Table of Contents тар жол, тайғАҚ кешу роман-эссе (1927) тарту
жүктеу/скачать 419,1 Kb.
|
Тар жол, тайғақ кешу. Сәкен Сейфуллин
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ АШЫҒЫН ШАҚЫРУЫ
| ПРИЗЫВ КИРГИЗКИ
О, айран, ты — моих желаний, Кумыс, моих страстей, Каймак — сердечных упований, Степной баран, — души моей. Ты барымтой на душу грянул. Нагайкой сердце стегнул. И мой киргизский дух воспрянул, Когда в юрте ты заснул. Дороже пестрого халата. Верь — твоя мне любовь. И она разит острее булата, Тезяком сжигает кровь. О, приди, шайтан, мой милый, И упади во прахе ниц, — Сливаю свой призыв унылый Со ржанием пылких кобылиц. Өлең қазақ арасында жүрген бір орыс тілмаштың қазақ тұрмысын келеке қылған өлеңі болса керек. Қазақша мәнісі мынандай: ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ АШЫҒЫН ШАҚЫРУЫ Шіркін ашық, тілегім сен, айрандай, Құмарым сен сапырулы қымыздай. Жүрегіме сен тәттісің қаймақтай, Жаным сүйер семіз қойдың етіндей. Жаныма кеп барымтадай тидің сен, Жүрегімді қамшыменен тілдің сен. Қазақ рухым көтерілді сол жерде, Киіз үйге ұйықтағанда келіп сен. Илан шіркін, ала тақта шапаннан, Маған қымбат ашықтығың бір сенің. Кездіктен де өткір мені тіледі, Тезек оттай күйдіреді жанымды. О, шіркін, кел, — сайтан, қалқаш тезірек! Алдыма кеп жығылып жат етпеңнен. Қосып бірге құмарлықты қоңыр-зар, Кісінеуіне қызу қанды биенің... Байсейіт бұл келеке қалжың өлеңді айтқанда, күлмей, төсін керіп, қоқырайып «артисше» айтады. Біз қыран күлкі боламыз... Бір күні «енді өлім жазасы болмайтын болды» деген хабар алдық. Хабарды байқастап тексердік. Рас тәрізді. Тыныс едәуір кеңіп қалғандай болды. Әкімдердің, жындары да азырақ сәл басылыңқыраған тәрізді болды. Сырттан келген астарды да енді өткізе бастады. Түрменің начальнигі кейбіреулермен ептеп астыртын жылы сөйлесе бастады. Бір күні жауапқа шақыра бастады. Сегізден, оннан жолдастарды тізіп, казак-орыстың атты солдаттары айдап, жауап алатын жерге алып кетеді. Алдыңғы барып келгендерден «Не сұрады?..» — деп жолдастар жабырласып сұрайды. Кезек бізге де келді. Бізді он бес, он алты кісіні бір-ақ айдап жөнелді. Бәріміздің аяқтарымызда темір шынжыр. Қылыштарын жалаңаштаған атты казак-орыстар бәрімізді қатарлап екі-екіден тізді, бойымыз ұзындау Байсейіт екеумізді алдына тұрғызды. Атты конвой темір шынжырларды күңірентіп айдап жөнелді. Көшеге шығарды. Күн ыстық. Шілденің уақыты. Көше бойы жиналып, анталап қарап тұрған халық: қатын, бала, қыз-қырқын, кәрі, жас, ноғай, қазақ, орыс, атты, жаяу — көшеге сыймайды. Конвоймен көшені қақ жарып, шынжырларымызды сылдырлатып аяңдап біз келеміз. Халыққа жай қараймыз, көзіме талай дос адамдарым, талай таныс адамдарым түсті. Томсарған, телмірген жүздерімен ақырын ишарат қылып, қолдарымен төстерін басып, бастарын изеп амандасады. Көптің ішінде қырдан келген әкем мен кейбір достарым көзге түсті. Олар да құр алыстан телміріп қарайды. Көзіме Байсейіттің де, Абдолланың да, Жұмабайдың да қырдан келген әкелері, достары көрінді. Бәрі де үндемейді. Көкіректегі жанған өрттерін қысып, қолдарымен басып, тек анадайдан телміріп қарайды. Кейбіреулер жылаған сияқты. Жаудың қолынан бізді жұлып алуға дәрмен жоқ. Жаудың жарақты екенін көріп тұр. Көше бойы, екі жақта қақ жарылып қарап тұрған дос пен дұшпандардың қадалған көздерін суарып келеміз. Шынжарларымызды шулатып, көшені күңірентіп, тізіліп, аяңдап келеміз. Тергеу комиссиясының үйі қызыл қыштан салынған, бір школ... Мен қыстыгүні үйінде пәтерде тұрған Токарев деген учительдің бала оқытатын школы. Пәтері осы школдың ішінде еді. Пәтерде жатқан үйіме, енді, бүршікті кенеп көйлек, кенеп дамбал киіп, жалаңбас, шынжырлаулы келіп кірдім. Байсейіт екеуміз алдымен кіріп келе жатқанымызда, Төлебай Нұралыұлына басқыштың үстінде ұшырастық. — Амансың ба, Сәкен! — деді. Мен: — Шүкір! — дедім. Төлебай үйге жылдам басып кіріп кетті. Біз, Төлебайдай аяғымыз билеп тұрған уақыт емес, малтыға басып кірдік. Школдың залына бізді кіргізіп, есікте қарауыл тұрды. Конвойдың бастығы барып екінші бөлмеге кірді. Бір орысты ертіп шықты. Екеуі біздің бір жолдасты сол бөлмеге шақырып кіргізіп әкетті... Бірте-бірте шақырып, сұрап, шығарып жатыр... Зал үйдің ішкі қораға қараған терезесінен қарап тұрдым. Қорада қыстыгүнгі пәтерімнің кемпірі, Токаревтің шешесі жүр екен. Терезеден қарап тұрған мені көрді. О да маған қарап тұрып басын шайқады... Кезек бір уақытта маған келді. Бөлмеге кірдім. Үстелді айнала әкімдер отыр. Бастығы — Шонтонов деген бір казак-орыс. Сербов дәл маған кезек келердің алдында шығып кетіп еді. Комиссияның өзге члендерінің біреуі бір қара сақалды крестьян екен, өзге екеуі екі жуан қазақ. Оның біреуі — саудагер Тәшти деген кісі. Біреуі белгілі молда Мәнтен деген кісі. Олардың қасында Төлебай отыр. Мен үстелдің жанына келгенімде Тәшти мен Мәнтен ақырын менімен амандасты. — Амансың ба, Сәкен!.. — деді. Мен «шүкір» дедім... Менен Шонтонов жауап алды: — Совдепке қалай кірдіңіз?.. Мен: — Совдепке бұқара халықтың, ел қазақтарының сайлауымен кірдім, —дедім. — Нені қорғамақ болып кірдіңіз Совдепке?.. Мен: — Қазақ халқының, өзімді сайлаған нашар елдің пайдасын қорғауға кірдім! — Қандай қызметті басқарып отырдыңыз?.. Мен: — Ақмола уезінің оқу істерін басқарып отырдым... Совдептің президиумында болғанымды ол сұрамаған соң, мен айтпадым. — Митингтерде, жиылыстарда болдыңыз ба?.. Мен: — Болдым. — Өзіңіз шығып сөздер сөйледіңіз бе?.. Мен: — Сөйледім білем! — Не сөйледіңіз? Не туралы сөйледіңіз?.. Мен: — Білмеймін, есімде жоқ. — Большевик партиясына жазылып па едіңіз?.. Мен: — Иә, — дедім. — Учредительное собраниеге (мемлекет құрылысын шешетін жиылысқа) қарсысыз ба, жоқ па?.. Мен: — Егерде учредительное собраниеге қалың нашар қара бұқара халықтың шын өкілдері жиналатын болса, қарсы емеспін! —дедім. — Дінге қалай қарайсыз? Мен: — Мен өзім діншіл адам емеспін. — Сіз мешітті боқтапсыз ғой?.. Мен: — Тек қарап тұрған жансыз нәрсені боқтауға мүмкін емес қой,—дедім. — Сіз осындағы қазақша шыққан «Тіршілік» газетіне қандай сөздер жазып тұрдыңыз?.. Мен: — Көбінесе өлең-жыр, — дедім. Қара сақалды мұжық әкім: — Сіз жазушысыз ба? — деді. Мен: — Иә, азырақ жазушы едім, — дедім. Ол: — Қандай өлеңдер жаздыңыз? Мен: — Көбінесе тұрмыс суретінен жазған едім, — дедім. Шонтонов: — Өлеңдерді неге жазып тұрдыңыз?.. Мен: — Жазатын болған соң жазып тұрдым да. Өлең, жыр жазып тұру айып емес шығар, — дедім. Қара сақалды орыс Шонтоновқа қарап: — Е, тұрмыс