Тақырып №22Әлеуметтік құрылымдық ерекшеліктері, құндылық

«заттық» және «субъектілік» қҧндылықтар, қалай болғанда да,  адамның дҥниемен қҧндылық тҧрғысынан 
қарым – қатынасының екі жағы (полюсі) сияқтанып кӛрінеді.  
     Адам әрекетінің қҧбылысындағы қҧндылықтар аспектілері жеке тҧлғаны сияқтанып кӛрінеді. 
     Адам әрекетінің қҧбылысындағы қҧндылықтар аспектілері жеке тҧлғаның танымдық және жігер 
сапаларымен тікелей байланысты; қҧндылық категорияларының ӛздерінде білім нысаналарының, тҥрліше 
қоғамдық топтардың және жеке тҧлғалардың мҥдделері мен танып – ҧнату шекаралары байқалып тҧрады. 
    Диалектикалық материализм ӛмірдің қҧндылығын, адам мҧраттары мен нормаларының тарихилығын және 
қоғамдық – практикалық мәнен, оларды тануға болатындығын атап кӛрсетеді. Адамзаттың бай прогессивті 
мҧраларын, қҧндылықтарын игерген жеке тҧлғалардың мҥдделері мен нормаларының тарихилығын және 
қоғамдық – практикалық мәнін, оларды тануға болатындығын атап кӛрсетеді. Адамзаттың бай прогрессивті 
мҧраларын, қҧндылықтарын игерген жеке адам да, бірлестіктер де кӛздеген мақсаттарына табысты жетері 
сӛзсіз. Қҧндылықтарға негізделген іс бағыты ҥнемі оңға баспақ. 
     Индивидтің (жеке адамның, кісінің) ӛмір тәжірибесімен баянды етілген қҧндылықтардың бағыттары жеке 
тҧлғаның ішкі дҥниесінің қҧрамды бӛліктеріне (элементтеріне) айналып,  оның әсерленушілігінің бҥкіл 
жиынтығы болары хақ. Әрбір адам ҥшін олар мәнді мен мағыналыны, мәнсіз бен мағынасызды ажырата білуге 
кӛмектеседі. 
     Қҧндылық нысаналарының негізгі мазмҧны адамның саяси, философиялық (дҥние танымдық), қҧқықтылық 
сенімдері, терең және тҥрақты қҧштарлықтарды, жҧріс – тҧрыс бет алысының қҧлықтық принциптері негізінде 
қҧралады. Сондықтан, кез – келген қоғамда жеке тҧлғаның қҧндылықтық бағыттары субъектінің 
мақсаттылықпен әсер ету, тәрбиелеу объектісі болады. 
    Қҧндылық қҧрылымдары қоғамның тарихи даму процесінде қалыптасып және қзгерістерге отырады. Бҧл 
жай адам ӛмірінің тҧрліше ӛрістеріндегі ӛзгерістерге байланысты, оның уақытты қарқыны (масштабы) 
әлеуметтік саяси және басқа ӛзгерістердің қарқынына сай келмейді. Мысалы, антика заманының эстетикалық 
қҧндылықтары ӛз мәнін оны туғызған ӛркениеттің (цивилизацияның) қҧлауынан кейін де жоғалттқан жоқ; 
бастауын антикалық және эллиндік мәдениеттерден алған европалық ағартушылықтың гуманистік және 
демократиялық мҧраттарының ықпалының қаншалықты ҧзақ уақытқа созылғаны да белгілі. 
Диалектикалықматериалистік философия оларды қарастыра отырып,әрдайым тҥрліше субьектілер ҥшін жалпы 
мәнге ие болғандарын ғана талқыға салады. 
     Қҧндылық нысаналарының дамуы жеке тҥлғаның дамуының белгісі, ол оның әлеуметтік ӛлшемінің 
кӛрсеткіші. Бҧл – индивидтің санасы мен сана сезімінің арасындағы байланыстың тууына ықпал ететін, сыртқы 
және ішкі дҥниені қабылдаушы призмасы, ӛмірдің мәні туралы мәселені шешу ҥшін психологиялық негіз. 
    Қҧндылықтық нысаналардың тҧрақты және қайшылықсыз ьқосындысы жеке тҧлғаның бойында мінездің бір 
қалыптылығы, сенімділік, белгілі бір принциптер мен мҧраттарға (идеяларға )берілгендік, сол мҧраттармен 
қҧндылықтар ҥшін  жігерлік кҥш жҥмсауға қабілет, ӛмір позитцисының беленділігі ,мақсатқа жетудегі 
қажырлылық сяқты сапаларды  қалыптастыруға жағдай туғызады. 
   Қҧндылық нысаналары бҧқаралық кӛпшілік санаға себепті (дәлелді) ісер етеді. Осыған байланысты 
қҧндылықтарды еңбек, отбасы (семя), білім ғылым, искуства және басқа бақтарға бӛлуге болады. 
   Бҧндағы қҧндылық ретіндегі проблемасы айрықша қарастыруды қажет етеді. Объективті тҧрде еңбектің 
әлеуметтік маңызы қоғам тарихында әр -дайым аса жоғары болды. Алайда, біздің заманымызға дейін ӛз 
жалғасын тауып, ӛмір сҧріп келе жатқан «Еңбекті шеттету» деп аталған келеңсіз қҧбылыс субъект ҥшін  
еңбектін бағасын тӛмендетуде бҧл жағдай кейде тіпті 
кейбір адамдарды еңбектен бас тартуға дейін апаруда. Ӛндірістік қатынастармен ӛндіріс кҥштері қоғамдық 
инвидтердің дамуының тҥрлі – тҥрлі жақтардың сипаттайтын болғандықтан әр бір қоғам адам ӛміріне, оның 
азаматтық және адамгершілік қҧндылықтарына, еркіндігіне және сонымен қатар, ҧлттық мәдениеттің 
табыстарына баса назар аударуға тиіс. Бҧл әлеуметтік қҧндылықтардың дамуы, жасыратыны жоқ, кейбір 
қоғамдағы саяси қатынастарға да байланысты. 
    Қҧндылық нысаналары оқу орындарында білім алу барысында ӛзінен - ӛзі қалыптасады деп есептеуге 
болмайды. Қҧндылық бағыттарының қалыптасуы тиісті сана -  сезімді тәрбиелеп, адамның эмоциялдық ӛрісін 
дамытқан кезде ғана іске аспақ. 
    Қҧндылықтар проблемасын зерттейтін ілім аксиология (ахіа – қҧндылық және logos – ілім, сӛз)деп аталады. 
Ол – қҧндылықтар теориясы болып табылады. 
   Аксиология қҧндылықтар табиғаы, олардың реалдықтағы орны және қҧндылық әлемінің қҧрылысы, немесе 
тҥрліше қҧндықтардың  ӛзара әлеуметтік және мәдени факторлармен, жеке тҧлғаның қҧрылысымен 
байланысы туралы философиялық ілім. 

   Ең кең мәнінде қҧндылықтар проблемасы мәдени дәстҥрлер мен 
қоғамның идеологиялық негіздерінің қҧнсыздану дәуірінде шарасыз пайда болды. Философия ғылымының 
дербес саласы ретінде аксиология болмыс ҧғымы реальдық және адам қалаулары мен ҧмтылыстарының 
объектісі ретіндегі қҧндықтар болып екі элементке бӛлінгенде пайда болады... 
   Антикалық жіне орта ғасырлық философияда қҧндылықтар (этико – эстетикалық жәнне діни) сипаттамалары 
реальдықтын, ақиқат болмыстың ӛз ҧғымына кірістірілген еді. 
    Диалектикалық – материализм қҧндықтарды олардың қоғамдық – тарихи, экономикалық және әлеуметтік – 
саяси себептіліктерімен қоса қарастырылады. 
   Қҧндылық объективті қҧбылыстарды, немесе олардың қасиеттерін және адамдар ҥшін, отбасы , ҥлт ҥшін 
баға жетпес қҧндылықтар. Бірден – бір объективті ең жоғарғы қҧндылық – адамзат тарихында әлі де болса 
жаппай мойындаушылық сипат алмаса да, бҧл адам ӛмірінің ӛзі. 
    Бірақ, адамзат тәжірибесі белгілі бір қоғамдық – тарихи параметрлерде шекті және абсолютті болып кӛзге 
тҥсетін қҧндылықтар қҧлықтылық белгілерін тудырады. 
Тақырып №23 Мәдениет дамуындағы екі бағыт 
МӘДЕНИЕТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 
Мәдениет  (латын.  Cultura 
- 
ӛңдеу,  егу  деген  сӛзінен  шыққан)  –
 
табиғат 
объектісіндегі  адамның  әрекеті  арқылы  жасалатын  ӛзгерістер.  Бҧл  сӛзде  адам 
еңбегінің  ерекшелігі,  оның  адамның  іс
-
әрекетімен  байланыстылығы,  адамның 
және  оның  қызметінің  бірлігі  негізделген.  Кейіннен  «мәдениет»  деген  сӛз 
жалпылық  маңыз  алды,  адам  жасағанның  бәрін  де  «мәдениет»  деп  атады.  Осы 
ҧғымда  мәдениеттің  мазмҧнды  белгілері,  тҥсінігі  кӛрсетілді.  Мәдениет  –
 
адам 
жасаған 
«екінші 
табиғат». 
 
