақ Көбекұлының соңына түсіп, қаматуға әрекет қылды. Бірақ Ысқақты Қызылжардағы қазақ жұмыскерлері бермеді. Көлбайды да Қызылжардағы қазақ жұмыскерлері шығарып алуға әрекет қылды. Бірақ чехтардың бунты олардың, әрекетін аяқтатпай кетті. Көлбайды жамандайды. Көлбайды айыпты дейді. Көлбай жаман болсын, ал Шаймерден мен Ысқақ не қылды екен?.. Бұлардың жазасы не? Бұлардың жазасы белгілі. Бұларды жазасы большевиктерге қосыла Совет үкіметін қуаттауы. «Алашордаға» қарсы болуы. Бұлардың жазасы сол! Бұл — бұл ма! Көлбай жабылған соң «Алашорданың» «Бірлік» ұйымындағы жас «ұландары» дұшпандарын тегіс жоқ қылуға кірісті. Алашорданың жолына қарсы болып «Бірліктен» шығып, революция жолына кірген, «демократ советін» (Демократический совет учащихся) ашқан Омбыда оқып жүрген Таутан Арыстанбекұлын, Жанайдар Садуақасұлын, Әбілқайыр Досұлын, Қамза Жүсіпбекұлдарын да Совдепке қаралап, абақтыға жаптырмақ болды. «Бірліктің» екі-үш балалары милиция ертіп келіп, Таутан мен Қамза, Әбілқайырды, Жанайдарды аңдап апарып абақтыға жапқызды... Міне, «Алашорданың» жеткіншектері осындай қылған. Тамаша емес пе?.. Нағыз әкелерінің балалары емес пе? Шаймерден, Таутан, Қамза, Әбілқайыр, Жанайдарды Совдеп тезінен босатқан. Міне, бұл оқиға осылай болған! Омбыда кедейлердің съезі шақырылды. Съезге біздің Ақмоладан екі кісі жібердік. Бірі: жолдас Шүкен Тінәліұлы деген жұмыскер, совдептің мүшесі, большевик. Екіншісі: Ақмола жақтағы белгілі шешен Көшербай Жаманайұлы, о да большевик және «Жас қазақ» ұйымының белгілі мүшесі... Бірінші май болып қалды. Май мейрамын үлкен көңілді, көтеріңкі қылып өткіздік. Совдеп мүшелері, әр түрлі кәсіп ұйымдары, жаңадан жасалған аз ғана қызыл әскеріміз ту көтеріп, төңкеріс өлеңдерімен Ақмоланы аралап, көп жерде митинг құрып, сөздер сөйленді... Омбыда оқып жүрген Ақмоланың мұқтаж балалары мен «Жас қазақ» пайдасына кешке қазақша ең бірінші Ақмолада болған үлкен сауық жасалды. Сауыққа соның алдында ғана жазылып біткен «Бақыт жолына» деген менің пьесам қойылды. Сауықта орыс-қазақ иін тіресіп тұрды. Сауықты көруге жұрттың ынтасының зорлығынан, сауық екі күн болды. Екеуінде де жұртқа орын жетпей қалды. Ойнаушылар «Жас қазақ» ұйымының мүшелері еді. Бәкен Серікбайұлы, Көжебай Ерденайұлы, Өмірбай Донентайұлы, Салық Айнабекұлы, Бану, Шарапат және Бейсенұлы, тағы басқалар... Совдеп істері күн сайын жөнделе берді. Совет үкіметін нығайтуға қырға совдеп мүшелерін шығарып жаттық... Әлгі Керенский заманында, қазақ комитетінің заманында, 1916 жылғы қазақ көтерілісінде, елге патша әскерін алып жүріп, елді шапқаны үшін үстерінен халық екі жүз шамалы арыз түсірген Олжабай болыс пен Әлкей болысты ұстатуға, малдарын қазынаға алдыруға 15 қызыл әскер мен Жұмабай Нұркеұлын шығардық. Және қырға, екінші жаққа, милиция қосып беріп, Байсейіт Әділұлын шығардық. Аз болса да Қызыл әскердің штабы құрылды. Штабқа Ресейден келген Зимин және Авдеев деген екі матрос пен Баландин деген бір кәрі солдатты бастық қылдық. Нілді, Спасск, Қарағанды заводтарымен қатынасымыз жиіленіп, байланысымыз күшейді. Заводтарда да Совдеп құрылды. Заводтардан уездік Совдепке өкілдер жиі келе бастады. Біздің Совдептің мүшелері де заводтарға барып келіп жүрді. Совдептің қазақ мүшелерінен Тұрысбек Мыңбайұлы заводқа барып келді. Арын барып келді. Заводтар туралы баяндама жасалып, Совдеп заводтардың, жұмыскерлердің тұрмыстарын жөндеуге әрекет қылды. Заводтарды мемлекет қазынасына алуға кірісті. Спасск, Нілді, Қарағанды заводтарының жұмыскерлер Совдепінен біздің уездік Совдепке өкілдер келді. Іштерінде жолдас Нейман мен Орынбек Бекұлы бар. Заводтың жайы туралы бұлар Совдепке баяндама жасады. Совдептен ақша сұрады. Мылтық сұрады. Совдеп заводтарды қазынаға алуға қарар шығарды. Спасскінің жетпіс мың пұт мысын алдыруға қарар қылды. Заводтардағы жұмыскерлердің мылтық алып, жарақтанғанын бір ауыздан мақұл тауып, жұмыскерлер өкілдеріне (Нейман мен Бекұлдарына) ақша берілді. Қолдағы бар мылтықтардан мылтық та берілді. Содан кейін Ақмолаға мылтық, пулемет сұратуға, Омбыға және Қызылжарға Қызыл әскер штабының мүшесі матростар Зиминді, командирі Капыловты, Спасск заводының жұмыскері, Совдептің мүшесі Прудов деген жігітті жібердік. Совдептен ақша мен мылтықтарын алып болған соң, қызметтен кейін, Орынбек Бекұлы менің пәтеріме келді. Сөйлестік. Бұрын маған Бекұлын «Зерек, шешен жұмыскер...» — деп Прудов мақтаушы еді. Бекұлынын шешендігін Совдепте баяндама жасағанда-ақ көріп едім. Біздің пәтерде сөйлесіп отырдық. Завод туралы әңгіме қылдық. Қазақ жұмыскерлері туралы, Совет үкіметі, большевик партиясы туралы сөйлестік. «Алашорда» туралы пікірі айқын емес, былқылдақтау екен. Біраз түсіндіріп сөйледім. «Алашорда» баяғы хандықты аңсаған далбас, қазақ жұмыскерлеріне, қазақ кедейлеріне, «Алашорда» да, Абылай да, Николай да бәрібір... — дедім. Бекұлы біздің «Тіршілік» газетімен қатар «Сарыарқа» газетін алып оқиды екен... «Сарыарқа» туралы, оның жазушылары туралы түсіндіріп, біраз сөз айттым. Біраздан соң Бекұлымен пікіріміз үйлесті. «Алашорда» туралы пікірі айқындалды. Революцияның жолында енді екпіндірек іске кірісу керек екенін айтып, менімен қош айтысты... Мамыр айында, 1918 жылы, Омбыда оқудағы «Алашорда» жастарының ұйымына айналған «Бірлік» ұйымы «жалпы жастар съезін» жасады. Съезге әр жердегі жастар ұйымынан екіден өкіл шақырды. Біздің «Жас қазақ» ұйымынан Абдолла Асылбекұлын жібердік. Біріне Омбыда оқып жүрген Жанайдар Садуақасұлын сайлап, телеграмма бердік... Мамырдың аяқ кезінде съезшілеріміз қайтты. Кедейлер съезіне кеткен Шүкен мен Көшербай бұрынырақ қайтты. Олардың баяндамасын тыңдадық. Олардан кейін Абдолла қайтты. Абдолла баяндама жасады. Барып қайтқан «жастар съезіне» Ақмола, Семей, Қостанай губернияларының жастар ұйымдарының өкілдері жиылыпты. Съезд мәжілісі қызу өтіпті. Әсіресе «Алашорда» мәселесін қарағанда, онан соң «Совет үкіметін тану, танымау» мәселесін қарағанда өте қызу болыпты. Съезде үш пікір көрініпті. Бірі – оң, бірі – сол, бірі – орта ( «левое», «правое», «среднее» ). Әрине, «Алашордаға» қарсы болған «сол» пікірлі біздің өкілдер: Абдолла Асылбекұлы мен Жанайдар Садуақасұлы және сол Омбыдағы «демократ Советтің» өкілдері — Әбілқайыр Досұлы, Қамза Жүсіпбекұлдары қарсы болғанмен не керек, бұлар азшылық болған. «Совет үкіметін тану, танымау» мәселесін қарағанда, съезд мәжілісі едәуір қызу болған. Әлгі үш пікір айқын соғысқан. Майдандасқан. Совет үкіметі жағындағы «сол» (левое) пікірлі Асылбекұлы, Жанайдар Садуақасұлы, Әбілқайыр Досұлы, Қамза Жүсіпбекұлы бұлар бірыңғай. Бұларға әлгі «Алашорда» мәселесін қарағанда «орта» пікіріне (центровое) «тең ортақ» болған Әбдірахман Байділдаұлы қосылған. Бұларға қарсы, Совет үкіметіне қарсы «Бірліктің» бастықтары «оң» (правое) пікірлі Кеменгерұлы, Смағұл Садуақасұлы, Ғаббас Тоғжанұлы, Сайдалыұлы, Сейітұлдары болған. Бұлар Қази оққа ұшқанда қылған анттарын мықты ұстаған. Семейде «Алашорда» милициясының бастығы, айтылмыш Қази деген жігіт большевик солдаттары атқан оққа ұшқанда, Омбыда оқып жүрген «Бірлік» ұйымындағы жаңағы аттары айтылған ұландар «Қазидың жолын ұмытпасқа ант қылған...» еді. Ант қылып «Сарыарқа» газетіне телеграмма соққан еді. Телеграммалары «Сарыарқа» газетінің 1918 жыл, 15 сәуірде шыққан 38- нөмірінде басылған еді. Телеграммалары мынау: жүктеу/скачать 419,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|