суретінен өлең жазудың немене айыбы бар?.. Жазушы болған соң жазады да! — деді. Шонтонов: — Сіз бірінші май күніне арнап бір пьеса жазып, осында спектакль жасатқызыпсыз ғой. Сонда ылғи большевиктерді мақтапсыз ғой! — деді. — Пьесам бірінші май күні осы Ақмолада ойналғаны рас. Бұл пьесаның ішінде мен тек қазақтың 1916 жылғы прием уақытындағы ынсапсыз болыстарын, тілмаштарын, байларын, молдаларын ғана көрсетіп жазғамын. Одан басқа ол пьесаның ішінде бөтен сөз жоқ, — дедім. Сонсоң Шонтонов қасындағы орыс пен қазақ жолдастарына қарап: — Енді сіздердің сұрайтын сөздеріңіз болса, сұраңыздар,—деді. Өзгелері үндеген жоқ. Төлебай маған қарап: — Сіз «Тіршілік» газетіне өлең, жырлардан басқа ешнәрсе жазған жоқсыз ба? — деді. Мен: — Басқа, жай сөздер де жазып тұрдым, — дедім. Төлебай қалтасынан «Тіршілік» газетінің бір нөмірін суырып алып: — Мына нөмірдегі атаман Дутовты жамандап, «Алашорданы» жамандап жазған мына бір сөздер сіздікі емес пе?.. Мына «Шәміл» деп, ақырына қол қойған сіз емессіз бе?., — деді. Мен: — Менің атым Сәкен, Шәміл емес, — дедім. Төлебай: — Жоқ, біз білеміз, бұл сіз боласыз, бізге басқармада қызмет қылған адамдар айтты, — деді. Мен: — Олар қате айтқан шығар, — дедім. Шонтонов: — Ендеше бұл «Шәміл» деген кім? — деді. Мен: — Білмеймін. Газеттің ресми шығарушысы Рақымжан Дүйсенбайұлы. Оны сол біледі. Содан сұраңыздар, — дедім. Рақымжан ол кезде қырда жасырынып жүретін еді. Тағы да Төлебай бір қағазды суырып алып: — Ендеше сіз мынаны білесіз бе?.. — деді. Менің Сібірдің аймақтық Совдепіне «Алаштарды» баяндап жазған қағазымды көрсетті. Қағазды маған көрсетіп: — Мына «Алашордашыларды» жамандап жазған сіз емессіз бе?.. Мына қол сіздікі емес пе? — деді. Машинаға басқаннан кейінгі түзеткен қолым тұрған соң бұлтара алмадым. Мен: — Жазсам жазған шығармын, — дедім. «Мен мына қағазды жаздым» дегізіп, қағаздың шетіне қол қойғызды. Төлебай және бір қағазды қалтасынан суырып алды. — Мына қағазды танисыз ба?.. Бұл қағазды көптің атынан жазған сіз емессіз бе? — деді. Қарасам, Ақмоланың әлгі уездік кедейлер съезінің атынан Сталинге «Алашордашылдарға» автономия берудің қате екенін айтып жазған біздің телеграмманың түпкі нұсқасы екен. Қол баспа машинасына басқаннан кейін менің бір түзеткен сөздерім бар еді. Бұдан да бұлтара алмадым... — Бұл қағазды жазғанда, көппен бірге менің де болғаным рас, — дедім. — Сізден басқа тағы да кім-кім болып еді? — деді. — Білмеймін, халық көп болып еді, кімнің болып, кімнің болмағанын білмеймін, есімде жоқ, — дедім. «Бұл қағаз жазылғанда мен кірісіп едім» дегізіп, оған да қол қойғызды. — Сіз «Алашордаға» қарсысыз ба? — деді. — Қарсымын,— дедім. — Неге қарсысыз? — деді. Мен: — «Алашордашылдар» орыстың патшасы түскеннен кейін қазақты орыстан бөліп алып, өздері қазақ халқына хан болғысы келеді, өздері патша болғысы келеді. Біздің пікірімізше, патшадан бір құтылған езілген қазақ халқына енді хандардың ешбір керек жері жоқ. Және бұлардың ниеті бойынша қазақ халқы орыстан мүлде бөлінбек және қазақ жерінен күллі крестьян орыстарды қумақ. Орыстар қуылса, үлкен бүліншілік болмақ. Қазақтың нашар бұқарасына теңдік әперген орыс еңбекшіл халқынан біз айырылып қалмақпыз. Міне, осы себепті мен «Алашордаға» қарсымын! — дедім. Орыстардың көздері шығып кете жаздады! Әсіресе қара сақалды крестьянның көзі ежірейіп кетті. «Алашорданың» шын ниетін орыстар менен ғана білгендей болды. «Алашордамыз» деп ақтармен бірге мені тергеп отырған үш қазақ—Төлебай мырза, Тәшти сәудегер, Мәнтен молда — не қыларын білмеді. Қып-қызыл болды. Қызарғанда большевик болып «қызарған» жоқ, тек сасық қарындарындағы қаны беттеріне келді. Орыстар «Алаштарға» ала көздерімен әдемілеп қарап қойды. Найзамның дәл тигенін біліп, қыбым қанып, қағазға қол қойдым. Залға шықтым. Кейінгі жолдастарды да сұрап жатыр. Залға Тәшти мен Төлебай шығып, терезенің алдында тұрған менің қасыма келіп, менімен сөйлесіп тұрды. Сөздері тіпті жылы. «Бір туысқан» адамдардың сөздері тәрізді. — Е, ештеңе етпес, әлі құтыларсың... — деген сөз айтты. Төлебай екеуміз бұрын бірге оқыған, бір жылы бір пәтерде жатқан ашынажай едік. Бұрын дос болғандығымыздан, біраз «наз» айтысып тұрдық. Біраздан соң олар бөлмелеріне кіріп кетті. Біз, Байсейіт екеуміз, школдың терезелері көшеге қараған бір бөлмесіне кірдік. Сырттағылар сол арада бізге қымыз жіберіпті. Конвойдың бір солдаты әкеп берді. Іштік. Терезеден қарасақ, екі қазақ әйелі терезеге таянып келіп тұр екен. Біреуі Байсейіттің келіншегі. Біреуі қайын енесі екен. Бізбен ишарат қылып амандасты. Біз де терезеден бастарымызды изеп, жылы түспен амандастық. Әйелдер, біздің түстеріміз қайғылы болмай, «қуанышты» тәрізді болғанына, үміттеніп қалса керек. Екі әйелдің де түстері жылып кетті. Ишарат қылып, бастарында ақ кимешек жаулықтарын ұстап көрсетіп, ымдап жауап сұрады. Мен ишараттарына түсіне қалдым да, күліп басымды шайқадым. Ақ жаулығын көрсетіп ишарат қылып, жауап сұрағаны — «ақталдыңдар ма» деген сөзі еді. Комиссия жауап сұрап жатыр. Біз тұрған үйге сәйгел қуған сиырдай еліріп, бір кіріп, бір шығып офицерсымақтар жүр. Салдыр-гүлдір етіп жүреді. Кейбіреулерінің қолында қамшы. Кейбіреулерінің қолында шыбық. Үріккен тайлақша жалт-жұлт етеді. Біраздан соң комиссия жауап сұрап болды. Бәрімізді тізбектеп, сылдыратып, атты конвой түрмеге айдап қайтты. Жауаптан кейін жұрттың көбін шығарып, «өте қатты іс қылғандарын» ғана алып қалады екен деген хабар шықты. Құбылған, үйреншікті, біресе жақсы, біресе жаман хабар күнде естіледі. Жұрттың бәрі-ақ шығуға құмар. Түрменің ызғары бәрімізге де батты. Терезеден достарымыз, қырдан келген туыстарымыз, әкелеріміз өтіп жүреді. Өтіп бара жатқанда, терезеден қарап бас изеп, амандасып қаламыз. Олар да мұңайып, ишарат қылып, амандасып өтеді. Терезенің сыртында қарауылда тәуірлеу солдат тұрғанда, аяңдап өтіп бара жатқан жақынымызбен сөз қатысып та қаламыз... Бір күніміз бір күнімізге ұқсайды. Уақыт өтпейді. Тіпті ақырын жылжиды. Шикі піскен наннан жасаған дойбы, шахмат ойнаймыз. Әңгіме сөйлейміз. Кей уақытта бірімізді-біріміз қажап, ойнап та қоямыз. Мен терезеден көп қараймын... Күн сайын болмаса да, әлгі шашына қызыл лента таққан қыз бала терезе тұсынан қарап өтіп жүреді. Ақырын бас изеп амандасамыз. Күн сайын балапандарын шұбатып, терезенің тұсындағы ойпаң көгалға ақ қаз өтеді. Әуелдегі жұмыртқадан жаңа шыққан шүйкедей сарыүрпек балапандар енді үлкейіп, темірқанат болып қалды... Дегенмен күн жылжып өтіп барады...