Мәдениет –
 
жеке адамның ӛмір сҥру мақсаты мен қҧндылық жҥйесі, адамның ӛмір 
сҥрген  ортамен  қарым
-
қатынасы.  Ол 
- 
ӛзара  қарым
-
қатынас  нәтижесінде 
қалыптасатын 
ерекше 
қҧбылыс. 
 
Адамдар ӛздерін қоршаған ортаға, оның әлеуметтік және мәдени қатынасына әсер 
етеді, ӛзгертеді. Олар оны ӛз мақсатына пайдаланады.
 
Болашақ қоғамға, ҧрпаққа 
мҧра  етіп  қалдырады,  ал  ол  мҧра  белгілі  жағдайда  ҥнемі  дамуда  болады. 
 
Мәдениет  әр тҥрлі  әлеуметтік  қҧрылымдардың,  топтардың,  таптардың,  жіктердің, 
ҧлттардың,  жеке  адамдардың  ӛмір  сҥру  жағдайына,  талабына  сәйкес  пайда 
болып, қалыптасады. Мысалы: аң аулау, еңбек қҧралдарын жасау, от жағу, тамақ 
пісіру,  киіну,  жарасымды  ӛмір  сҥру,  екінші  біреуге  ҧнау,  ортамен  қатынаста  болу, 
т.б.
 
 
Бҧл талап
-
тілектер қоғамдық прогреске, ӛрлеуге тікелей байланыста. әр қоғамдық 
кезеңде жаңа талап, тілектер пайда болады, ӛндіріс қҧралдары дамиды. Мәселен, 

бір  кездерде жазба  әдебиеті болмады  соның нәтижесінде фольклор қалыптасты, 
кейінірек  те  білімнің  қалыптасып,  жазудың  шығуы  жаңа  талап  қойды.  Бҥкіл 
қҧндылықты,  мифті  жазып  қалдыру  талабы  пайда  болды.  Информатика  дамыды, 
оларды  микрофон,  магнитофон,  компьютерге  тҥсіру  арқылы  мәңгі  ету  қажеттігі 
туды.  Сӛйтіп,  мәдениет  әлеуметтік  қҧрылымдардың,  жеке  адамның  тілегіне, 
талабына  сәкес  қалыптасты.  Қоғамда  адам  тілегінен  тыс  мәдениет 
қалыптаспайды. 
 
 
Мәдениет 
- 
әлеуметтік  фактор,  қоғамның  қозғаушы  кҥші.  Мәдениеттің  дамуы 
қоғамды  ілгері  жылжытады.  Жеке  адам  мәдениеті  мен  қоғам  талабы  тікелей 
байланысты.  
 
2. МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ РУХАНИ МӘДЕНИЕТ
 
 
Адам,  оның  қызметімен  ӛзара  қатынасы  бар  жерде  мәдениет  бар.  Бірақ 
материалдық  және  рухани  мәдениетті  бір
-
бірінен  ажырата  білу  қажет.
 
 
Мәдениет материалдық және рухани: бірі
-
материалдық ӛндірістің, екіншісі
-
рухани 
ӛндірістің  ӛнімі  деп  қаралады.  Себебі  материалдық  және  рухани  мәдениеттің 
ӛнімдері  –
 
еңбек  қҧралдары  және  кӛркем  шиғырмалар  әр  тҥрлі  мақсатта 
пайдаланылады.  Олай  болса  материалдық  және  рухани  мәдениеттің  қызметтік 
ерекшеліктері  бар  екен.  Сонымен  қатар  бҧл  екеуі  –
 
материалдық  және  рухани 
мәдениет  тҧтастыққа  ие.  Материалдық  мәдениетті  мәдениетке  айналдырған 
адамның  идеясы  мен  білімі,  ал  рухани  мәдениеттің  ӛнімі
  
материалдық  нысанда 
болады,  соның  нәтижемінде  ол  объектіге  айналуы  мҥмкін  және  қоғамдық  ӛмірдің 
факторы болып қалады. Сондықтан мәдениетті материалдық және рухани демей
-
ақ,  тҧтас  бірлікте  алып  қарауға  да  болады.  Мәселе  бҧларды  ажыратуда  емес, 
бҥкіл 
қоғамның 
дамуына 
сәйкес, 
органикалық 
бірлігін 
мойындауда.
 
 
Ӛміршең  мәдениет  қоғамдық  адамнан  ажыратылмайды,  адам  –
 
мәдениет 
субъектісі.  Оның  адамдық  сапасы  тілді  игерудің  нәтижесі,  қоғамдық  ӛмір  сҥретін 
қҧндылықтарға,  әдет
-
ғҧрыпқа  ену,  осы  мәдениетке  тән  іс
-
әрекеттің  дағдысын 
бойына  сіңіруі.  Мәдениет  –
 
адамдықтың  ӛлшемі,  ол  адамның  қоғамдық  мән 
есебінде  дамуын  сипаттайды.  Сондықтан  мәдениет  адаммен  тікелей  қатынаста 
ӛмір  сҥреді.  Ол  қатынастың  мәні  мынада,  адам  бҧрыннан  жасалып  келген 

мәдениетті бойына сіңіреді, қабылдайды, ӛзінің болашақ қызметінің алғышартына 
айналдырады.  Сӛйтіп  ӛз  білімін,  икемін,  қабілетін  дамыта  отырып,  ӛзінің 
мәдениетті, адамдық мәнін жасайды. Материалдық мәдениетсіз рухани мәдениет 
қалыптаспайды.  Мысалы,  радио,  теледидар,  компьютер,  тҥрлі  ғимараттар, 
мҧражайлар  сияқты  тҥрлі  материалдық  игіліктер  арқылы  рухани  мәдениет 
таралды. Би, ән айту, жыр жырлау қҧралсыз іске асырылмайды. Ел мәдениеті неге 
байланысты?  Олар  театрларға,  басқа  да  мәдени  ошақтарға,  сән
-
салтанатты, 
барлық  жағдайы  бар  демалыс  орындарына,  т.б.  байланысты.  Оларды  игілікке 
пайдалана 
білу 
де 
мәдениеттің 
бір 
саласы. 
 
 
Сӛйтіп,  материалдық  және  рухани  мәдениет  тікелей  байланысты  екен.  Одан 
шығатын  қорытынды,  мәдениет  –
 
қоғамның  материалдық  және  рухани 
байлығының  жиынтығы.  Қоғамның  материалдық  дәрежесі  жоғары  болған  сайын 
рухани  ӛмір  де  жоғары  болмақ.  Біздің  қазіргі  қоғамдағы  қиын  жағдай  осы  ӛтпелі 
кезеңде туып отыр. Біріншіден, қаражаттың жетіспеуінен кӛптеген мәдени ошақтар 
асып
-
тосып,  істен  шығуда.  Ауылдық  жерлерде  клубтар,  кітапханалар  жабылып 
жатыр.  Қалалы  жерлерде  кинозалдардың,  театрлардың  материалдық  негізі 
қҧлдырап,  тӛмендеді.  Екінші  жағынан,  жалақының  аздығынан  кӛптеген  талант 
иелері сауда
-
саттыққа ауысып кетті. 
 
 
Мәдениет  –
 
кеңінен  қолданылып,  кҥнделікті  тҧрмыста  жиі  айтылып  жҥрген 
сӛз.  Адамзаттың  ертеден  ӛмір  сҥріп  келе  жатқанындай  мәдениет  те  ертеден 
келеді.  Мәдениет  –
 
деген  сӛз  ӛзінің  толық  мағынасында  адамның  ӛз  қолымен, 
ақыл
-
ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін тҥгел қамтиды. Жай 
ғана  сауат  ашудан  және  тазалық  ережелерін  сақтаудан  бастап,  ӛмірдің  асқан 
ҥлгілі  шығармаларын  жасағанға  дейінгі  ҧғымды  қамтып  жатқан  –
 
мәдениет 
саласының 
ӛрісі 
кең.
 
 
Мәдениет  дегеніміз  –
 
тарихи  қҧбылыс.  Оның  дәрежесі  мен  сипаты  қоғамдық 
ӛмірдің жағдайларына байланысты ӛзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы 
мәдениеттің  мазмҧны  мен  формаларына  сӛзсіз  терең  ӛзгерістер  енгізеді.
 
 
Ҧлы  Қазан  тӛңкерісіне  дейін  қазақ  елі  патшалық  Ресейдің  артта  қалған  отары 
болып  келді.  Ол  кезде  қазақ  арасында  сауатты  адамдар  бірен
-
саран  ғана 

табылатын  еді.  Театр,  клуб  деген  болмады,  қазақ  тілінде  кітап  та  шықпады,  яғни 
бҧдан  халқымыздың  мәдениеті  мен  ӛнерінің  еміе  еркін  ӛмір  сҥріпдамуына 
тосқауыл 
жасалынды.
 
