Тақырып: Ғылыми зерттеудің әдіснамасы мен әдістемелері Жоспар
Сұрақтар: Әдіске қойылатын талаптар сияқты бақылауға қандай талаптар қойылады? № 15 ДӘРІС
жүктеу/скачать 0,59 Mb.
|
Емтихан сұрақтары
| Сұрақтар:
Әдіске қойылатын талаптар сияқты бақылауға қандай талаптар қойылады? № 15 ДӘРІС ТАҚЫРЫП: ЗАМАНАУИ ӘДІСНАМА (МЕТОДОЛОГИЯ) Жоспар: Заманауи әдіснама туралы Әдіснама мәселелері 1. Заманауи әдіснама – өзгерістерге әлдеқайда тұрақты және қарсы тұратын сала болып табылады. Әдіснамашылар өздері берілген жадғайды қаншалықты ұғынатынына қарамастан, әдіснаманың барлық тұтасында териялы-концептуалды құрылымы ғылыми білімді қағидатты интерсубъективті және деперсонификациялы тұрғыда қабылдауға негізделеді. Әдіснама зерттейтін және жалпылайтын әдістер мәліметтердің ещбір субъективті қабаттардың қоспаларынсыз белгіленуіне есептелген. Заманауи әдіснамада жеке, психологиялық немесе тарихи және мәдени шарттардан абстракция (дерексіздену) немесе демаркация (жіктеу, шек қою) әлдеқайда күштірек болып келеді. Әдіснама саласы – бұл әрбір жағдайға жеке дайындалмайтын, құрал, әдіс, қағидат және бағдарлану арсеналды бар, қолданысқа дайын айтарлықтай тұрақты орта. Сондықтан шекті дүниетанымның рационализациясымен бірге теңдестіретін әдіснама анықтамасын кездестіруге болады. Әдіснаманың көпдеңгейлілігі, оның дамуының қажеттілігі сияқты, қазіргі уақытта зерттеуші аса күрделі танымдық құрылымдар мен жағдайларға тап болатындығымен байланысты. Сондықтан ғылымның өз ішінде әдіснамалық іздеулерді күшейту тенденциясын қарастыру айқын болып отыр. Осының негізінде ішкі философиялық және жекелей кәсіби әдіснаманы ерекшелейді, ал әдіснаманың оқшаулану және онымен дербес мәртебені иемдену кезеңін ХХ жүзжылдықтың 50-60 жж мерзіміне қояды. Әдіснаманы философияның мәселелі алқабынан өзіндік салаға шығарумен түсіндіріледі, егер философия дербес ерекшелігі экзистенциалды мәселелер мен диллеммаларды шешуге бағытталған болса, онда әдіснаманың кәсіби мақсаты – «кез келген қызметтің: ғылыми, инженерлік, шығармашылық, әдіснамалық және т.б. дамуы үшін шарт құру». Әдіснаманың дербес мәртебесі онтологияның модельдеуші әлемінен тұратын жағдайлармен де түсіндіріледі. Сондықтан әдіснамада ойлаудың барлық түрлерінің үлгілерін, типтерін, формаларын және стильдерін үйренуге міндеттейді. Осыған негізделе келе ол экзистенциалды сұрақтардың шешімінде шынайы демеуші болады. В.М.Розин заманауи әдіснама қандай текті мәселелерді шешетіні туралы арнайы айтпағанды айтқан: Философиялық және әдіснамалық ойлау натурализмін жеңу мәселесін; Шынайылық мәселесін; Жаңа түсініктер мен қатынастарды символикалық жүйелер мен реалияларға өңдеу мәселесін; Антропологиялық және психологиялық көкжиектердің мәселесін; Космос, Мәдениет, Шынайылық жоғары әлемінен, яғни, барлық адамға бірыңғай тұтастық мәселесін. Заманауи әдіснаманың концептуализациясы жаңа күшпен оның артына ғылыми таным стратеиясының анықталу функциясының бекітілгендігін дәлелдейді. Бірінші өңдеудегі постулат «әдістерді ауыстыруға қарсы» деп аталуы мүмкін. Заманауи әдіснама үшін затты зерттеу оның әдістерінің табиғатының адекватты, «өзіндік» ой-пікірі тривиалды болып табылады. Зат пен әдістің үйлесімділігі, олардың ұйымдастырылуы әдіснамада