Тұтқындарды қозғап, бір бөлмеден бір бөлмеге ауыстыра береді. Терезесі тысқа қарамаған бөлмеге кіргізгенде, дүниеде бос жүрген жанды көзбен де көре алмай қалғандықтан, тіпті ауыр қапаланамыз... Бір күні Байсейіттің туғандары жәрдем сұрап «Алашордаға» телеграмма соғыпты. Өйткені «Алашорданың» Мұқаметжан Тынышпайұлы мен Серікбай Ақайұлы Түркістаннан Ақмола уезінің шетін басып Семейге қашып бара жатқандарында, Байсейіт кез болып, шығарып салған еді ғой. Міне, енді қысылғанда сол «Алашорда» отағасыдан «жақсылыққа — жақсылық» сұрапты. Осылай қылғандарын түрмедегі бізге білдірді. Біз «Қайтер екен?..» — деп отырдық. Байсейіт едәуір үмітті болып отырды. Бір күні терезеден қарап отыр едік. Байсейіттің бір кішкене інісі терезенің тұсынан қарап, анадайдан жүгіріп өтті. Біз қарай қалдық. Бала біздің қарай қалғанымызды көріп, өз бетімен өтіп бара жатқан балаша жүгіріп, бізге қарамай, алдына қарап дауыстады. — Әй, әй!.. Сүйінші!.. Бәкем босанатын болды... — деді. Ананың қулығына түсіне қалдық. «Байсейіт босанады екен» деп қуаныстық. Біраздан соң терезенің анадай тұсынан Байсейіттің келіншегі, қайын енесі және де түрмеге біраз отырып шыққан қайын атасы Наурызбай фельдшер, әлгі бала, бәрі бірге өтті. Бәрінің беттері жадырап, гүл-гүл жайнап қуанған. Атасы Наурызбай бөркін қолына алған. Терезеден қарап тұрған бізге ишарат қылып, Наурызбай бөркін бір-ақ бұлғады... «Алашорда» Тынышпайұлынан, Ақайұлынан «Байсейітті босатсаңыз екен...» деген телеграмма келген екен... Бірақ онымен Байсейітті босатпады. Біраз уақыт өтті. Біз түрмеге түскеннен кейін жұмыртқадан шыққан, әлгі шүйкедей үрпек қаз балапандары енді құс болып ұшып кетті. Түрменің тәртібі бұрынғыдан гөрі тәуірлеу болды. Әрине, өйткенімен қарауылға келген кейбір офицерлер, түрменің кейбір ұлықтары зекіріп қояды. Кейде тіпті нағыз хайуандық сөздерді шығарып қояды. Боқтайды, сөгеді. Бір күні күндегідей таңертең біздің бөлмені ашып, ішкі қамау қораға шығарды. Қораның ішінде бір жолдас екеуміз шұңқырмен суық су алып, бетімізді шайып тұрдық. Мен аяғымдағы темір шынжырдың тілерсектегі шеңберін балтырыма сырып қойып тұр едім. Түрме бастығының Фролов деген орынбасары жанымыздан өтіп бара жатты. Ашаң, мұртты, аққұба жігіт еді. Бір жақ бетінің жалпақ қып-қызыл теңбіл қалы бар еді. Түрмедегі қазақтар оны «қалды бет» деуші еді. Орыстар «краснощекий» деуші еді. «Қалды бет» (Фролов) тұра қалып маған қарап, қасымызға келді. Маған зекіреді: — Шынжырды өстіп сала ма екен?.. Әлі шынжыр салуын білмейсің!.. «Арестант» дейді сендерді!.. (Не умеешь кандалы носить! Еше арестантом называешься!) — деді. Бұған не дерсің!.. Шілде өтті. Егін алатын уақыт болды. Түрмеге сырттан ас келіп тұрады. Қалай болғанмен түрменің ішкі тәртібі бұрынғыдан едәуір жөндемді болды. Түрмеде өз әлінше әр түрлі оқиғалар болады. Кейбір оқиғалары бұл күнге шейін ап-айқын есте. Бір бөлмеден бізді бір бөлмеге көшіріп, түрменің жеті-сегіз бөлмесін көрсетті («Біз» дегенім қазақ жігіттері). Тұтқындарды екшеп-екшеп, елу шамалы адамды «большевиктің түзелмейтіндері» деп жатқызып қойды. Бұлардың ішінде қазақтан сегіз-тоғызбыз. Түрмедегілерді бір бөлмеден бір бөлмеге көшіре бергенде, шама келгенше қазақ жігіттері «бір қос» боламыз. Терезесі сыртқа қараған бөлме тура келгенде, төрт қырлы темірмен торлаған терезенің үйге ауа кіргізетін ашық көзінен көшеге телміріп қарап тұрамыз. Түрменің көшесінен әлі де достарымыз, туғандарымыз өтіп жүреді. Ақырын аяңдап, салбырап, көздері мөлтілдеп, терезенің тесігіне қадалып қарап өтеді. Біздің бас изеп амандасқанымызға мұңайып, жай ғана иектерін көтеріп амандасады. Кей уақыттарда бір танымайтын адамдар да қарап, амандасып кетеді. Кімнің шын дос, кімнің шын қас екені тар жол, тайғақ кешуде ғана мәлім болды. Достар түрменің көшесінен темірмен торлаған қара терезеге телміріп талай қарап өтісті. Қырдан келген Ақшал, Ұйтқыбектер, біздің әкеймен бірге жабырқап, телміріп амандасып талай өтті. Өзге қазақ жігіттерінің де туғандары, дос-жарлары түрменің көшесінен өтіп жатады. Орыс жолдастардың туғандары терезенің алдынан күн сайын өтіп жатады. Әсіресе түрмедегілердің қатындары: олардың ішінде Павловтың қатыны. Біздің қазақтан Абдолланың келіншегі дамыл алмады. Құсайын мен Байсейіттің келіншегі дамыл алмай ас тасы. Абдолланың келіншегі Бану ешкімнің есінде жоқ амалдармен түрменің бастықтарына, бақылаушыларына сездірмей бізге хатпен ылғи хабар жазып тұрады. Бану бір жапырақ қағазға орап, бір қайнатым шай жібереді. Шайды ашып түрменің бақылаушысы қағазын көріп, жазусыз ақ қағаз болған соң тимей, қайтадан шайды орап бізге жібереді. Біз шайды алып, шай ораған төрт бұрышты қағазды суға малып алсақ, бадырайып ақ қағазға жазу түседі. Шүпірлесіп оқып, хабарға кенеліп қаламыз. Бану біздің көйлегімізді жуғызып жібереді. Көйлекті кисек бір жеңінің түймесі жоқ. Әуелі жең түймесінің жоқ екенін білмей, жеңді түймелеуге түйменің орнын іздеп, сипалап қараймыз. Қарындашпен ұп-ұсақ қылып түйме орнына жазған төрт әріпке көзіміз түседі. Төрт әріп — «қара» деген сөз. Көйлек жең үшінің қабаттарын, иініштің қабаттарын сөгіп жіберіп қарасақ, ұп-ұсақ машық қылып жазған Банудың жіберген хабарларын тауып аламыз. Бұл үлкен жақсы болып тұрды. Өйткені түрмеге келіп бізбен жолығуға ешкімге рұқсат қылмайды. Есебін тауып, қоймай сұрағандарды ғана, ұлықтардың «рақымдары» түскенде ғана түрменің ішіне кіргізіп, бақылаушының көзінше бес-он минутке жолықтырады. Қазақта Жұмабайдың әкесін түрмеге кіргізіп, Жұмабаймен бес-алты минут сөйлестіргенін білемін. Омбыдан оқудан қайтқан кезінде, айт уақытында Гүлшарап деген қызды түрмеге енгізіп, бес минуттей менімен сөйлестіргенін білемін (Түрмедегілердің түрлерінің өзгергендігі сонша, Гүлшарап алғашқыда мені анадайдан таныңқырамай қалды). Орыс әйелдерінен тұтқындарға хабарды көп тасып, көп қызмет қылған Павловтың қатыны. Бұл кісінің тапқыштығы, қулығы жұрттың бәрінен де асты... Бір күні мынандай бір хабар берді. Хабарында: «Сендерге өлім жазасы болатын-болмайтыны бір-екі күннің ішінде мәлім болады. Егерде хабар жаман болса, мен түрменің жанынан өткенімде басымдағы орамал қара болар. Хабар жақсы болса, басымдағы орамал қызыл болар», — депті. Біз отырған кішкентай бөлмеміздің терезесі ол уақытта ішке қараған еді. Бір күні «түрмеге Павловтың қатыны кірді!..»