 
Кеңес  ҥкіметінің  орнауы,  қазақ  халқының  кӛзін  ашып,  бірқатар  маңызды  істер 
атқарылды.  Атап  айтсақ  қысқа  мерзім  ішінде  сауатсыздық  жойылды,  білім  беру 
жҥйесінің  негізі  қаланда,  мәдени  ағарту  мекемелері  мен  бҧқаралық  ақпарат 
қҧралдарының  жҧмысы  жолданды.  Алайда  Кеңес  ҥкіметінің  біржақты  саясаты 
одақтас  Республика  халқының  дәстҥрлі  мәдениетін,  тілі  мен  ӛнерін  дамытуды 
жоспарламады. Әсіресе қазақ халқының ана тілі мен діні, салты ауыр жапа шекті. 
Халықтың  кәсіби  мәдениеті  мен  дәстҥрлі  ӛнері  бірдей  қжымға  ҧшырады.
 
 
Тәуелсіздіктің  алғашқы  он  жылдығын  артта  қалдырған
 
еліміз  ҥшін  Қазақстанның 
ХХІ  ғасырдағы  болашағы  кӛп  жағдайда  тҧрақты  ілгері  дамып  отыруында  соңғы 
жылдарында  ауыл  тҧрғындарының  рухани  ӛмірін  зерттеуге  ерекшеден  қойыла 
бастады.
 
 
Ауыл  тҧрғындарының  мәдени  ӛмірінде  болып  жатқан  сан  алуан  тҥбегейлі 
ӛзгерістер  мен  қоғамдағы  жаңа  этникалық  процестер,  мәдениет  пен
  
тҧрмыс 
саласындағы  дәстҥрлі  және  жаңа  ҥрдістерді  этнографиялық  тҧрғыда  зерттеу 
нәтижесінде  ӛзгерістердің  бағыт  бағдарын  анықтауға  мҥмкіндік  береді.  Бҧрынғы 
КСРО  халықтарының  рухани  мәдениетінде  болып
 
жатқан  сан  алуан  тҥбегейлі 
ӛзгерістер сол кезеңдегі Кеңестік этнографтардың басты назарында болды. Ӛткен 
ғасырдың  50
-
60  жж  «колхоз»  тақырыбына  байланысты  бірқатар  еңбектер  жарық 
кӛруі,  отандық  тарихына  ҥшін  елеулі  оқиға  болды,  себебі  бҧл  жҧмыстардың 
арасында біздің республиканы да қамтып ӛткен бірнеше ҧжымжық зерттеулер бар 
еді.
 
 
Ӛткен  ғасырдың  соңғы  онжылдығында  республика  аймақтарынның  мәдени 
ӛміріне 
байланысты 
бірнеше 
кондидаттық 
диссертациялар 
қорғалды. 
Зерттеулердің хронологиялық шеңбері ХХ ғ
  70-
90 ж.ж, және Солтҥстік Қазақстан, 
Батыс 
Қазақстан 
ӛңірлерін 
қарастырды.
 
 
Тақырыбымыздың  басты  қарастырып  отырған  мәселесі,  Оңтҥстік  Қазақстан 
ӛңірінің  ХХ  ғасырдың  60
-
80  ж  аралығындағы  мәдени  ортасы,  мәдени
-
ағарту 
мекемелерінің  материалдық  техникалық  базасы,  ағарту  жҧмыстарының  әдістері 

мен  тҥрлерінің  жҥргізілуі  туралы  қысқаша  баяндау.  Оңтҥстік  Қазақстан  облысы 
1932  жылы  10  наурызда  қҧрылған.  1962
-
1992  ж  Шымкент  облысы  деп  айтылып 
келген. 
Аумағы 
117,3 
мың 
км2
 
 
Тәуелсіз  Республикамыздың  тарихи  мәдени  және  этносаяси  ӛмірінде  Оңтҥстік 
Қазақстан  аймағының  алатын  орны  ерекше.  Бҧл  ӛңір  еліміздің  ежелгі, 
ортағасырлық  жаңа  және  қазіргі  заман  тарихынан  ӛте  тығыз  сабақтасып  жатыр. 
Оңтҥстік  Қазақстан  аймағы  жергілікті  қазақ  халқының  ӛзге  этникалық  топтардың 
арасында  тығыз  шоғырлануымен  ерекшеленеді.  Елімізде  алғаш  рет  бой  кӛтере 
бастаған  мәдени  нысандардың  қалыптасып  даму  жолы  сан  қилы  қарама
-
қайшылықтарға 
толы 
тарихи 
кезеңдерден 
тҧрады.
 
 
Сырттай  қарағанда  жап  жақсы  кӛрінген  соғыстан  кейігі  бостандықтың 
кӛрсеткіштері село еңбеккерлерінің азапты  еңбегінің жоқшылығы  мен аштығының 
ӛмір  жастары,  ӛмір  дәрежесінің  тӛмендігінің  балалар  мен  әйелдер  еңбегінің 
еркінен 
тыс 
жҥргізілді.
 
 
Мектептегі оқу ісінің  алдында 50 жж жаппай  жеті
  
жылдық білім беру 60 жж  сегіз 
жылдық, ал 70 жж, жаппай орта білім беру Республикамыздың барлық ӛңірлерінде 
мектептегі 
оқу 
ісін 
дамытуда 
кемшіліктер 
кӛбейді.
 
 1955-
1956 жж жалпы білім беретін мектептердің 43%
-
і орыс тілінде жҧмыс істеді, 
олар  жалпы  оқушылардың  66%  қамтыды.  20  жыл  ішінде  қазақ  (1950
-1970) 
мектептерінің  саны  3891
-
ден  2577
-
ге  дейін  азайды.  Мектептегі  оқу  ісінің 
дағдарысы экономикадағы саясат пен идеалогиядағы бҧрмалаушылықтың кӛрінісі 
еді.  Оңтҥстік  ӛмірдің  1962  ж  ауыл  мектептерінің  жағдайы  тӛмен  болған.  Мысалы: 
ауылдық  15  мектепте  5
-
8  сыныптар  біріктіріліп  оқытылса,  52
  
мектепте  9
-10 
сыныптардың  оқушылары  бірігіп  дәріс  алған.  Ӛткен  ғасырдың  70
-
80  жж  еліміздің 
ауылды  жерінде  мектепке  дейінгі  мекемелердің  ӛсімі  қарқынды  жҥргізілгені 
байқалады.
 
 
Қай  заманда,  қай  қоғамда  да  елдің  мемлекеттің
  
мерейі  алдымен  оның  рухани 
байлығымен 
ӛлшенген.
 
 
Оңтҥстік Қазақстан облысында мҧражай ісінің дамуы ХХ ғасыр бірінші ширегінде 
басталады.  Аудан  орталықтарында  мҧражайлар  ашу  1970  ж  кейін  ғана  қолына 
алына 
басталды.
 

 
Елімізде  1950  ж  соңында  ғана  ене  бастаған  теледидар,  ауыл  тҧрғындары 
арасында кең таралуы 1970 ж басталды. Халыққа рухани азық беретін ӛнердің бір 
тҥрі  –
 
театр.  Оңтҥстік  Қазақстан  ӛңірінде  кәсіби  сахна  ӛнерінің  тууы,  қалыптасуы 
және даму жолы Кеңес ҥкіметі орнағаннан кейін
  
бастау алып одан кейінгі жылдар 
да Оңтҥстік Қазақстанның басқа да аудандарында жаңа театрлар саны кӛбее тҥсті.
 
 
Кӛптеген  ауыл,  қала  жастарының  10  жылдық  мектептерді,  техникумдарды  бітіріп 
жоғары  дәрежелі  білім  алуы,  Республикамызда  ауыл  халқының  тҧрмыс 
мәдениетін барлық жағынан бірдей кӛтеру ҥшін берік негіз салынды. 
 
 
 
 
ҚАЗАҚТЫҢ
  
ДӘСТҤРЛІ МӘДЕНИЕТІ 
 
Адамзат  баласы  жасаған  мәдениет  екі  тҥрге  бӛлінетінін  білесіздер.  Біріншісі  –
 
рухани  мәдениет,  екіншісі  –
 
материалдық  мәдениет.  Рухани  мәдениетке  музыка, 
әдебиет,  сәулет  ӛнері,  сурет  ӛнері,
 
кескін  ӛнері  жатса,  адам  баласының 
шаруашылыққа байланысты кҥнкӛрісінен туған дҥниелері материалдық мәдениетті 
қҧрайды.  Зиялы  қауым  арасында,  тіпті  оқымысты  ғалымдар  арасында  мәдениет 
және  ӛркениет  ҧғымдарын  шатастырушылық  әлі  де  кездеседі.  Осы  арада  олар
 
шаруашылық  жҥргізу  мәдениетінің,  саяси  мәдениеттің,  экономика  мәдениетінің 
тағы  сол  сияқты  мәдениеттердің  болатындығын  ескермеді.  Осыдан  барып, 
мәселен,  кӛптеген  адамдар  мәдениетті  тек  қана  ӛнер  туындылары  қҧрайды  деп 
ойлайды  да,  оны  ӛркениетпен  тең  қойып,  жаңсақ  тҥсініктерге  жол  береді. 
Мәдениет  тарихында  кҥні  кешеге  дейін  еуропалықтар  Батыс  дҥниесінің  ғана 
мәдениетін  мойындап  келді.  Оларда  мәдениет  жасаушы  тек  еуропалықтар 
делінген  кеудемсоқтық  теория  белең  алды.  Бірақ  Шығыс  ӛркениетін  жасаған 
мәдени 
мҧралардың 
ғажайып 
ҥлгілері 
оларды 
ӛздерінің 
менменсіген 
қисындарынан 
бас 
тартуға 
мәжбҥр 
етті. 
 