ғылыми зерттеудің сәттілігінің қажетті шарттары ретінде ерекшеленетін болады. Егер дисциплинаны өз пәндерін адекватты емес зерттеу әдістерін қолдану арқылы үйретуге тырысқан жағдайда кері жағдайды болжайтын болса, онда берілген әдіснамалық постулаттың заңды екені бірден түсінікті болады. Мәселелер ескі әдістермен шешіле алмайтын болса, немесе зерттелетін нысанның ескі әдістерді қолдануға келмейтін табиғаты болатын болса, онда міндеттерді шешу шарты жаңа құралдар мен әдістерді құру болып табылады. Зерттеудегі әдістер бір мезгілде талдаудың қажетті сөзсіз құралы бола отыра, сәттіліктің алғышарты, өнімі және кепілі болып табылады. Бұл барлық теориялар негізінен заманауи әдіснаманың концептуализациясы туралы куәландырып, статистикалық заңдылықтарға негізделеді. Бұндағы заманауи әдіснама тек эмпирикалық зерттеулермен және көп түрлі әдістердің қолдануылуымен ғана қанағаттандырылмайды, сонымен бірге қатар жүретін процестерді және инновация модельдерін құруға тырысады. Әдіснама үшін тек әдістерді зерттеу ғана емес, сонымен қатар зерттеулерді қамтамасыз ететін басқа да құралдары зерттеу де тән. Оларға қағидаттарды, регулятивтерді, бағдарлануларды, сонымен қатар категория мен түсініктер жатады. Заманауи ғылымның даму кезеңінде бағдарланудың теңдестірілмеген шарттағы әдіснамалық меңгеру құралының ерекшелігі ретінде ерекшелеу әлдеқайда актуальды болып отыр. Заманауи зерттеу әдіснамасының салмақты компоненті болып таным құралдары табылады, олар өзінің материалды айналулардың жекелеген ғылымдар әдістерінің ерекшілктерінен табады: микрофизикадағы бөлшектерді жылдамдатушы, әртүрлі датчиктер, медицинада - органдар жұмысын белгілеуші және т.б. «Куматоид», «case studies», «абдукция» сияқты түсініктер үйреншікті әдіснамалық тілдік құрылымдармен тәрбиеленгендердің құлағына бөтен сияқты болып естіледі. Сонымен бірге дәл осы түсініктер нақты (жекелеген) әдіснама дамуының заманауи деңгейінің айрықша ерекшелігі ғылымдар саласындағы өзіндік болмысы мен сипатталатын қағидатты жаңа түсініктегі біліміді енгізу негізделген. Осындай түсініктерге осы күнгі синергетикалық түсінік болып табылатын бифуркация, флуктуация, диссипация, аттрактора және инновациялы түсінік куматоид (гр.-толқын) түсінігін жатқызуға болады. Белгілі бір қалқымалы нысанды бере отырып, ол нысанның жүйелік қасиетін көрсетеді, пайда бола алады, туындай алады және құлдырай алу қасиеттерімен сипатталады. Ол барлық өз элементтерін бір мезгілде репрезенттемейді, ол оларды «сезімтал – аса сезімтал» түрде ұсынады. Айталық, орыс халқы сияқты жүйелік нысан белгілі бір уақыт – кеңістік аумағында ұсынылып локализациялана алмайды. Басқа сөзбен айтқанда, нысан толығымен ұсынылу үшін барлық орыс халқының өкілдерін жинау мүмкін емес. Сонымен бірге бұл нысан жалған емес, керісінше шынайы, бақыланады және зерттеледі. Ол көп жағдайда тұтас өркениетті – тарихи процестің бағытын анықтайды. Басқа әлдеқайда қарапайым жеңіл қолжетімді мысал – студенттік топ ол белгілі бір қалқушы нысанды, біресе жоқ болып кететін, біресе пайда болатын нысанды көрсетеді. Ол өзін барлық өзара әрекеттестік жүйелерінде табады. Осылайша оқу дәрістерін аяқтаған соң топтар тұтас нысан ретінде жоқ болады, осы кезде белгілі бір институционалды бағдарламаланған жағдайларда (топ нөмірі, студенттер саны, құрылымы, жалпы сипаттамасы) ол нысан ретінде табылады және өзінше сәйкестендіріледі. Бұдан өзге, мұндай куматоид институционалдыдан тыс көп түрлі импульстермен: достықпен, бәсекелестікпен және т.