—деген сөз бөлмедегілерді елеңдете қалды... Мен терезеден қарап, анда-санда бірен-саран келген адамдарды тұтқындармен жолықтыруға кіргізетін қуыстың есігін аңдып тұрдым. Лезде Павловтың қатыны қайта шыға келді. Үсті-басына киген киімдерінің бәрі теп-тегіс қап-қара!.. Әйелдің соңынан шынжырын сылдыратып Павлов шыға келді. Қасында бақылаушы. Әйел бұрыла беріп, қайырылып, бақылаушының көзінше Павловты жылдам құшақтай алып сүйіп алды да, көзінің жасын моншақтай домалатып, төгіп-төгіп жіберіп, жылап жүре берді... Әйелдің көз жасын көріп, жүрекке шоқ түскендей болды. Қара киімді көріп, «енді жұмыс шындап-ақ біткен екен!» — дедім. Жолдастарға айттым. Жолдастар да: «Жұмыс енді біткені ғой...» —десті. Есік ашылған кезде Павловтан сұрасақ, бір баласы өлген соң әйелі қара киім киініп келіп, соның хабарын беріп кеткен екен. Саясат туралы, біздің жұмыстарымыз туралы жазбай, ашық қылып жай шаруа туралы жазса, бізге бір кезде түрменің бастығы хат та өткізетін болған. Бір күні бізге Омбыдан бір ашық хат келді. Хатты Омбыда оқып жатқан Жанайдар Садуақасұлы жазыпты. Хатты орысша былай деп жазған: «...Вахтча Укметов болен туберкулезом. Хирурги отказываются лечить. Улькенбек Сабитов выздаравливает. Благополучно приехал. Днче. Жанайдар » Бұл орысша жазған ашық хаттың қазақшасы мынау: «Уақытша үкімет баласы науқас: күрт ауру. Тәуіптер «жаза алмаймыз» дейді. Үлкенбек Сәбит баласы сауығып келеді. Аман-есен келдік. Дінше. Жанайдар» Хатты оқып, әжептәуір қуанып, көтеріліп қалдық. Хабарды орыс жолдастарға да беріп қалдық. Бұл жұмбақтау хаттың шешуі мынау еді: Ақтардың уақытша үкіметі нашарлауға айналды. Күші азайды. Жұрт теріс қарай бастады. Большевиктердің кеңесі — Совет өкіметі оңалып күшейе бастады... — деп Жанайдар қол қойған. Ал хаттың соңында «Чита жақтағы атаман Семеновке қарсы фронтынан аман-есен қайтып келдім»,—деп Дінмұқамбет жазған. Түрмеде, таршылықта, әрбір жылы хабар кісіге рух береді. Достық ниетін білдірген адам тұтқынға үлкен күш-қуат береді. Достың — достығы, қастың — қастығы, адамның адамшылық және түрлі хайуаншылық мінездері тар жол, тайғақ кешуде ғана анық білінеді екен. Бұрын, біз күшті болып жүрген уақытта, дос болып көрініп, жылмаңдап жүрген адам суретіндегі талай пасықтар басқа қиыншылық түскенде жондарын көрсетті. Кейбіреулері достық орнына жығылған үстімізге жұдырық та салды. Қазақтың: «дос аз, дұшпан көп...» деген ескі қағидасы осындай тар жол, тайғақ кешуде айқын көрінеді екен. Қанша жолдас болып көрініп, жақсы болып көрініп жүрген адамдарды, қанша уақыт бір қауымда, бірге қызмет қылып жүрсе де, кісі анықтап білмейді екен. Мұның бәрін айдан айқын сол төңкерісте көрдік. Біреуді біреу кеңшіліктегі білуімен «пәленді мен білем» деп айтуға болмайды екен. Адамның шын пиғылдары, шын жаратылысы қиыншылықта ғана анық білінеді екен. Азаматты шындап сынағың келсе тар жолда ғана көру керек екен. Кеңшілікте бұрын «жақсы» деп жүрген талай кісінің тар жолда адамшылығы жоқ болып шығуы мүмкін екен. Және бұрын, жайшылықта «жаман адам» деп жүрген талай адамдар тар жолда өте жақсы болып шығуы мүмкін екен. Кеңшілікте кеудесін соғып, «мен, мен...» деп, көкіп жүрген адамдарды тар жолда, ұлы сында көру керек екен. Оған мысал мынау: Ақмолада Октябрь төңкерісінің қарсаңында бола бастаған митинг-жиылыстарда бір орта бойлы, қоңыр сақалды, қоңыр мұрт. Бачок деген кісі шығатын. «Екібастұз заводының жұмыскерімін», — дейтін. Өзі сөйлемпаз, үстінде киімдері жаман, «1905 жылдың революциясына қатысқанмын», — дейтін. Міне, осы Бачок Ақмоланың жас большевиктеріне бас болған. Ақырында, біз оны Ақмоланың Совдепіне бастық қылғамыз... «Бұрын левый эсер едім, енді большевик болдым...» — дейтін. Ақмолада бұрын большевик партиясы жоқ болған соң, сол Совдеп жасаудың алдында, Ақмоланың уездік начальнигінің мекемесінде ең бірінші большевик ұйымын — орысы бар, қазағы бар, — біз ашқамыз. Большевиктердің бастығы болып жүрген Бачок және бізге бір үлкен ер көрініп жүрген Бачок Ақмоланың Совдепін контрреволюционерлерге босқа бергізді. Совдепке қарсы көтеріліс болайын деп жатқанын Совдептің жалпы мүшелері түгіл, президиумның мүшелері бізге де хабар қылған жоқ. Өзі ең алдымен қолға түсіп, атыса бастаған қызыл әскерге «атпа» деп бұйрық қылып, тоқтатты. Ал онан соң түрмеге түсіп, аяғына темір шынжыр киілгеннен кейін: — Мен левый эсермін. Мен большевик емеспін ғой... — деген әнге басты!.. Жалғыз Бачок емес, Ақмолада кеңсе қызметкерлері ұйымының өкілі болып, кеудесін қағып, Совдептің президиумына кіріп жүрген бір кісі бар еді. Контрреволюция жеңіп, Совет үкіметінің адамдарын ұстап қамап жатқанда, о да тұтқынға алынған. Бұл кісіні тұтқынға алып айдап, казак-орыстың станицасына әкелгенде, тұтқында отырған большевиктерді боқтап, «мен большевик емеспін!»—деп жылап, босанып кетті. Онсоң біз көп сырларын білмейтін, бірақ үлкен әлеуметшіл Петракеев деген ерлі-байлы кісілер бар еді. Бұлар Совдепте болған жоқ еді. Ақтар абақтыға бұларды да бізбен бірдей қылып, қамап қойған еді. Бұлар нағыз ер азаматтар болып шықты. Түрмеде, алғашқы қысталаң уақытта, тағы да кейбір жігіттердің өте нашарлықтары білгіші. Бір күні Байсейіт осы айтылған жаман қулықтары көрінген адамдарға қарап отырып тарықты. — «Ойпырым-ай, мыналар ішімізде жүріп істің тізгінін ұстасып жүргенде, бізді не қылып жер жұтып кетпеген!.. Қайта, үш-төрт ай құламай отырыппыз-ау!.. Ойпырым-ау, бұлар кімді оңдырсын!..» — деп тарығып, басын шайқады. Байсейіттің кейіп айтқан осы сөзін қазірге шейін ұмытпаймын. Жайшылықта сырттан жап-жақсы болып жүрген кейбір адамдардың тар жерде ғана нағыз, шын қулықтарының қандай екендігі айқын көрініп шығады екен. Неше түрлі лас, жеркеніш мінездер, неше түрлі төмен, уақтық қылықтар үлкен сын, қиын өткелдерде білінеді екен. Мәселен, осындай ретпен өзге жолдастардың көбіне-ақ сүйкімсіздіктері білінген Вязов деген мен Баландин деген еді. Біз бұлардың нашар мінездерін әңгіме қылғанда, күйгелек Байсейіт шыдамай айтып салатын еді. Отырған бөлмеміздің бір бұрышында бір күні Вязов бір-екі жолдасқа бірдемені айтып, құнжындап сөйлеп отырды. Бөлмеде жиырмадан аса адам бар еді. Түрменің тақтай сәкісі жоқ. Жолдастар тас еденде шөп салған қапшықтарға сүйеніп, жағалай, екіден-үштен сөйлесіп отыратын не жататын. Бұрышта біреулерге сөз сөйлеп, қоймай. Вязов құнжыңдап отырды. Қарсы бұрышта Байсейіт күйгелектеніп, оны жақтырмай, бізге қарап, қабағын тыржитып отырды. — Әй, анау не былшылдап отыр?.. Әй, анау былшылын неге қоймайды! — деп отырды. Вязов сөйлей берді. Байсейіт шыдамай, Вязовты шақырды. Вязов: — Немене!? Байсейіт шақырды, қоймады. Вязов