Қазақтың  дәстҥрлі  мәдениеті,  қҧдайға  шҥкір,  ешкімнен  кем  емес.  Мысалы,  эпос 
жанрын  алайық.  Айтатынымыз  да,  мақтан  ететініміз  де  –
 
осы  эпостарымыз.  Кең 
қарымды,  кең
 
қҧлашты,  қазіргіше  айтқанда  –
 
поэмаларымыз.  Әлемде  эпос 
тудырған  халықтар  саусақпен  санарлық.  Батысымызда  байырғы  гректер 

«Иллиада»  мен  «Одессеяны»  тудырса,  Шығысымызда  ҥнділер  «Махабхарата» 
мен  «Рамаянаны»  тудырған,  одан  кейін  Шығыс  Европада  «Ҥлкен  Этта»,  «Кіші 
Этта», «Каллевала» сияқты қҧранды эпостар туған. Эпостық жырлары бар елдер 
осылар  ғана.  Мҥйізі  қарағайдай  «ҧлы  орыс»  халқының  «Игорь  жорығы  туралы 
жыры» бар болғаны 8
-
ақ бет болса, мен қарасӛзге айналдырған «Алпамыс батыр» 
эпосы 
800 
бетті 
қҧрады. 
Мінеки, 
эпос 
деген 
осы.
   
Эпостардың  туу  себебіне  қатысты  ҥлкен
-
ҥлкен  ӛте  жақсы  ғылыми  зерттеу 
еңбектер жазылған. Эпос –
 
соны тудырған елдің этникалық қарымының нәтижесі. 
Демек,  Евразияның  ҧлы  даласындағы  бабаларымыздың  сӛз  ӛнерінің  асқақ  биігін 
туындатқанын  байқаймыз.  Тіпті,  Европа  әдебиетінің  тарихына  қарасаңыз,  бірінші 
ауыз  әдебиеті,  содан  кейін  жазба  әдебиеті  дейді.  Ал,  бізде  ауыз  әдебиеті  мен 
жазба  әдебиетінің  арасында  бес  ғасыр  жыраулар  поэзиясы  жатыр.  Аталған  бес 
ғасыр  поэзиясы 
- 
тәңір  тектес  асқақ,  сӛз  ӛнеріміздің  ҧлы  қҧдіретті  сипаты. 
 
Екінші,  дәстҥрлі  мәдениетімізді,  яғни  қолӛнеріміз  жайлы  ауыз  толтырып  айта 
аламыз.  Қолӛнер  мәдениетіміз  ӛте  тереңнен  бастау  алады.  Скифтің  алтынмен 
апталған,  кҥміспен  кҥптелген  дҥние  мҥліктерінен  бастап,  ӛзіміздің  кҥні
 
кешеге 
дейін әке
-
шешеміз тіккен киіз ҥй –
 
қолӛнердің ең ҧлы шыңы. Киіз ҥйдегі сҥйектен, 
ағаштан,  киізден,  шиден  т.б.  жасалған  қажетті  заттардың  бәрінен  қҧрастырылған 
ғажайыпты  ақыл
-
ойдың  нәтижесі,  табысы  деп  қабылдауға  болады.  Бҧл  ретте 
кӛшпелілер  ӛзінің  тҧтынатын  қолӛнер  заттарын  ӛнер  деңгейіне  жеткізген.  Мен 
бала  кезімде  шешей  қымыз  сапырып  отыратын  мҥйіз  ожауды  ҧстап  ойнаудан 
жалықпайтынмын. Кейін тура сондай мҥйіз ожауды Орталық мемлекеттік музейден 
кӛргенде кӛзіме жас ҥйірілді. Қандай сҧлулық! Неткен әдемілік! Демек, кӛшпелілер 
ӛнер  деңгейінде  ӛмір  сҥрген.  Тҧтынған  заттарының  барлығы  ӛнер  деңгейінде 
болған.  Ол  тозса,  қайтадан  одан  да  жақсы  қылып  жаңасын  жасайтын  болған. 
Қолӛнердің 
ҧлы 
туындысы 
–
 
киіз 
ҥй. 
 
Ҥшіншісі,  музыкалық  мәдениеті.  Музыкалық  мәдениетіне  мен  екі
-
ҥш  ақ  мысал 
келтірейін: сіздер ол мәдениеттің тектілігін, терең асыл екендігін пайымдайсыздар. 
Қазақ халқы қазақ атауын иемденбей тҧрған кездің ӛзінде
-
ақ осы далада домбыра 
тартылып,  кҥй  жанры  туған.  Кҥні  бҥгінге  дейін  орыс,  татар  сияқты  ӛзіміздің 
бҧрынғы  Кеңес  одағының  аясындағы  елдерді  алсақ,  осылардың  дәстҥрлі 

музыкасында кҥй жанры, яғни аспапты музыка жанры жоқ. Орыстар балалайканы 
қолға  алып,  жерді  бір  теуіп,  частушка  айтады,  бар  музыкасы  осы  ғана.  Ал,  кҥй 
деген  –
 
музыкадан  сӛзсіз  бӛлініп
 
шыққан  дыбыс,  музыкалық  жанрдың  дҥниеге 
келуі.  Бҧл  бейнелеп  айтқанда  сӛз  ӛнерінде  роман,  эпопея  жанрының  дҥниеге 
келгені сияқты. Ал енді осы кҥй ӛнерін туындатқан авторлы музыканың ӛзіне осы 
далада  1200  жыл.  Нанбасаңыздар,  айтып  шығайын.  Исі  40
-
тан  астам  тҥркі 
халқының  ішінде  Қорқыт  бабамыздың  кҥйін  сақтап  қалған  жалғыз  халық  –
 
қазақ. 
Қорқыттан  бізге  жиырмаға  тарта  кҥй  жеткен.  Олар  әлі  кҥнге  дейін  ҥлкен 
сахналарымызда  тартылады.  Қорқыттың бергі  жағында  Шыңғыс  ханның  алдында 
кҥй тартқан –
 
найман Кетбҧға кҥйші. Кҥйшінің он ҥшінші ғасырдағы «Ақсақ қҧлан» 
кҥйінің  бізге  он  варианты  жетті.  Осы  орайда  айта  кетейін,  қазір  Европа 
кітапханасында  тҧрған  «Кодекс  Куманикус»  кітабында  сол  Кетбҧғаның  «Ақсақ 
қҧлан»  кҥйінің  ноталық  жазбасы  бар.  Қазақ  музыкасына  ҥлес  қосқан  еврей 
зерттеуші  Борис  Григориевич  Ержакович  ескі  нотадағы  аталған  музыканы  бҥгінгі 
нотаға тҥсіргенде «Ақсақ қҧлан» кҥйі шығады. Кҥйді алғаш рет М.Әуезов атындағы 
Әдебиет  және  ӛнер  институтында  істеп  жҥрген  кезімде  естідім.  Кетбҧғадан  кейін 
сары  Салтық,  одан  бері  қарай  Байжігіт,  кешегі  Абылай  хан  кезіндегі  атақты 
кҥйшілер,  XIX  ғасырдағы  Қҧрманғазы,  Дәулеткерей,  Қазанғап,  Тәттімбет  сияқты 
ондаған
-
жҥздеген  классикалық  кҥйшілер  ӛткен.  Демек,  қазақтың  рухани 
мәдениетінің  осы  ҥш  саласы  кҥні  бҥгінге  дейін  ҧлтымызға  айрықша  қызмет  етіп 
келе 
жатыр. 
 
Мәдениет сӛз болған
  
уақытта біз ешуақытта бҥгінгі аумақтық, яғни территориялық 
шеңберімізбен  шектеліп  қалмауымыз  керек.  Ӛйткені,  қазақ  дейтін
  
халықты 
қҧрсағында  тербеткен  ҧлы  даланың  аумағы  қазіргі  шекарадан  әлдеқайда  кең 
болатын.  Біз  отаршылдықтың  қақпанына  тҥскен  кездегі  жеріміздің  ҥштен  бір 
бӛлігінен  айырылып,  тәуелсіздік  алдық.  Осы  орайда,  шекара  сыртында  жатқан 
мынадай мәдени 5 тҥрлі рухани асылдарымызға біз ҧдайы назар аударып жҥруіміз 
керек. Бірінші –
 
атамекен жҧрттарымыз, екінші –
 
сол жҧрттарда сҥйегі қалған ата
-
баба  әруақтары,  ҥшінші  –
 
шекара  сыртында  жатқан  жалпы  мҧралар,  тӛртінші  –
 
шекара  сыртында  аналарымыздың,  аталарымыздың  қолымен  жасалған 
материалдық  мәдениеттер,  бесінші  –
 
шекара  сыртында  әлемнің  қырықтан  астам 

елінде  бас  сауғалап  жҥрген  қандас  бауырларымыздың  қолынан  туған  ӛнер 
туындылары.  Осының  барлығы  біздің  тӛл  тарихымыздың,  тӛл  мәдениетіміздің 
қҧрамдас 
бӛлігі 
болып 
табылады.
 