б. топ мүшелері арасындағы қатынастармен қолдау табады. Куматоид ерекшелігі оның кеңістік-уақыт локализациясына ғана немқұрайлы емес, сонымен қатар субстрат материалдың өзіне, оның құраушысына тығыз байланысты. Оның қасиеттері жүйелі, сәйкесінше оның құрамына кіретін элементтерге, олардың бар болуына және болмауына, олардың даму траекториясының ерекшеліктеріне немесе тәртібіне байланысты болып келеді. Куматоидты бір мағыналы түрде белгілі бір қасиетімен немесе ұқсас заттық түрде тіркелген қасиеттермен идентификациялауға болмайды. Барлық әлеуметтік өмір тұтасымен осындай қалқымалы нысандар – куматоидтарға толы. Куматоидтың тағы бір сипаттамасы ретінде оның қызмет етуіндегі белгілі предикативтілігін атап өтуге болады, мысалы: халық болу, мұғалім болу, белгілі бір әлеуметтік топ болу. Заманауи әдіснаманың басқа қағидатты жаңа тұсы болып зерттеудің «case studies» - жағдайлық зерттеу типі бойынша жүргізілуі саналады. Соңғылары дисциплинааралық зерттеу әдіснамасына сүйенеді, бірақ жеке субъектілерді, дергілікті топтық дүниетаным мен жағдайларды зерттеуді бағамдайды. «Сase studies» термині прецеденттің болатындығын көрсетеді. Жағдайлық әдіснаманың идеясы бадендік неокантшылдық мектебінің идиографиялық әдісінен туындайды деп есептеледі. «Біздің назарымызға жағдайлық детерминацияны танымның ажырамас факторы ретінде, реляционизм теорисы мен ойлаудың өзгерушілік теорисын қабылдауға мәжбүр болатынымыз сияқты, біз «өзіміздегі шынайылық аясының» болуы туралы түсінігімізді зиянды және дәлелденбеген гипотеза сияқты қабылдауымызға тура келеді. Жағдайлық зерттеудің екі типін ажыратады: дәлме-дәл және далалық. Екі типте де басты мағына жергілікті детерминацияға беріледі. Кейінгісі «ішкі әлеуметтілік» түсінігімен айқындалады және білімнің белгісіз алғышарттарының тұйық жүйесі сияқты түсіндіріледі. Заманауи әдіснама өзінің дәстүрлі әдістерінің шектелген әмбебаптығын сезінеді. Осылайша, гипотетикалық-дедуктазды әдіс дайын гипотезалардан баталып, «фактілердің әлдеқайда жақсырақ түсіндірілуінің қорытындысы» фазасынан секіріп кетуі негізінде сынға ұшырайды. Соңғысы абдукция деп аталған, ол өз кезегінде эмпирикалық фактілерден олардың түсіндірушілік гипотезасына ой қорытынды екенін білдіреді. Осы сияқты ой қорытындылар күнделікті тұрмысат және тәжірибеде жиі қолданылады. Адам түсіндіру кезінде ізденісте болғанымен абдукцияға жүгінеді. Ауру белгілері бойынша дәрігер аурудың себебін іздейді, детектив қалған іздер бойынша қылмыскерді іздейді. Осылайша, ғалым болып жатқан оқиғаны түсіндіру үшін әлдеқайда сәтті түсіндірмені табу үшін абдукция әдісін қолданады. Бірақ бұл термин индукция немесе дедукция сияқты танымалдылыққа ие болмаса да, одан көрінетін мағына мен әсерлі әдіснамалық стратегиясы бар. Ойша эксперимент туралы әдетте теоретикалық концепцияға негізделен кейбір қызметтердің жобасы ретінде айтады. Ол кейбір мінсіз құрылымдардың жұмысын жорамалдайды, салдарынан ол эмпирикалық