Байсейіттің қасына келді. — Немене? — деді. Байсейіт Вязовтың бетіне қадалып қарап тұрып: — Неге сен ақымақсың? Почему ты дурак? — деді. Әрине, Вязов ашуланды. — Бұл не дегенің, бұл не сөзің? — деп, Байсейітке қадалды. Байсейіт жауап бермеді. Енді Вязовқа қарамады. — Басқа айтар ештеңем жоқ! — деп жата кетті. Орысша «Больше нечего!» Байсейіттің осынысын өмірімде ұмытпайтын шығармын. Мұны жолдастар да ұмытпаған шығар. Сол үлкен сында, тар жол, тайғақ кешуде шын қасиетті адамдардың жаратылыстары айқын көрінеді екен. Мәселен: Катченко, Олейников, Богомолов, Авдеев, Монин, Шапран, Трофимов, Грязнов, Мартылого, Павлов, Котов, Анапченко, Кондратьева, Кременский, Афанасьев және әлгі ерлі-байлы Петракеевтер, тағы да басқа талай жолдастар шын еңбекші тап азаматтары екендіктерін көрсетті. Және еңбекші тап азаматтары екендігін біздің іріктеліп шыққан қазақ-ноғай жолдастар да көрсетті. Олардың есімдері белгілі. Іріктеліп шыққан қазақ-ноғай жігіттерінен «ши» шыққандарын білмеймін. (Әрине, іріктеліп шыққандарынан ғана «ши» шықпады.) Жоғарыда айтылған орыс, қазақ, ноғай жігіттерінің анық кім екендіктері сол тар жолда ғана анық білінді. Бұлар ұлы сыннан, ұлы өткелден жығылмай бір өтті. Әрине, тұрмыстың ұзақ жолында жөнінен адасып, әркім-ақ сүрініп жығылуға мүмкін. Әрине, тіршіліктің талқысында талайлар әр түрлі себеппен құлқы өзгеріп, жаман құлықты болып кетуге де мүмкін. Үлкен сыннан өтпеген адамның «мен пәлендеймін» дегеніне онша нана қою бекер. Ниетің «не өлу, не жеңу...» болып жаумен майдандасқанда, не майдандасқан жаудың қолына түсіп, жаудың темір торлы тас қамауында отырғанда, қол-аяғың темір шынжырда болып, жаның қылышыңның қырында болса ғана, яки осы тәрізді ұлы сында болса ғана, қандай жігіт екенін білінеді. Әйтпесе, өзіңді-өзің қандай адамсысаң да, қандай жігіт екеніңді бекітіп айту қиын. «Батырсыған жігітті жау келгенде көреміз, шешенсіген жігітті дау келгенде көреміз!..» деген қариялардың сөздері тұрмыстың көп сынынан өткен, дұрыс сөз. Түрменің картоп, капуста еккен бақшасына кейбір жолдастарды жұмысқа апара бастады. Бақша қаланың шетінде, Есіл өзенінің жағасында. Енді барлық тұтқындардың жақындары түрме бақшасын аңдитын болды. Бақша жұмысына барған жолдастарға келіп, бәрі жолығып, тілдесіп тұратын болды. Бақша арқылы қатынас үлкен жақсы болды. Бақшаға жұмыс қылуға түрменің бастықтарына жаққан, не пара берген тұтқындарды ғана апарады. Әрине, қол-аяғында шынжыры жоқтарды ғана апарады. Шынжырлылардан апарғысы келсе, шынжырын алып тастап апарады. Қазақтан бақша жұмысына ең алдымен Құсайынды апарды. Сонан соң Байсейітті, онан соң Жұмабайды апарды. Орыстан Бачок, Вязов, Павлов, Трофимов, Олейников, Кременский, Пьянковский, тағы басқаларды апарды. Жарық дүниеге шығып, бұларға жақсы болды. Бақшаға келген жақындарымызбен жолығып сөйлесіп, бізге айтып келеді. Сол уақытта Ақмолаға оба ауруы келді. Қырдан келіп жүрген Байсейіттің әкесі обадан өлді. Байсейіттің әкесі ауырып қалды деп, бүгін бізге хабар келіп, бақшаға жұмысқа кеткен Байсейіт түрменің ұлықтарының аузына ақша тығып, бір бақылаушымен бақшадан қайтпай қалды. Біз терезесі түрменің ішкі қорасына қараған бөлмесінде едік. Ертеңінде күн шығып келе жатқанда, мен тұрып, терезенің тор темірінен ұстап, ашық көзінен қарап отырдым. Түрменің қорасына бір бақылаушымен Байсейіт кірді. Байсейіт келіп, мен қарап отырған терезенің түбіне сүйене кетті... — Сәкен... Менің әкем өліп қалды... — деп ақырын жылап жіберді. Менің де көзімнен жас шықты. Түрмеге келгелі тас болып қалған көңілден, қатып қалған көзден кек қайнаған жүрек елжіреп еріксіз жас шығарды. Бақшаға жұмысқа баратын жолдастар арқылы, өзгеміз де жұмысқа шығуды қарастырдық. Құсайын начальникпен «дос» болып алды. Кейде бақшаға қонып қалатын болды. Бір қонғанда Сербовты және гарнизон бастығын қонақ қылыпты. Қаланың тағдыры, біздің тағдырымыз бұлардың қолында болғандықтан, содан кейін бұлар Құсайынды екі-үш күннің ішінде түрмеден босатты. Құсайын мен Байсейіттің түрме бастығына сый ретінде алып берген арағының арқасында, Жұмабайлардан соң бақшаға Абдолланы апарды. Бақшада түрменің бастығын тұтқындар түрлі сыймен сыйлайтын болды. Түрмеге қайтқанда айта келеді. Жұмысқа шығаратындардан әуелі шынжырын алады. Бір күні менің де шынжырымды алды... Ертеңінде мені де жұмысқа апарды... аяқ бауын алып жіберген сұңқардай көшеге шықтық. Бостандық жат тәрізді. Тысқа шығып, кең дүниені, еркімен қыбырлаған тіршілікті көріп, дүниеге жаңа ғана келгендей болдым... Қалада қыбырлап жүрген жанның бәрі де маған бір түрлі жат тәрізді... Қаланың шетімен айдап бақшаға апарды. Уақыт күзге салым кез. Жанға жайлы, күншуақ жылы қоңыр еді. Жер мен көк сыры кетсе де сыны кетпеген сұлудай еді. Түрменің бақшасына келіп отырдық... Бақша қаланың жанында. Есіл өзенінің жағасында. Уақыт түс мезгілі еді. Бақша ағаштарының жапырақтары әлі көк. Бірақ кейбір ағаштардың әсіресе терек ағаштардың жапырақтары кәрілік таянған адамдардың бурыл тартқан шашындай шалғырттанып сарғая бастаған. Бақшаның іші күншуақ. Кішкентай майда жел ағаштардың жапырақтарын желбіретіп ойнатады. Желмен жыбырласып ойнаған көп жапырақтың ішінсн ертерек өмірі біткен, сарғайып қуарып сөнген жапырақтар ақырындап үзіліп жерге түседі. Бақшаның шетіне қыранға шығып, жан-жаққа қарасаң, қиырсыз кең, көлбеп барып аспанмен құшақтасқан ен дала көрінеді. Бақшаның іші сағат сайын тұтқындарға күш береді. Қан азайып, әл кетіп, семген тәннің тамыр-тамырларының қаны лыпылдап сағат сайын күшейеді. Үш ай жаз бойы ауыр халде, шынжырланып сасық, тар қапаста отырып азап тартып, енді мына бақшаға шыққан тұтқындар қымыздай қуатты, күмістей таза ауадан дем алып, жадырап мас болған тәрізді. Бақша қаланың жанында. Есіл өзенінің жағасында. Қолдарымызға күрек, шот алып, сыбанып, көйлекшең бақшаның жағасында ор қазуға даярландық... Әуелі бақшаны араладық. Күзетші — түрменің қызметкерлері. Жан-жаққа, қалаға, әсіресе ел жаққа, далаға қарауымыз көп. Жан-жақта қыбырлап, өз бетімен кетіп бара жатқан, өтіп бара жатқан адамдар көрінеді. Жан-жаққа қарап тұрып, дәл түнеугі күнгі терезеден көргендей, жаман сынық ағаш арбаға өгіз жегіп, арбасына тезек артып, өзі жаяулап қыбырлап бара жатқан қазақты көрдім. Және бірен-саран асықпай салт кетіп бара жатқан қазақты көрдім. Ат жеккен қорапты арбасымен жортып бара жатқан қала адамдарын көрдім. Бірен-саран қырдан келген түйелі қазақтарды көрдім. Міне, осының бәрін көріп тұрған тұтқын тіршіліктің не екенін, бостандықтың не екенін анадан туғалы жаңа ғана білгендей болады. Қапасты көрмеген адам бостандықтың қадірін біледі деп ойлауға тіпті болмайды. Міне, сондағы түрме бақшасының түрі және көңілге берген әсерлері осындай еді. Бақшаның шетіне, қыран жағына шығып тұрдым. Оңтүстікке, ел жаққа қарап тұрдым. «Тұтқыннан қашып кетсем, анау қиырсыз кең еркін далаға сіңіп кетсем... анау түйелі қазақтармен бірге кетсем, не анау ағаш арбаға өгіз жеккен қазақпен бірге кетсем... бостандықты, елді енді бір көрсем!..»