Енді  аталған  бес  рухани  қҧндылықтарды  таратып  айтар  болсақ,  бірінші  ертеде 
қазақтың  ата  қонысы  болған,  қазіргі  таңда  тҥрлі  себептермен  ӛзге  территорияда 
жатқан  қазақ  жерлеріндегі  асыл  мҧраларымыз  жайлы  айтайық.  Ежелгі  Еділ  –
 
қазіргі Волга, қажы Тархан –
 
Астрахань, Сарытау –
 
Саратов, Селебе –
 
Челябинск, 
Мәскеуден  150  шақырым  жердегі  байырғы  әз  Жәнібектің  әжесі  Тайсҧлтанның 
атына қойылған жазғы жайлау  –
 
Тулла, ХХ ғасырдың басында астанамыз болған 
Орынбор –
 
Оренбург. Айта берсек, толып жатыр. Біз Орынборды орыстан
  
тартып 
алып, астана етпегеніміз аян. Ол –
 
біздің атамекеніміз. Одан былай қарай Қорған –
 
Курган,  Баранауыл  –
 
Барнауыл,  Тӛмен  –
 
Тюмень.  Тӛмен  атауы  жайлы  кӛптеген 
пікірлер бар. Дегенмен, оны «тҥмен» Шыңғыс ханның он мыңдығына байланысты 
қойылған  деп  емес,  Керей  мен  Уақтың  тӛменгі  жайлауы  болған  деп 
қабылдағанымыз  жӛн  болар.  Тӛменнен  былай  қарай  Ащылы  –
 
Ашинск,  Байкӛл  –
 
Байкал,  Енесай  –
 
Енесей,  Аңғар –
 
Ангарск, ал Қытайға қарай жҥрсеңіз  Қатынтау, 
Қатынқарағай  –
 
Қатонкарагай,  Алтай,  Еренқабырға,  Қобда,  Тәңіртау,  оңтҥстікке 
қарасаңыз,  Самархан  жерінде  жатқан  Мыңбҧлақ,  Қарақалпақ  жерінде  жатқан 
Қарабауыр жотасы, сондай
-
ақ орталық СК КПСС Орталық комитетінің қаулысымен 
соғыс  жағдайына  байланысты  Қарақалпақстанға  уақытша  берілген  ҥш  аудан  –
 
қазақтың ата қонысы. Мен аталған жерлерді қайтарайын деп, я болмаса, қайтару 
ҥшін 
сіздерді 
ҥндеп
 
отырған 
жоқпын.
 
Ҧлт  дегеніміз  не?  Ҧлттың  тарихи  жады  әрбір  адамның  ӛмірбаянына  айналғанда 
ғана  ол  ҧлт  болады.  Сол  жерлерде  жатқан  ата
-
бабаның  сҥйегі,  сол  жерлердегі 
тарихи ескерткіштер, сол жерлерге тӛгілген әрбір ата
-
баба қанының тарихы біздің 
ӛмірбаянымыздың 
мәдени 
қҧрамдас 
бӛлігі 
болуы 
керек. 
 
Екінші,  әруақтар.  Шет  жҧртта  жатқан  әруақтарды  осындай  бас  қосуда  айтпасақ, 
қашан  айтамыз?  Қараңыздаршы,  Қасым  хан  Сарайшықта  жатыр.  Мына  қазақ  елі 
осы аумағы, осы территориясы ҥшін Қасым ханға қарыздар болатын. Не болмаса, 
Шығай хан мен Тәуекел хан Бҧқарада, Жалаңтӛс Самарханда, Тӛле би Ташкентте, 
Әйтеке  би  мен  Сырым  батыр  Қарақалпақстанда,  Қҧрманғазы  кҥйші  Ресейде, 

Мҧстафа  Шоқай  Германияда  жатыр.  Кенесары  С.Сәдуақасов,  Ә.Молдағҧлова, 
Ғ.Мҧратбаев  Ресейде  жерінде  жерленген.  Ал  Қытай  жерінде  әйгілі  Әсет,  Қожеке 
кҥйші, ақын Таңжарық, Бӛке, Оспан батырлар және айтса таусылмайтын басқа да 
тҧлғалармыз  жатыр.  Осы  тҧлғалардың  сҥйегін  елге  жеткізу  керек.  Бҧл  қазақтың 
байырғы  дәстҥріне
  
жат  емес,  шет  емес.  Тіпті,  ислам  дініне  де  жат  емес. 
Аманаттап жерлеп, я болмаса соғыс кезінде шейіт болған батырлардың бармағын 
ғана  тауып  алып  жерлеген  бейіттер  қазақ  даласында  ӛте  кӛп.  Сондықтан,  оны 
әкелудің пайдасы: біріншіден, әруаққа қҧрмет, екіншіден, тірілер ҥшін қажет. Мына 
тірі 
жҥргендердің 
рухы 
биік 
болады.
 
Ресейде  4200  руникалық  жазба  ескерткіштердің  нҧсқасы  тҧр,  Германияда  8 
мыңдай. Оның барлығы байырғы тҥркі тілінде жазылған неше тҥрлі жазу ҥлгілері. 
«Оғызнама»  кітабы  Парижде,  «Махаббатнама»  Лондонда,  Жҥсіп  Баласағҧнның 
«Қҧтты  білігі»  Каирде,  «Қорқыт»  Дрезден  мен  Ватиканда  екі  нҧсқасы,  «Кодекс 
Куманикус»  Венецияда,  Рабғузидің  «Қиссасул
-
Әнбиясы»  Лондонда,  қазақ 
хандарының,  қазақ  мемлекеттігінің  бҥкіл  тарихына  қатысты  қҧжаттар  Қытайда 
жатыр.  Мінеки,  шетелдегі  жазба  мҧраларды  елге  жеткізу,  кӛшірмесін  алу  біздің 
мәңгілік  мәдениетімізді  ойлағанда  кӛңіліміздің  тӛрінде  тҧратын  проблема. 
 
Тӛртінші,  қолӛнер.  Ресей  археологтарын  ғана  атайын  сіздерге,  Толстов 
Қызылорданы,  Бернштам  Шымкетті,  Руденко  Алтайды,  Сорокин  Ақтӛбені  қазды. 
Барлығының тапқан алтын мҧралары мен қолӛнер бҧйымдарының барлығы Санкт
-
Петербург  пен  Ленинградта  тҧр.  Санкт
-
Петербургтің  Эрмитажын  әсемдеп  тҧрған 
скифтің  далалық  ӛрнектері  Эрмитаждың  бағасын  асырып  тҧр.  Оның  барлығы 
біздің  ата
-
бабамыздың  қолынан  шыққан  мҥліктер  еді.
 
Қазақ  халқы  –
 
әлемдегі 
этникалық  жаралымы  біртҧтас  жалғыз  елдің  бірі.  Мынау  Дағыстан  елі  Ақмола 
облысының  бір
-
ақ  ауданының  кӛлеміндей  болса  да,  ресми  18  тілі  бар.  Анау 
тӛбедегі  кӛрініп  тҧрған  бір  дағыстан  екінші  тӛбедегінің  тілін  тҥсінбейді  Ал  бір 
шетімен
 
бір  шеті  8  мың  шақырымға  созылған  тҥркі  халықтарының  ӛз
-
ӛздерімен 
тҥсінісуі  былай  тҧрсын,  қазақ  халқының  тілінде  диалект  жоқ.  Мен  Анатолыдағы 
шай  қҧйған  қазақ  әйелімен,  Шыңжаңдағы  шай  қҧйып  отырған  қазақ  әйелінің 
отырысы,  жаулығы,  дастарханындағы  тамағы,  кесесінің  тҥріне  дейін  ҧқсастығына 
қарап 
қайран 
қалдым. 
Аралары 
8 
мың 
шақырым. 
 

Енді  қараңыздар,  тағдыр  бізді  XX  ғасырда  әлемнің  40
-
тан  астам  еліне  шашып 
жіберді.  «Болар  іс  болды,  бояуы  сіңді»  бірақ  ес  жиып  етек  жапқан  кезде  біз  осы 
қазақтардың  рухани  мәдениетіне  назар  аударуымыз  керек.  Бҧл  ретте  шетелдегі 
40-
тан  астам  елді  мекендеп  жатқан  қазақтардың  ішінде  4
-
ақ  елдегі  қазақ 
диаспорасы  ӛнер  туындата  алып  отыр.  Бҧл  Қытайдағы,  Моңғолиядағы, 
Ӛзбекстандағы, 
Тҥркияда 
тҧратын 
қазақтар. 
 
Ресейде 1 миллион қазақ бар, соңғы бір ғасырда бір ауыз ӛлең шығарған жоқ, бір 
сырмақ сырған жоқ, яғни
  
рухани бедеулікке ҧшырап отыр. Ал енді жаңағы 4 елдегі 
туындап  жатқан  романдар,  кинофильмдер,  бейнелеу  ӛнерлері,  музыкалар, 
қолӛнерлер  бҧның  барлығы  біздің  рухани  мәдениетіміздің  қҧрамдас  бӛлігі  болып 
табылады.
 