мекемеге жазылады, ой қозғалысының теоретикалық деңгейінің құралы ретінде сипатталады. Заманауи әдіснамаға «қатаң емес ойлау» түсінігі енгізіледі, ол материалды меңгеру тәсілдерінің жарияланған барлық эвристикалық қолданыс мүмкіндігін көрсетеді. Ол «ми шабуылының» мүмкіндігін ашады, ол жерде нысан панорамалық білім алу және оның қызмет етуіндегі нәтижелердің панорамалық көрінісін алу мақсатында ой препарациялануына түседі. Заманауи ғылыми теория аксиоматикалық базис пен логикамен қатар болғандықтан, интуицияны пайдаланатындықтан, әдіснама бұған интуициялық талқылау рөлі сияқты қарайды. Осының есебінен жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар арасындағы алшақтық қысқарады. Осының арқасында зерттелетін нысандар мен процестердің зерттелу аясының кеңеюі, стандартты емес шешімдер мен дәстүрлі амалдардың кеңеюі жүреді. «Әдіснамалық жаңартпаны» сипаттайтын бірнеше қасиеттер ерекшеленеді: -біріншіден, нысанды зерттеудегі дисциплинааралық бағдарламалар кешенінің рөлінің күшеюі; - екіншіден, тұтастық және интегративтілік парадигмаларының нығаюы, әлемге деген жан-жақты жаһандық көзқарастың қажеттілігін сезіну; - үшіншіден, идеялар мен синергетиктер әдісін кеңінен енгізілуі, апатты-тосын структурогенезді синергетикті әдістердің енуі; - төртіншіден, алдыңғы қатарға түсінік пен санатты аппараттың жаңа позицияларының шекті қозғалысы, әлемнің ғылыми картина эволюциясының постклассикалық емес стадиясын, оның тұрақсыздығын, анықталмағандығын, хаосомность екендігін көрсетеді. - бесіншіден, ғылыми зерттеуге болжау сызбасынан таралатын көпальтернативті және темпоральды факторларды енгізу; - алтыншыдан, «объективтілік» және «субъективтілік» санаттары құрамының өзгеруі, жаратылыстану және әлеуметтік ғылымдар әдістерінің жақындасуы; - жетіншіден, рационды емес әрекеттер аясын шектейтін зерттеу тәсілдері мен дәстүрлі емес тәсілдердің мағыналарының күшеюі. Жоғарыда аталған анықтамалардың барлығы «әдіснамалық жаңатпаның» индикаторлары роліне ие бола алмайды. Олардың арасында да өзіндік формулировкадағы ішкі қарама-қайшылықтары болуы мүмкін. Бірақ, «әдіснамалық жаңартпаның» фактісінің тіркелуі аса маңызды мағынаға ие. Оның сипаттамаларынан тек ғалымдарға ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік жұмысшылар да, барлық типтегі қоғам қызметкерлері де қолданатын әдіснамалық қамтамасыз етудегі тәжірибелік қажеттіліктер көзге бірден түседі. Бүгінгі күні қоғамдағы әдіснамалық мәдениет деңгейі туралы жиі айтылып жүр. Шешім қабылдайтын тұлғалар сынақ және қателіктер арқылы емес, бірден нәтижені қамтамасыз ететін әдінамалық қамтамасыз етуді және нәтижеге жету спектрінің анықталу әдістерін қарастырғанды жөн көреді. Осы нәтижені алу тәсілі ретінде болжам мен алғышартқа негізделген болса да, ғылыми негізділік талаптарын ұсынады. Әдіснамалық мәдениет ғалымның әдіснамалық санасымен репрезенттеліп, онық қызметінің факторына айналады, танымдық процеске ұласып, оның әдіснамалық жарақтануы мен тиімділігін күшейтеді. Заманауи әдіснаманың қағидатты инновациясы болып оның ойлау қабілетінің постаналитикалық таным деңгейіне ұмтылуы болып табылады. Бір жағынан бұл теорияның тарихи-критикалық қайта құрылуына ұмтылуға байланысты (осы жерде бірден