—деген тілек көкірекке сыймайды. Бозарып солған тұтқындардың беттеріне қызарып қан жүгірді. Әр тұтқынның көзінің түбіне тұнған ауыр бейнеттің көлеңкесі кетіп, жанары жайнап, үміт сәулесі жанған тәрізденді. Кешікпей туғандарымыз, достарымыз келді. Елден келіп жатқан біздің әкей де келді. Сөйлесіп кенелдік те қалдық. Бақшада жұмыс қылу бізге ұжмақтан кем болмады. Бақшадағы қазып алып жинап жатқан картопиядан және басқа да «шөп-шаламдардан» турап салып, қаладан ет алғызып, бақырға бақшада сорпа істедік. Бақшада бақырға пісірген еттің дәмі балдай... Бақшаға бәрімізді күн сайын апармайды. Ауыстырып кезек-кезек апарады. Үш-төрт күн кейбіреулерімізді апармай да қояды. Бір күні көп жолдастарды конвоймен моншаға апарды. Мен де бардым. Көше бойы халыққа сыймай кетті. Көбі тұтқындардың жақындары. Арасында біздің әкей де жүр. Моншаның сыртқы есігінде әкеймен амандасып, тез сөз қатыстық. Әкей сол жерде қош айтысты, енді елге қайтпақ болды. Бақша жұмысына барып жүрміз. Үкіметтің істеп жатқан істері қандай екенін, жүргізіп жатқан саясаты қандай екенін, халықтың көзқарасы қандай екенін әбден анықтап білдік. Бақшаға барғанда, бақшадан қайтып келе жатқанда, жолшыбай қалыс адамдардан да бізге жолығушылар көп болды. Бәрі де ақ казак-орыс үкіметіне наразылықтарын білдіреді. Бізге достарын білдіреді. Қасымыздағы бақылаушылар дәл сол жерде жуас болды. Қасымызға келіп-кеткендерге үндемейтін болды. Келіп жолығып кетіп жүргендердің кейбіреулері тек қолымызды ұстап, қысып кетеді. Кейбіреулері тек амандасып кетеді. Казак-орыстар көтеріліс жасаған күнгі — Совдеп құлаған күнгі надандардың көбінің еліргендігі басылып, енді әбден естері кіріпті. Аз уақытта казак-орыстың тепкісін көргендер Совдепті ойлай бастапты. Ақмолада « Алашорданың» уездік үкіметін ашыпты. Үкіметтің басында отырғандар, әлгі большевиктерді тергеген комиссиядағы Мәнтен молда. Тәшти сәудегер, Олжабай болыс, Төлебай тілмаш, Нұралиндер, Түсіп докторлар — бұлар казак-орыстың шоқпары екендігін бұқара халық әбден айқын көріпті. Нашарлар байларға сөз айта алмайтын болыпты. Болыстар, саудагерлер, молдалар әбден ұяттан, ардан кетіпті. Бұлар «Алашордамыз» деп, қоразша қоқырайып алыпты. «Нашар теңдігі», «әйел бостандығы» деген сөзді мазақ қылып, жерге таптапты. «Алашорда» отағасының босағасын көрген сорлылар Совдепті жоқтайтын болыпты. Бір күні түрменің бақшасынан он бес, жиырма кісі тұтқын жұмыстан қайтып келе жаттық. Бізді жұмысқа алып барып қайтатын түрменің мылтық тағынған бақылаушылары артымызда, қасымызда. Күн сайын бізді ерте тұрғызып, әр бөлмеден жинап, қатарлап тізіп, айдап түрме бақшасына апаратын. Жұмысқа барғанда, қайтқанда қаланың «Славодка» деген шет жағын аралап өтетінбіз. Міне, сөйтіп, жұмыстан бір күні тізіліп қайтып келе жатыр едік... «Славодканың» бір кішкентай, жапырайған пәтерінің алдында бір қазақтың әйелі шығып тұр екен. Қабағы қатқан. Бетінде қан жоқ. Жанына ауыр қайғы батқан тәрізді. Бізге қарап тұрды. Біз оннан аса орыс, екі-үш қазақ әлгі әйелдің жанынан өте бергенімізде, әйел бізге қарап тұрып, қолын кеудесіне қойып сәлем берді. Әйелдің қайғылы жүзі әлі күні есімде!.. Тағы бір-екі рет мұңды әйел бізге сөйтіп сәлем беріп қалды. «Алашорда» отағасының босағасын көрген әйел екендігінде шегім болған жоқ... Сөйтіп, түрме бақшасына жұмысқа барып жүрдік. Жарық дүниені көріп, көңіл шіркін бостандыққа талпынды. Жолдастың бәрі де сарғайды. Бәрі де сағынды. Бостандықты қаттырақ сағынған әсіресе қазақ жігіттері, оның ішінде Байсейіт екеуіміз... «Қашу деген қиял өте күшейді. Қашудың барлық жобасы көз алдыма елестейді. Байсейіт екеуміз сөйлесіп, сөзді бекітіп, жастарға айттық. Жоба мынандай: Бәрімізге қазақша киім алдыру. Туғандарымызға, достарымызға қашу шартын айту. Сөз байлау. Бақша Есіл өзенінің жағасында. Өзеннің бойында, жиырма қадамдай бергі жағасында, бақшаға таяу, бір нашар қазақ тұратын жер үй бар. Бұл қазақтың баласы Айтжан деген бала бізбен дос. Өзі — біздің «Жас қазақтың» мүшесі. Біздің ойымызша: «Сол үйде ар жағынан бізге даярланған салт аттар дайын болып тұрса, біз күзетшінің көзі тайған уақытта ептеп, бақшаның таса, ойпаң жерлерімен жүріп отырып сол үйге барып, даяр тұрған салт аттарға міне сала жөнелсек және біз қашпас бұрын қырдан келіп жатқан туғандарымыз елге қайтып кетуі керек, әйтпесе оларды ұстап алады», — дейміз. Байсейіт екеуміз бұл сөзді жолдастарға айттық. Жолдастар қарсы болды. Бақшаның шетіндегі орды қазған болып, күншуақта сөйлесіп отыр едік. Байсейіт екеуміздің қашайық дегенімізге Бәкен, Абдоллалар көнбеді. Өзенді айналып, бақшаға келе жатқан бір-екі атты, бір арбалы кісілерді кердік... Тани қалдық. Бізге келе жатқан жолдастардың туғандары екен. Бақылаушылар алыстан қарап, бақшада жүреді. Келген кісілерге ештеңе демейді. Келді. Амандасып, сөйлесіп отырдық. Бақылаушы қасымызға келіп, анандай тұрды. Біраздан соң салт атпен Құсайын келді. Амандастық, күлістік. Құсайын аттан түсіп, қасымызға отырды. Әңгіме сұрап жатырмыз. Біраз әңгіменің ішінде Құсекең өзінің түрмеден босанып шыққан бір лажын айтты. Ол қайласы мынау: Құсекең түрменің бақшасына жұмыс қылуға ең алдымен шыққандармен бірге шыққан. Құсекең жұмыста жүргенде, өзгелерден көп еркін жүретін. Және бақшада жүргенде түрменің бастығын «сыйлап», онымен жақын достау болатын. Құсекең «досы» арқылы бір күні кешке бақшаға шатыр тігіп, Ақмоланың тағдырын ұстап отырған үш әкімді қонаққа шақырған. Қымыз алғызып, арақ алғызып, қой алғызып сойған. Өзі сол кеште бақшаға қонып қалып, қонақтарын — гарнизонның бастығын, Сербовты, түрменің бастығын — бәрін сыйлаған. Құсекеңнің өзі ас әзірлеп, тік тұрып, «құрметті» қонақтарының алдында қызмет қылған. Міне, сол арада «құрметті» қонақтары ішіп-жеп қызып, есіре бастапты. Бір мезгілде шатырдың ішінде қызып отырып, «большевиктерді тергеу және жою» комиссиясының төрағасы Сербов шатырдың есігінде тұрған Құсайынға: — Ей, большевик, кел, сен де арақ ішіп