Осы  жиналыстың  ӛтініш  тілегі  ретінде  қала  әкімдігіне  мынадай  ҧсыныс  айтқым 
келеді:  Біз  «қазақ  диаспорасының  мәдениеті»  деген  музей  ашуымыз  керек.  Ол 
музейге  сол  қазақтар  шығарған  газет
-
журналдар,  кітаптар,  хаттар,  салған 
суреттер, мҥсіндер, текеметтер, жасаған киіз ҥйлерді қою керек. Кеше ғана осы бір 
Астанада  кӛрме  болғанда  Қытайдан  24  қанатты  киіз  ҥй  келді.  Мен  сол  киіз  ҥйді 
кӛріп шыға алмай қалдым. Қандай керемет жасалған балғын қолӛнер. Сондықтан 
осы  қала  әкімшілігі  Астанадан  «қазақ  диаспорасының  қолӛнері»  атты  ӛнер 
мҧражайын ашса. Оған білікті ҥлкен бір ғалымды басшы етсек. Ол бҥкіл шетелдегі 
қазақтардың  ең  алдымен  жалпы  мәдениетін  басқа  да  рухани  мәдениетін  соған 
жинақтаса,  онда  біздің  тарихымыздың,  мәдениетіміздің  ол  да  бір  қҧрамдас  бӛлігі 
болып, мӛлдір арнасы болып мәдениетіміз, рухани байлығымыз еселене тҥсер еді! 
 
 
Тілсіз ҧлт, тілінен айырылған ҧлт дҥниеде ҧлт болып жасай алмақ емес. Ондай ҧлт 
қҧрымақ. Ҧлттың ҧлт болуы ҥшін бірінші шарт –
 
тілі болу. Ҧлттың тілі кеми
 
бастауы 
ҧлттың қҧри бастағанын кӛрсетеді. Ҧлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Бір 
ҧлттың тілінде сол ҧлттың сыры, тарихы, тҧрмысы, мінезі айнадай кӛрініп тҧрады.
 
Мағжан Жҧмабаев 
 
 
Мәдениет 
пен 
ӛркениет
 
Мәдениет  ҧғымын  тереңірек  тҥсіну  ҥшін,  оған  мағыналық  жақындығы  бар  кейбір 

басқа  ҧғымдармен  арақатынасын  қарастырып  ӛтейік.  Осы  сипатта  біздің 
зердемізге  бірінші  тҥсетін  ҥғым  —
 
ӛркениет.  Ӛркениет  (цивилизация) 
семантикалық  жағынан  алғанда  (латын  тілінің  —
 
«civilis»  сӛзі)  азаматтық  дегенді 
білдіреді.  Римдіктер  бҧл  ҥғымды  «варварлықтар»  деп  ӛздері  атаған,  басқа 
халықтар  мен  мемлекеттерден  айырмашылықтарын  кӛрсету  мақсатында 
қолданған.  Яғни,  «ӛркениет»  олардың  тҥсініктері  бойынша  азаматтық  қоғамы, 
қалалық мәдениеті, заңға негізделген басқару тәртібі бар Рим империясының даму 
дәрежесін 
білдіреді.
 
Ғасырлар  бойы  қалыптасқан  осы  екі  ҥғымның  мағыналарын  тӛмендегідей 
топтастыруға 
мҥмкіндік 
бар:
 
•
    
1.  Мәдениет  пен  ӛркениет  бір.  Олар  синонимдер  (И.  Гердер,  Э.Б.  Тайлор).
 
•
   
2. Ӛркениет —
 
мәдениеттің ақыры, оның
 
кәрілік шағы, руханилықтың антиподы 
(Ж.Ж. 
Руссо, 
Ш. 
Фурье, 
О. 
Шпенглер).
 
•
   
3.  Ӛркениет  —
 
мәдениеттің  прогресі,  болашаққа  бой  сермеуі,  қоғамның 
парасаттылық 
деңгейі 
(Ф. 
Вольтер, 
Д. 
Белл).
 
•
    
4.  Ӛркениет  —
 
тағылық  пен  варварлықтан  кейінгі  тарихи
-
мәдени  саты  (Л. 
Морган).
 
•
    
5.  Ӛркениет  —
 
этностар  мен  мемлекеттерге  тән  мәдениеттің  оқшау  тҥрі  (А. 
Тойнби,  Н.Я.  Данилевский  және  т.б.).6.  Ӛркениет  мәдениеттің  техникалық  даму 
деңгейі, 
оның 
материалдық 
жағы.
 
Бҧдан  кӛретініміз,  мәдениет  пен  ӛркениет  бір
-
бірімен  байланысты  ҧғымдар  екен. 
Мәдениеттанушы  Г.  Чайлдтың  пікірінше,  ӛркениетке  еңбектің  қоғамдық  жолмен 
бӛлінуі,  қалалардың  пайда  болуы,  жазбаша  мәдениеттің  дамуы,  қолӛнер  мен 
сауданың  ӛркендеуі,  азаматтық  қоғам  мен  мемлекеттің  орнауы  жатады.
 
Мәдениетті  тҧлғалық  сипатта  қарастырғанда,  бірнеше  елеулі  тҥсініктерге  тоқтала 
кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары: мәдени әрекет, мәдени орта, мәдени 
игіліктер  мен  қажеттіліктер  және  мәдени  ҧйымдар  мен  ҧжымдар.  Бҥлардың 
арасында  ең  тҥбегейлісі  —
 
мәдени  әрекет.  Әрекеттену  —
 
жалпы  адам  мен 
қоғамның ӛмір сҥру тәсілі, тіршіліктің тірегі. Мәдени әрекет деп, әдетте, мәдениет 
игіліктерін ӛндіруге, таратуға, тҧтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс
-
қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау нәтижесінде адам
 
ӛзінің 

де 
мәдени 
деңгейін 
кӛтереді.
 
Осы  әрекеттің  қайнары,  тҥпкі  қозғаушы  кҥші  ретінде  ғылым  адамның  талап
-
мҧқтаждарын,  мәдени  қажеттіліктерді  бӛліп  қарастырады.  Осылардың  қатарына 
біз  мынандай  адамдық  қажеттіліктерді  жатқызамыз:  ӛмірдің  мәні  мен  мағынасын 
іздеу,  ӛмірден  ӛз  орнын  табуға  ҧмтылу,  шығармашылыққа  талпыныс,  альтруизм, 
гумандылық 
және 
тағы 
басқалары.
 
Мәдени  орта  ҧғымы  мәдениеттің  коммуникациялық  (қатынастық)  табиғатымен 
тығыз  байланысты.  Мәдени  орта  заттық
-
материалдық,  әлеуметтік  ҧйымдар  мен 
ҧжымдардан, рухани қызмет орындарынан тҧрады.
       
Оларға техника мен қҥрал
-
жабдықтардың даму деңгейі, тҧрмыстық мәдени дәрежесі, адамдардың білімділігі, 
кәсіптік  шеберлігі,  рухани  мәдениетті  сақтау  және  насихаттау  ҧйымдары 
(мҧрағаттар,  мҧражайлар,  кітапханалар,  клубтар  және  тағы  басқалар)  жатады.
 
Қайсыбір  ҧлттық  мәдениетті  алсақ  та,  ондағы  салт
-
дәстҥрлер  жҥйесіне  бірден 
назарымыз  ауады.  «Салт
-
дәстҥр,  —
 
дейді  белгілі  философ  Гердер,  —
 
тіл  мен 
мәдениет  бастауларының  анасы»  (И.Г.  Гердер.  Идеи  к  философии  истории 
человечества.  Москва,  1977,  с.  252).  Мәдениет  ӛзінің  кең  мағынасында  бір 
ҧрпақтың  келесі  ҧрпаққа  жолдаған  ӛмір  сҥру  тәсілі  болғандықтан,  осы 
жалғастықты,  мҧрагерлікті  жҥзеге  асыратын  салт
-
дәстҥрлер  жҥйесі  мәдениет 
ӛзегін  қҥрастырады.  Әсіресе,  жазу
-
сызу  болмаған  ерте  заманда  мәдениет 
ырымдар  мен  сәуегейлікке,  .  сенім
-
нанымдарға,  дәстҥрлі  тҥсініктерге  иек  артқан. 
Ал  салт
-
дәстҥрлерге  Ғҧзыхан  Ақпанбет  мынандай  баға  береді:  «Олар  —
 
терең 
философиялық  ойдың,  ғасырлар  бойы  жинақталған  тәжірибенің  сҧрыпталған 
тҥжырымы,  негізгі  нәрі,  қысқа  да  кӛркем  бейнесі».  (Қазақтың  дҥниетанымы. 
Алматы, 
1993, 
36
-
бет).
 
Ғасырлар  бойы  кҥнделікті  іс
-
тәжірибе  негізінде  сҧрыпталған  жазу
-
сызу  мен 
азаматтық  қоғам  ӛлі  жоқ  кезде  қалыптасқан  салт
-
дәстҥрлер  мен  әдет
-
ғҧрыптар 
мәдени  мирасқорлықтың  жалғыз  мҥмкіндігі  болды.  Ескі  ырымдар  мен  әдет
-
ғҧрыптардан  надандық,  анайылықты  емес,  қазіргі  ҥлттық  мәдениеттердің 
архетипін 
аңғарған 
жӛн.
 
Кез келген ҧлттық мәдениеттің негізі мен ділін, ондағы адамгершілік қасиеттер мен 
дҥниетанымды  ҥғыну  ҥшін  мәдениеттің  тағы  бір  тҥп
-
тамыры  дінге  жҥгіну  қажет. 