талдаудың үш саласы ұштасады: тарихи сала, критикалық және теориялық сала). Ал басқа жағынан – ол теория мен саясатқа байланысты қатынастардың есебін болжайды. Постаналитикалық ойлау лабиринтте адасқан лингвистикалық талдауда шектеліп қалмайды. Постаналитизм нақты аналитикалық философияның шегінде қалады. Постаналитизм аналитикалық көкжиекке қарап, жаңа референттердің жиынтығын көре отырып, заманауи шындықтың көп түрлілігін және анықталуды қалайтын қатынастарды байқап, әдіснамалық ойдың зерттеу әдісі болатын сияқты сипатта болады. Бұл кейбір дисциплиналы және гуманистік сөздіктерге деген, әлеуметтік онтологиядғы эпистемологияны жылдамдатуға бағытталған сын болып табылады. «Әдіснамалық күрес» сипатының болуына назар аудармаса, заманауи әдіснамаға деген көзқарас толық болмайды. Бекітілген ғылыми парадигма барлық ғылыми қауымдастықтарға зертеудің стеротиптелген стандарттары мен үлгілерін жіберген жағдайда әдіснамалық экспансияның ізін ажыратуға мүмкіндік туады. Ғалымдар «әдіснамалық күрестен» аттап кеткен кездер мысал ретінде кездесіп жатады. Осылайша, А.Пуанкаре ғалымдар арасындағы келісім конвенциясын қабылдаудан тұратын рецептті турасынан жеткізеді. Оларға келісім жасау керек, бірақ ол оңай болып көрінгенімен, сондай жеңіл және оңай емес. Ғалымдар үшін әдетте пікірталас, полемика, позиция мен көзқарастарының қарама-қарсы келуі, соқтығысуы сияқты процестер тән болып келеді. Әдіснамалық күреске жаңа әдіснамалық стратегияны қолдануға көшкендегі зерттеу процедурасының ауыртпалығы туындаған кездегі әдіснамалық инерция мехнизмін жатқызады. Мысалы, детерменизмді индетерменизммен ысырып тастау, қажеттілікті – мүмкіндікпен, болжамдылықты – болжанбайтынға, диалектикалық материализмді – синергетикаға алмастыру және т.с.с және осы күнге дейін ғылыми қауымдастықтардың өкілдерінің әртүрлі бағалауы. Осы жерде ғалым саналы түрде белгілі бір әдіске немесе таным әдісінің бейімделуін алдын ала жеңуі мүмкін бе, танымдық міндеттерді шешуде оның стилі мен ойлау тәсілі қаншалықты инвариантты деген ойға қатысты қосымша мәселе туындайды. Методология түсініктік аппараттарды және әдістерді, сонымен қатар орнатылған эмпирикалық құрылымы бар теоретикалық конструкцияның нақты методологиялық сұлбаларын жасауға және белгілі жалпы шешімдерге батуы мүмкін. Мұның барлығы методологиялық ұмтылыстардың алуан түрлі екендігін көрсетеді. Заманауи методология үшін бұрынғы кездердегі сияқты эмпирикалық және теориялық экспликация мәселелері маңызды болып табылады. Ғылыми танымның дамуы теориялық аппараттағы өзгерістердің эмпирия жағынан болатын ынталандыруларсыз оырндалуы мүмкін екендігін көрсетті. Сонымен қатар теориялар эмпирикалық зерттеулерді ынталандыруы мүмкін. Бұл өз кезегінде зерттеудің эмпирикалық деңгейінің сөзсіз бірінші екендігін көрсетеді. Танымның теориялық және эмпирикалық деңгейлерін сезімталдық және рационалдылық қатынасына теңестіру мүмкін бе деген сұрақтың жауабы оң болып шешілуі екіталай. Бұл мағлұмат өзінің қарапайымдылығы және элементарлылығмен алдамшы болмайды, ойланушы оқырман «болмайды» есебіне бас июі ықтимал. Теориялық деңгейді микроұғынудың рационалды әдісіне ғана жатқызуға болмайды, дәл солай эмпирикалық деңгейді сезімталдылыққа жатқызуға