жіберші! — депті. Құсекең: — Рақмет, пожалуйста!.. Спасибо!.. Өздеріңіз іше беріңіздер! Meн сіздерге қызмет қылсам болады. Бірақ сіздерден бір сұрайтыным: мені «большевик» демесеңіздер екен. Большевик десеңіздер маған ауыр тиеді. Онда мені жәбірлеген боласыздар... — депті. Сербов пен гарнизон бастығы: — Е, сен большевик емессің бе? — депті. Сол арада Құсайын: — Мен большевик емес едім, мен босқа күйіп отырмын... — деп, тұтқындардың тағдыры қолдарында тұрған «ұлықтардың» алдында сөйленіпті-ай кеп, сөйленіпті... Сербов пен гарнизонның бастығы: — Ендеше мұны тексеру керек екен... — деп Құсайынды бірге отырғызып, арақ ішкізіпті. Біраздан соң Сербов бір жерге барып келуге кетіпті. Гарнизон бастығы мен Құсайын, түрменің бастығы үшеуі оңаша қалғанда Құсайын өзінің құмалақшы, «балгер» екенін білдіріпті. Құсайынның балгер екенін білген соң гарнизонның бастығы жас жігіт қуанып ұстай алыпты: — Жақсы болды ғой, кәнеки, маған қазір бал ашып берші, — депті. Құсайын сол жерде дереу қалтасынан шүберекке түйген құмалағын суырып алыпты. Шатырдың ішінде үстелге жайып салып, құмалақты тартып жіберіп, сөйлепті. Сөйлегенде бүй депті: «Жолыңыз болады екен. Бақытты болады екенсіз. Жақын арада даражаңыз артады екен. Өмір жасыңыз ұзақ болады екен...» — депті. Оған ұлық мәз болып күліпті. — ...Әйел сүйе ме екен мені?.. Қазір мені жақсы көретін әйел жоқ па екен? Соны айтшы!..—депті. Сол қаланын бір Ланшукова деген орыс қызының соңынан Сербов пен гарнизон бастығынын жарыса жүгіріп жүретінін Құсайын білетін. Құсайын тұқиып құмалақты қайтадан тартып жіберіп, күбірлеп-күбірлеп, құмалақтарды қолымен араластырып мылқауша мыңқылдап жіберіпті. — Өзіңізді әйелдің шындап ұнатпаған жері болған жоқ екен. Қазір Ақмолада талай әйелге ұнайды екенсіз. Әсіресе бір қара көзді сұлу сұрша қыз сізге ғашық екен. Бірақ ғашықтығын анықтап айта алмай жүр екен. Өйткені ол әйелге сізден басқа да бір адам құмар екен. Құмарлығын әйелге сездіріп жүр екен,—депті. Гарнизон бастығы ұшып түрегеліп, секіріп қуаныпты. Құсайынның аркасына қағып, шатырда отырған түрменің бастығына қарап: — Мынау бір ақылды қазақ екен!.. Мен енді бұны тез босаттырам! — депті. Міне, содан кейін екі-үш күннен соң Құсекеңді түрмеден босатқан. Міне, Құсайынның босауында осындай әңгімелер болған. Байсейіт екеуміз ақылдасып, қашпақ болдық. Қазақша киімдер алғыздық. Бір күні таңертең мен беті-қолымды жуғанымша бақылаушылардың бастығы асықтырып, жолдастарым бақшаға кетіп қойды. «Қап!» — деп мен бара алмай қалдым. Дәл сол күні қашуға анықтап сөз бекітпек едік. Кешке шейін тықыршып отырдым. Кешке жолдастардың Байсейіттен басқасы жұмыстан қайтты. Байсейіт қашып кетіпті. Түрмедегі жолдастар елеңдеп қалды. Кейбіреулері Байсейіттің кеткеніне ренжіді. Кейбіреулері «ұстап алмаса игі еді» деп қауіптеніп отырды. Қаланың әскер бастығы Шохин деген — әлгі құмалақ салдырғаннан басқа жаңа келген адам — бұрқырап, бураша шабынып, түрмеге келіп әлекті салды. Оңды-солды көбігін шашып, жұртты боқтап жатыр. Енді ешкімді жұмысқа шығаруды қойды. Түрменің тәртібі қатайды. Сөйтіп, ауыр күндер өте берді... Хал нашар. Күз таянды. Істің қиынға, ұзаққа айналғандығын біліп, елден келіп, елден біз сұраған приговорлар енгізіп, зарығып, әр жауыздан күнде жәрдем күткен туғандарымыздың бәрі елдеріне біртіндеп қайтып болды. Кір, лас, сасық қамауда біз жата бердік. Түрмеге сырттағы достардан ептеп кітаптар келетін болды, газеттер келіп тұратын болды. Соларды оқимыз, дойбы ойнаймыз, солайша жата бердік... Бір күні үлкен қайың табақпен түгел бір қойдың еті келді. Етті жіберуші Көшербай деді. Көшербай — біздің жолдас, біздің үкімет тұтқынға алынғанда, ол қолға түспей қашып кеткен еді. Енді қалаға кетіпті. Оған енді тимейтін болыпты. Ет келісімен терезеден қарап тұр едім, Көшербай терезенің тұсына келді. Қасында бір ақ тымақты сары жігіт бар. Ол кезде отырған бөлменің терезелері көше жаққа қараған еді. Терезенің алдындағы казак-орыс емес, жай солдат еді. Көшербайды терезе тұсынан қуаламады. Темір торлы терезенің ашық көзінен Көшербайға жабырлап қарап амандастық. Түрменің сыртын жағалай қоршаған, сым темірден жасаған аласа шарбаққа Көшербай жақын келіп, бізбен біраз сөйлесті: — Қажымаңдар! Бір күнгідей болмас. Әлі-ақ жарыққа шығарсыңдар. Жалпы істің аңғары жаман емес. Қазір таң атты деуге болады. Жалғыз-ақ күннің шығуы ғана қалды. Күн таудан асуға қазір таяу тұр, қажымаңдар. Құдай қаласа, қызыл күн қайтадан туар!.. —деді. Енді бір-екі күннен соң жаңағы Көшербаймен бірге келген ақ елтірі тымақты сары жігіт тағы да терезенің алдына келді. Бізбен амандасты. «Алашорданың» Ақмоладағы комитетінің төрағасы Жүсіп Ізбасарұлының және «Алашорда» комитетінің мүшесі, большевиктерді тексеруші комиссияның мүшесі Мәнтен молданың қамауға жабылғанын айтты. Себебін сұрап едік, анықтап айта алмады. «Алашордаға» қазақтан ақша жинайсың деп қамауға алыпты дейді...» — деді. Сары жігіттен газет сұрадық. Газет әкелуге жүгіріп кетті. Сары жігіт өзі менімен болыстас, ағайын жігіт екен. Сол туысқандық сезімімен түрме терезесінің алдына менімен амандасуға келеді екен. Аты — Рақымжан Бопанбекұлы. Біраздан соң Рақымжан тағы да терезенің алдына келді. «Ана есік жақтағы бір кілтшіден газет жібердім, тағы келіп тұрамын», — деп, қоштасып кетті. Газетті алып оқыдық. Бұдан кейін де орысша, қазақша газет келіп тұрды. Саясаттың түрлі хабарларын біліп отырдық. Сібірді, Уфаны, Самарды чехословактар алысымен, әлеумет майданына шығып, әр жерде үкімет жасауға кірісті. Төңкеріске қарсы әрекет қылып жүрген учредительное собраниенің біраз мүшелері Самараға жиылып, комитет жасап, Самар «үкіметі» болып тұрды. («KOMYZ»). Бұл учредительное собрание комитеті («KOMYZ») «Барлық Руссияның иесі біз ғана» деп жар салды. Әрине, бұлардың «жар» қағазына ақтардың Омбыдағы үкіметі бағынған жоқ. Торғай «Алашордасы» болды. Бастықтары — Ахмет Байтұрсынұлы, Дулатұлы, Есполұлы, оларға Оралдан Кенжеұлы мен Қаратілеуұлы барып қосылды. Торғай «Алашордасы» Күнбатыстағы Семей «Алашордасының» қол астында саналды. Бірақ өйткенімен, осы жердегі (Семей, Торғай, Орал) «Алашордалар» бет-бетімен әкімшілік жүргізіп, төңкеріске қарсы әрекет істеп жатты. Үш «Алашорда» үкіметінің үшеуі әскер жасады, милиция жасады. Бұлар казак-орыстан кейін қалмай, елге шабуылдап, «налог» — салық жинады. Бұлар да момын бұқара қазақтың төбесіне жарқылдатып қылыш пен қамшы ойнатты. Әкімшілікті қанша жүргізбек болғанмен, қамшы мен қылышты қанша