Тоталитарлық жҥйе ҧлттық мәдениеттерді қҧрту мақсатында, дінді «апиын» деген 
марксизм  қағидасын  басшылыққа  алып,  ешқандай  қасиетті  тірліктері  жоқ,  шолақ 
белсенді 
мәңгҥрттерді 
тәрбиелеуге 
тырысты.
 
Ал шындығында діни Ренессанс («ренессанс»  —
 
француз  сӛзі  —
 
қайта жаңғыру) 
мәдени  дамуда  орасан  зор  роль  атқарды.  Дінге  дейінгі  дҥниетаным  ретіндегі 
мифте  табиғат  қасиетті  кҥштерге  баланса,  ҧлттық  немесе  дҥниежҥзілік  діндерде 
адам мен қоғамның қҧдіреттілігіне басты назар аударылады. Осының нәтижесінде 
ӛркениет  қалыптасады.  Жалпы  алғанда,  дінтанусыз  мәдениеттану  жоқ.
 
Мәдениеттің  ӛзекті  бӛлігі  —
 
ӛнер.  Таңбалы  тастағы  кескіндер  мен  тағы 
адамдардың  ырым
-
билерінен  бастап,  Рафаэль  мен  Микеланджелоның  мәңгілік 
туындыларымен  жалғасқан,  халықтың  шығармашылық  рухынан  туған  талай  сҧлу 
дҥниелерсіз, ӛнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз.
 
Шынында  да,  ӛнер  мӛдениеттің  алтын  қазынасы,  адамның  ҧлылығын  білдіретін 
ғажап 
кӛріністердің 
бірі 
—
 
оның 
әсемдікке, 
сҧлулыққа 
ҥмтылуы.
 
Осыған  дейін  қарастырылған  анықтамалардан  бір  тҥйінді  ой  айтуға  болады: 
мәдениет  —
 
адам  әлемі.  Мәдениет  кӛріністерінде  адамдық  парасат,  оқыл
-
ой, 
ізгілік  пен  әдемілік  заттандырылып,  игіліктер  дҥниесі  қҧралған.  Сонымен  бірге 
мәдениет  адамды  тҧлға  деңгейіне  кӛтеретін  негізгі  қҧрал.  Әл
-
Фараби  айтқандай, 
адам —
 
«хайуани мадани», яғни, Мәдениетті жан. Адам —
 
табиғат туьндысы және 
ол  ҥшін  табиғи  орта  мәңгілік  қажеттілік  болып  қалады.  Мәдениет  адамнан 
табиғатты  бӛліп  алады  деген  пікір  қанша  рет  айтылса  да,  адамның  табиғи 
шығармашылықтың  ең  жоғары  ҥлгісі  екендігіне  кҥмән  жоқ.  И.  Гердердің  тілімен 
айтқанда, 
адам 
—
 
табиғаттың 
бірінші 
азаттық 
алған 
пендесі.
 
Ғасырлар —
 
адамның мәдени дамуының куәсі. Бірақ осы алға қарай жылжу Жер
-
Анаға  әр  уақытта  жайлы  бола
 
бермеді.  Адам  қоршаған  ортаны  ӛзіне  ыңғайлы 
тҧраққа  айналдыруға  тырысты,  алайда  осы  белсенділік  кӛп  жағдайда  табиғатты 
кҥйзелтіп, 
қҥлдыратып 
жіберді.
 
Мәдениет  пен  табиғатты  қарама
-
қарсы  қоюдың  бір  тҥрі  адамның  табиғи  анти 
мәдениеттілігі  жӛніндегі  ілімдер  еді  (киниктер,  Ницше).  Контрмәдениет  атты  XX 
ғасыр туындысы бҧқаралық мәдениеттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына 
қарсы  қозғалыс  сипатында  болды.  Мәдениет  пен  табиғатты  ҧштастыруға 

тырысатын  ілім  —
 
мәдени  антропология.  Оның  негізін  са
-
лушылардың  бірі  —
 
Э. 
Уилсон.
 
Әрине  аталған  ілімдер  табиғи
-
биологиялық  заңдылықтарды  тым  әсірелеп 
жібереді,  әйткенмен  оның  қисыны  бар  сияқты.  Ӛйткені,  XX  ғасыр  мәдениет  пен 
табиғат  дилеммасының  адам  тағдыры  ҥшін  қауіпті  екендігін  кӛрсетіп,  заман 
талабына  сәйкес  экологиялық  мәдениет  ілімін  тудырды.  Адамдық  шовинизмді 
тежейтін  бҥл  ілімнің  негізі  есебінде  мынадай  идеяларды  атап  ӛткен  жӛн:
 
•
    
а)  академик  В.И.  Вернадскийдің  Ноосфера  (парасатты  орта)  туралы  ілімі;
 
•
    
ә) 
Рим 
клубының 
экологиялық 
тҥжырымдары;
 
•
    
б)  Тейяр  де
 
Шарденнің  адам  жӛніндегі  гуманистік  эволю
-
циялық  теориясы;
 
•
    
в)  Л.Н.  Толстой,  М.  Ганди,  А.  Швейцер,  Э.  Фромм  т.б.  дамытқан  гуманистік 
этика 
т.б.
 
Тағы  айта  кететін  жайт,  осы  экология  мәселелеріне  байланысты  Шығыс  пен 
Батыстың  арасындағы  айырмашылық  туралы.  Интровертивтік  Шығыс  мәдениеті 
табиғатқа 
жақын, 
ол 
ҥстемдік 
етуге 
шақырған 
жоқ.
 
Сонымен,  мәдениет  адам  мен  табиғатты  бӛліп  тҧрған  «қытай  қорғаны»  емес, 
керісінше,  олардың  арасындағы  нәзік  ҥндестік  және  рухани  қыл
-
кӛпір.  Осы 
ҥндестікті  (гармонияны)  одан
 
әрі  жетілдіру  —
 
адамзаттың  алдындағы  келелі 
міндет.
 
Адам  және  мәдениет  мәселесін  тереңдете  тҥсетін  тағы  бір  жайт  адамның 
қабілеттілігіне,  жан
-
жақтылығына,  шексіздігіне  байланысты.  Американ  ғалымы  К. 
Поппер айтқандай, адам бірдей ҥш дҥниеге: физикалық, ментальдық (психикалық) 
және  идеалдыққа  жатады.  Сонда  мәдениет  осылардың  қайсысымен  кӛбірек 
анықталады деген заңды сҧрақ туады. Егер біз мәдениетті тек материалдық және 
рухани  бӛліктерге  бӛлудің  қарадҥрсін  шеңберінен  шыға  алсақ,  онда  мәдениеттің 
ӛзінің  ішкі  мағынасында  идеалды  екендігіне  кӛзіміз  жетеді.  Себебі,  адамды 
қоршаған  заттар,  дҥние  —
 
бҧл  мәдениеттің  сыртқы  кӛрінісі  ғана,  оның  мәні  —
 
руханилықты адам әрекетінің нәтижесінде заттандыруда жатыр. Мәдениеттің ішкі 
мәні  қоғамдағы  ӛмір  сҥріп  жатқан  адамдардың
 
ӛзіндік  санасында,  парасаттылық 
сезімдерінде, 
рухани 
ізденістерінде 
айқындалады.
 
Ж. П. Сартрлық кӛсемсӛзді қайталасақ, адам әлемге еркін жіберілген, ол еріктілік 

жазасына кесілген. Осы сипатта мәдениеттің қҧпиясы —
 
адамдағы «Мендік». Одан 
сыртқа ерекше бір нҧр —
 
азаттық, жауапкершілік, адамгершілік сәулесі нҧр шашып 
тҥр.  Мәдениетте  адам  ғажап  биік  деңгейге  кӛтеріледі.  Мәдениет  дегеніміз  менің 
ӛмірім,  менен  бӛлінген,  мен  ӛлгеннен  кейін  де  тірі  болатын  менің 
шығармашылығым.
 
Енді  мәдениеттің  қоғамда  атқаратын
 
қызметтерін  талқылайық.  Алдымен  қоғам 
және  мәдениет  ҧғымдарында  қаншама  ҧқсастық,  ҥндестік  болғанымен,  олардың 
арасындағы 
мағыналық, 
айырмашылықты 
естен 
шығармаған 
жӛн.
 
Қоғам  —
 
әлемнің  бір  бӛлігі,  белгілі  бір  мақсаттарды  іске  асыру  жолында  әрекет 
етіп 
жатқан 
субъектілердің 
(тҧлғалардың, 
топтардың, 
этностардың, 
мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам ҥғымындағы негізгі мәселе  —
 
адам және оның ҧйымдасу нысандары, бҧл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді 
әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тҧрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, 
кӛрінісі,  сипаты  мазмҧнында  қолданылады.  Осыған  дейін  қарастырылған 
ҧғымдарды  негізге  алып,  қоғамдағы  мәдениеттің  тӛмендегідей  қызметтерін 
айқындау 
мҥмкіндігі 
бар:
 
Адамды 
калыптастыру 
қызметі.
 