болмайды, себебі, танысның екі деңгейінде де ойлану да сезім де бар. Сезім және рационалдылықтың өзара байланысы түрлі мөлшердегі артықшылығы бар танымның екі деңгейіне де орны бар. Қабылдау мәліметтерін сипаттау, бақылау нәтижелерін белгілеу яғни эмпирикалық деңгейге қатыстының барлығын сезімталдылық қызметі ретінде көруге болмайды. Ол белгілі бір теориялық тілді талап етеді. Теориялық деңгейдегі нәтижелерді алу рационалды сфераның құзіреттілігіне жатады. Сфзбаларды, графиктерді, сұлбаларды қабылдау сезімталдылық қызметін болжайды; негізгі орынды елестету процестері алады. Сондықтан териялық – ойлау, эмпирикалық – сезім категорияларын ауыстыру заңсыз. Гуманитарлық және табиғи ғылымдық білімдер методологиясын айыру мәселелерін шешуде Г. Х. Фон Вригтом ұсынған мәліметтер өзінің белгілі түсініктігімен тартады. Ғылым философиясындағы аристотельдік және галилейлік ғылымдарды қолдана отырып, ол бірінші байланысланыстыруды – телеономия, ал екінші – каузалдылықды байланыстыруды ұсынады. Телеономия және телеономикалық түсіну эффектісін, ал каузалдылық пен каузалдық – түсіндіру эффектісін тудырады. Телеономикалылық гуманитарлы, ал каузалдылық жаратылыстану ғылымдарымен байланысады. Осы және басқа жағдайларда орынды номос – заң алады, бірақ номикалық қатынас әртүрлі байқалады. Каузалдық анықтама өткенге бағыттайды: «Бұның болған себебі бұрын болғадығында», - мұндай түсініктемелердің типтік құрылымы. Сонымен, оларда себептік фактор мен салдар факторының арасындағы номикалық байланыс болжанады. Қарапайым жағдайда бұл шарттастық қатынасы болып табылады. Телеологиялық ойлау үнемі мақсатпен «не үшін» байланысты болатын( Аристотель анықтамасы бойынша). Гуманитарлы білімнің методолгия телеономдылығы шағылыстыратын процестің мақсаты мен бағытын, оның қандай да бір финалды құрылымын көрсетеді. Ұсынылған шешімге байланысты егер де тарихтың мақсаты болмаса да оған осы мақсатты белгілеп береді. Ол үнемі «Не үшін» деген сұраққа жауап табуға тырысады. Сондықтан гуманитарлы танымның методологиясы өзіндік мақсаттар мен адамдық қызмет мағыналарын есепке қосу арқылы құрылады деген қорытындыға келуге болады. Өзіндік қалаулары бар адам ғылыми таным методологиясының қажетті және бағыттауыш компоненті болып табылады. Себебі, тегіннен тегін causa finalis – қорытынды шешімі үнемі мақсатпен байланыстырылып келген жоқ. 2.Зерттеу методологиясының мәселесі кез келген ғылым үшін, әсіресе заманауи кезеңде актуалды болып табылады. Сонымен қатар, ғалымдарға зертеулердің біртұтас стратегиясын құру мақсатында қоғамда ғылыми ұйымдардың жаңа формалары, үлкен зерттеушілік ұжымдар пайда болуда. Математика мен кидернетиканың дамуымен байланысты түрлі пәндерде «өтпелі» ретінде қолданылатын пәнаралық әдістері деп аталатын ерекше класс туады. Заманауи ғылымның методология мәселелеріне қызығушылығы ерекше үлкен екендігінің дәлелі болып, философияның ішінде ерекше саланың пайда болу фактісі табылады. Методологиялық мәселелер талдауымен философтар ғана емес, осы пән облысындаы мамандар және нақты ғылым өкілдері де айналыса бастады. Методологиялық рефлексиның ерекше түрі пайда болады – ішкі ғылымдық методологиялық рефлексия. жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|