жарқылдатып ойнатқанмен, «Алашорда» үкіметтерінің әмірі Семей, Торғай, Орал, Жымпиты аудандарынан жөнді аса алмады. Ақмола облысында да «Алашорда» жасалды. Бірақ оның қолынан ештеңе келген жоқ. Қалың қазақ Ақмола «Алашордасына» әскер болуға көнбеді. Қысқасы Сібірде Совдеп құлаған соң, орыстың ақтары да әлденеше үкімет жасады. Қазақтың «Алашордасы» да екі бөлек, үш бөлек «үкімет» жасады. Бәрі де «біз үкіметпіз...» — деп жар шашып жатты. Толып кеткен «үкіметтер» жар салып шулады. Шулары иттің жаңа туған күшіктерінің шулаған әндеріндей қосылды. «Үкіметпіз» дегенмен, біздің «Алашордалар» Омбыдағы Сібір үкіметіне бағынып отырды. Және Самардағы учредительное собрание комитетіне алыстан бағынып, екеуінен де көмек сұрап алып жатты. Орталық «Алашордаға» губерниялардағы жасалған «Алашорда» үкіметтерінен қайрат болмай жатты. Мәселен, Семеймен жапсарлас, аралас тұрған біздің Ақмола облысында жасалған «Алашорда» үкіметтерінің соңынан қазақ халқы ерген жоқ. Ақмола облысындағы жасалған «Алашорда» «хан жақсыма» ойнаған балалардың ойынындай ғана болды. Ақтар чехословактар Батыс Сібірде ең алдымен шоқпарды Челябі мен Ақмола облысына соқты. Чехословак пен ақтар бунты (көтерілісі) ең алдымен Челябі, Қызылжар, Көкшетау, Ақмола, Омбыда болды. Батыс Сібірдің өзге жерлерінде Омбы, Қызылжар алынған соң, Совдеп құлады. Омбыда Ақмола облысын билеуге «Алашорданың» облыстық үкіметі жасалды. Ақмоланың облыстық «Алашордасына» сайланғандар: Айдархан Тұрлыбайұлы — адвокат, юрист; Миғаш Абылайханұлы — хан тұқымы, офицер; Асылбек Сейітұлы—доктор; Мұсылманбек Сейітұлы — переводчик; Ережеп Итбайұлы — бұрынғы окружной сот переводчигі; Мағжан Жұмабайұлы — оқыған жігіт, болыстың баласы; Мұхтар Саматұлы оқыған жігіт, Бөкейханұлдарының ертегісіне нанып жүрген кедей баласы; Смағұл Садуақасұлы — оқып жүрген жігіт, Асқат Сайдалыұлы — оқып жүрген жігіт; Қошке Кеменгерұлы — оқып жүрген жігіт; Мұратбек Сейітұлы — оқып жүрген жігіт. Соңғы бесеуі — Омбыдағы белгілі «Бірлік» деген жастар ұйымының сол уақыттағы бастықтары. Ақмола облысының уездерінде «Алашорданың» уездік үкіметтері жасалды. Бәрін Семейдегі Орталық «Алашорда» үкіметі бекітіп, Бөкейханұлы қол қойып, «Сарыарқа» газетіне жариялап шығарды. Көкшетаудағы уездік «Алашордаға» «Қазақ» газетінде Міржақыптардың баяғы оңдырмай жамандайтын Сәлім Кәшімұлы деген қажы-молданы бастық қылды. Көкшетаудағы уездік «Алашордаға» Кәшімұлы тағайындалды...» — деп Бөкейханұлы жарлыққа қол қойып, «Сарыарқаға» жариялады. Сәлім молданың Көлбай Тоғысұлынан кем болмаса, артық жері жоқ еді. Ақмоланың облыстық «Алашордасына» соңынан Әбдірахман Байділдаұлы кызметке кірді. Сонсоң Әбдірахман оқу оқи алмай қызметсіз қаңғып жүрген Жанайдар Сәдуақасұлына көмек қылуға әрекет қылып, «Алашорда» мекемесіне қызметке кіргізбек болады. Жанайдарды өзімен бірге кіргізе алмаған соң Байділдаұлы өз орнын беріп шығуға әрекет қылады. «Алашорда» ұлықтарын көндіріп, Жанайдар Сәдуақасұлына өз орнын беріп шығады. Ол арада эсер партиясының бастықтары Самардағы учредительное собрание комитеті («Комуч») Челябі қаласында «Мемлекет кеңесі» (государственное совещание) деген мәжіліс жасамақ болып жар салды. «Мемлекет кеңесіне» Семейдегі Орталық «Алашорданың» бастықтары Әлихан Бөкейханұлы, Әлімқан Ермекұлдары жөнелді. Бұлар жолшыбай Омбыға түсті. Омбыдан Ақмола «Алашордасының» бастығы Айдархан Тұрлыбайұлын ертіп алды. Хатшылыққа Әбдірахман Байділдаұлын алды. Сөйтіп, «Алашорданың« Әлихан, Айдархан, Әлімқандары Әбдірахманды хатшылыққа алып, дүрілдетіп Челябіге барады. «Мемлекет кеңесі» Челябіде болмайтын болған соң, учредительное собрание комитетіне көрініп, жәрдем алуға бұлар Самарға келді. «Хандар» бір әдемі нөмірге түсті. Бұлар сол жерге «Мемлекет кеңесіне» «Күнбатыс Алашордадан» келген Жанша Досмұқамбетұлына, Уәлитхан Танашұлына қосылды. Және бұларға Түркістанда Ергеш сарттарынан қашып жүрген Мұстафа Шоқайұлы келіп қосылды. Бәрі шұрқырасты да қалды. Күндіз-түні әңгіме, күндіз-түні жүріс. «Алашорданың» әкелген ақшасы көп. Оның үстіне учредительное собрание комитетінен екі миллион сом алды. Самардың арақ-сыра сататын әдемі үйлері, рестораны бұлардың әмірінде, «Алашорда» кеңестерін сол әдемі үйлердің (ресторанның) бөлмелерінде құратын болды. Үстелдерінің үстінде атты әскердей болып, самсап бөтелкелер тұратын болды. «Хандардың» кеңеске салған сөздерінің екпіні, алдарындағы үстел үстінде тұрған «атты әскердің санына» қарай болатын болды. Бөтелкенің дүмп еткен ауыз күшімен сөздері шешілетін болды. Бөтелкенің түбімен қаулылары бекінетін болды. Сөздерінің көбі большевиктерді боқтау болды. «Алашорда» бастықтарының бұл тұрмыстарын қастарындағы хатшылары Әбдірахман Байділдаұлы көріп жүрді. Міне, жас жігіттің сезгіш жүрегінің, шетін көңілінің «Алашордадан» әбден түңіліп шыққаны осы жер. «Алашорда» Самардағы учредительное собрание комитетінен үш мың солдатқа киім алды. Көп қару-жарақ алды. Және «Күнбатыс Алашордаға» өз алдына екі мың мылтық, отыз жеті пулемет, екі зеңбірек, екі автомобиль алды. Бірақ кешікпей Самарды большевиктер алды. Сонан соң «Мемлекет кеңесі» Уфада ашылды. Кеңестің басында эсер партиясының бастықтары Авксентьев, Чернов, Зензинов, Ульскийлер болды. Сол кездегі қанішер казак-орыс атамандары Иванов, Дутовтар болды. Тағы басқа осы тәрізділер болды. Біздің «Алашорда» бастықтары бұлардың әрқайсысына жолығып, амандық айтысты. «Мемлекет кеңесінде» «Алашордадан» Шоқайұлы мен Әлихан сөйледі. Россияның «жалпы үкіметі туралы» болған көп сөзден кейін «Жалпы Россияның үкіметі осы...» — деп, үкімет сайлады. Оған «Директория» деп ат қойды. Үкіметтеріне сайланғандар: Авксентьев, Бологорский, Зензинов, тағы осындайлар. Учредительный комитеттен Чернов, Вольскийлер енді. «Алашордадан» Шоқайұлы кірді. Сөйтіп, «Жалпы Россия үкіметін сайладық...»—деп күрзілер тарқасты. Газеттерге жазып жар салды. Бірақ бұған да Сібірдегі «үкіметтер» бағынбады. Сібірдегі «үкіметтердің» ең зоры — алдымен Омбы «үкіметі» бағынбады. Большевиктердің қызыл әскері Самарды алып, Уфаға таянған соң, «Жалпы Россияның үкіметімін» деп отырған директория Уфадан Омбыға көшті. Директория Омбыға көшкенмен де, Сібір «үкіметтері» бағынбады. Бұл жерге «Сарыарқа» газетінің сол 1918 жылғы 12 қазандағы 57-нөміріндегі жазылған «Кіндік үкімет пен Сібір үкіметі» деген қысқаша мақала мен «Жырақ күншығыс жайы» деген мақалаларды келтірейік. Газеттен: жүктеу/скачать 419,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|