Бҧл —
 
мәдениеттің қоғамдағы басқа қызметтерін бойына жинақтайтын және оның 
негізгі мазмҧнымен тікелей байланысты нышан. Егер біз адамды әлде қҧдай, әлде 
табиғат,  әлде  еңбек  жаратты  деген  пікірталастардан  сәл  кӛтерілсек,  адам 
мәдениетті, ал мәдениет адамды қалыптастырғанына кӛзіміз жетеді. «Жеке адам 
ӛзі  ӛмір  сҥріп  жатқан  қоғамның  туындысы,  тӛл  перзенті»  (С.  Мырзалин,  Ә. 
Әлпейісов. Қоғам және мәдениет. Алматы, 1992, 14
-
бет). Маугли —
 
кӛркем бейне. 
Жануарлар  арасында  кездейсоқ  ӛскен  адам  мәдениеттік  қасиеттерден  жҧрдай 
болады.
 
Адамға  ең  қиыны  —
 
адам  болу.  Ал  оның  негізгі  шарттарының  бірі  ретінде  ізгілік 
пен  зҧлымдық,  ақиқат  пен  жалғандық,  әділеттілік  пен  ӛктемдік,  бодандық  пен 
азаттық,  сҧлулық  пен  ҧсқынсыздық  арасындағы  адамның  таңдауын  аламыз. 
Соның  нәтижесінде  жеке  тҧлғада  ӛзіндік  сана  тҧрақталады,  ол  озық  мәдениет 
ҥлгілерін  ӛз  бойына  сіңіреді.  Жалпы  алғанда,  мәдениеттің  алға  басуы  дегеніміз 
дҥниежҥзілік  тарихтың  адам  ҥшін,  оның  мҥдделері  мен  ӛзіндік  мақсаттары 

бағытында 
толыққанды 
ашылуы 
болып 
табылады.
 
Жалғастық, 
мәдениет 
мҧрагерлік 
қызметі.
 
Мәдениеттің бҧл қызметі бір ҧрпақтан екінші ҧрпаққа берілетін бҥкіл адамдық ӛмір 
тәсілдерінің ӛзіндік ерекшеліктеріне қатысты. Ақпараттық (информациялық) беріліс 
әлеуметтік  жҥйеде  биологиялық  тҧқым  қуалаушылықтан  ӛзгеше  жҥреді.  Шын 
мәнісінде қоғамда
 
ҧрпақтар жалғастығы мәдени мҧраларды игеру, қабылдау және 
оны  шығармашылықпен  дамыту  арқылы  жҥзеге  асады.  Мәдени  ақпараттар  —
 
салт
-
дәстҥр,  әдет
-
ғҥрып,  рәсім
-
рәміз,  діл  мен  тіл,  дін  және  ӛнер,  білім  т.б. 
руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің 
ӛзіндік 
санасының 
жанды 
буынына 
айналады.
 
 
Танымдық 
қызметі.
 
Мәдениеттің  қоғамдағы  бҥл  қызметміндетінің  сан  алуан  қыры  бар.  Бірден  біздің 
назарымызды  ӛзіне  аударатын  нәрсе  —
 
мәдениет  пен  білімнің  ара  қатынасы. 
«Табиғаттан  қулығын  асырып  жіберуге»  (Гегель)  бағытталған  адамдардың  білімі, 
әрине  мәдениеттің  негізгі  қҥрамдас  бӛлігіне  жатады.  Ертедегі  гректің  «пайдейя», 
ислам Ӛркендеуіндегі «маариф», қазіргі ӛркениеттегі «интеллигенттілік» ҥғымдары 
мәдениет  пен  білімділіктің  іштей  туыстығын,  ҥндестігін  білдіреді.  Осы  сипатта, 
әсіресе  зиялылар  (интеллигенция)  мәдениетті  сақтау  және  дамыту  ісінде  ҥлкен 
қызмет  атқарады.  «Бҥгінгі  кҥнге  лайық  адамдық  қарым
-
қатынас  орнату  —
 
интеллигенцияның басты міндеті... Ал біздің ӛркениеттілігіміз жаппай компьютерге 
кӛшумен 
сипатталмауы 
керек, 
мәдени 
диалогтың 
тҥрін
 
жасап, оны сақтай білу қабілетімізбен кӛрінуі керек» (Ә. Наурызбаева, Н. Скалон. 
Диалогтың мҥмкіндігі. «Шаһар», 1993, № 1, 8
-
бет). Яғни білімділік мәдениеттіліктің 
маңызды  алғышарты  болғанымен,
 
бҧл  екі  ҧғымның  арасында  елеулі 
айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар. Ғылымның бет алды 
дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке ҥлкен нҧқсан келтіруі мҥмкін. 
Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар ӛркениет ғылым мен техниканың дамуындағы 
теріс  салдарларды  бейтараптандыра  алады.  Егер  біз  ғылым  арқылы  шындықты 
ашсақ,  ӛнер  арқылы  әсемдікке  ҧмтыламыз,  ал  моральдық  таным  арқылы  —
 
жақсылық 
пен 
жамандықты 
айырамыз.
 

Реттеу 
қызметі.
 
Бҧрынғы  Кеңес  Одағында  шыққан  кітаптарда  «мәдениетті  ғылыми  жолмен 
басқару»  атты  сӛз  тіркесі  кең  етек  алғанды.  Бірақ  адамның  дҥниеде  ӛмір  сҥру 
тәсілі  ретінде  тҥсіндірілетін  мәдениетті  басқару  мҥмкін  емес,  әйтпегенде  адамды 
тетікке,  қуыршаққа  айналдырған  тоталитарлық  айлашарғы  ҥлгілерін  кӛреміз. 
Айталық,  Ертедегі  Грекияда  ешқандай  шенеуніктер  адам  басына  театрлар  неше 
билет  сатты  деген  ақпараттар  жинаған  жоқ.  Солай  болса  да  ол  елдегі  жоғары 
мәдениеттің  және  рухани  ізденістің  қандай  деңгейде  болғаны  бәрімізге  белгілі.
 
,  Алайда  солай  екен
-
ау  деп  мәдениетке  сыртқы  ықпал  жасау  мҥмкіндігін  жоққа 
шығара  алмаймыз.  Мәдениет  —
 
«жабулы  қазан  емес».  Мәдениеттегі  реттеушілік 
әрекеттерінің  ӛзіндік  ерекшеліктері  бар.  Мәдениетте  кҥнделіктіден  гӛрі  жоғарыға, 
идеалдыға, ҥлгіге кӛбірек кӛңіл бӛлінеді. Мәдени ҥғымдарда нормативтік, ережелік 
талаптар  басымырақ.  Мысалы,  «мәдениетті  адам»  дегенде  оның  адамдық  жан
-
жақты  белгілерді  бойына  толығырақ,  тереңірек  дарытқандығын  кӛрсетеді.  Ол  —
 
білімі  ғылым  деңгейіне,  киімі  сол  кезде  кӛп  тараған  сәнге,  мінез
-
қҧлқы  осы 
қоғамның 
адамгершілік 
талаптарына 
сай 
адам.
 
Коммуникативтік, 
қарым
-
қатынастық 
қызмет.
 
Бҧл  мәдениеттің  қоғамдағы  негізгі  қызметтерінің  бірі.  Адамдардың  қарым
-
қатынасы,  мәдениеттер  сҧхбаттасуы  —
 
әлеуметтік  шындықтың  басым  кӛрінісі. 
Адам ерекше бір ӛрісте —
 
қарым
-
қатынас ӛрісінде болады. Руханилық пен ізгілік, 
әдемілік пен жақсылық тербелісі адамды нәзік тормен қоршаған; қоғамдық ӛмірде 
тек  зат  пен  тауар  ауысуы  ғана  емес,  ең  алдымен  идеялар,  мамандық,  шеберлік 
тәжірибелерімен,  сезімдік  ҥлгілерімен  ауысу  толастамақ  емес.  Мәдениет 
игіліктерін
 
жас  нәресте  анасының  ақ  сҥтін  еміп,  оның  әлди  жырымен  сезім 
дариясына  шомылып  қана  адамдық  қасиеттерді  бойына  сіңіре  бастайды.
 
Ғылымда  социализация  (әлеуметтену)  деп  аталатын  процесс  те  мәдени  қарым
-
қатынасқа  негізделген.  Мәдени  қарым
-
қатынастың  тҥрлері  дегенде  олардың 
әмбебаптығына  және  кӛп  мағыналылығына  кӛңіл  бӛлу  қажет.  Мәдени 
қҧндылықтарды  оларды  жасаушылар  және  тҧтынушылар  арасындағы  қарым
-
қатынас  ретінде  алуға  болады.  Мәдени  туынды  қаншама  асыл  болғанымен,  егер 
ол рухани азық ететіндері белгілі бір себептермен жетпей жатса, онда ол мәдени 

айналыстан  шығып  қалады.  Адам  тҧрмайтын  ҥй  қаңырап  бос  тҧрады,  отарба 
жҥрмейтін темір жол —жай темір мен ағаштың ҥйіндісі, ешкім оқымайтын кітап —
 
шаң басып жатқан қағаз. Мәдени болмыстың тірегі деп қарым
-
қатынасты айтамыз.
 
Мәдениеттің қоғамда атқаратын басқа да қызметтері жеткілікті. Зерттеушілер оның 
аксиологиялық, футурологиялық, герменевтикалық т.б. тҥрлерін атайды. 

жүктеу/скачать 2,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: