Талғат сайрамбаев
Сан есім: Алтыншы өзінің барлық күшін ең соңғы айналым- ға қалдырып отыр («Лениншіл жас»). Есімше
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
| Сан есім: Алтыншы өзінің барлық күшін ең соңғы айналым-
ға қалдырып отыр («Лениншіл жас»). Есімше: Ащы мен тұщыны татқан білер, жақсы мен жаман- ды жортқан білер (Мақал). Міне, осы сөйлемдердегі жақсы, білекті, алтыншы сөздері нөлдік тұлғада затталып жұмсалуына байланысты айтылса, жығар, қалдырып отыр сөздерімен қиыса байланысқан сөз тіркестерін құрауда. 2. Тəуелдік тұлғада: Сын есім: Солардың ең көрнектісі жəне бар жиынға қадірлі, сүйіктісі – мынау қос ішекті домбы- раны безілдетіп отырған орта бойлы, қызғылт жүзді, кең ақ маңдайлы, нұрлы жігіт (М. Əуезов). Сан есім: Сауын сиырдың жүзден жиырма бесі асыл тұқым- ды болса, жүздің бергенін береді (Ғ. Мұстафин). Есімше: – Көргеніміз көп біздің (Т. Ахтанов). Бұл сөйлемдер- де жүзден жиырма бесі, көргеніміз, ең көрнектісі, қадірлі, сүйік- тісі өз баяндауыштарымен қиыса байланысқан сөз тіркестерін құрап тұр. 3. Көптік тұлғада: Сын есім: Осыдан соң барлық үлкендер көтеріліп шығып кетті (М. Əуезов). Желе жортып аттылар кетті жөніне (Ғ. Мұстафин). Есімше: Қарғитын бала ұстатпай жылдам өтуге тырысады, отырғандар ұстап алуға тырысады (С. Мұқанов). Тілде кейде кез келген ойды беруде əртүрлі əсірелеу процесі, соған сəйкес түрлі эпитет, т.б. элементтерді қосып, жан-жақты көрсету процесі де барлығы белгілі. Тілде ондай құбылысты плеоназм дейді. Оның өзінің де бірнеше түрі бар. Бұл плео- назм принципінің тілде өзіндік орны барлығы белгілі. Керісінше, кейде тілде плеоназм құбылысында антонимдерді үнемдеп қолдану да кездеседі. Егер алдыңғы тілдік заңдылық- тарда əртүрлі сөздерді көп мөлшерде пайдалану болса, ал тілдік экономияда, керісінше, сөйлегенде не жазғанда сол сөйлемді тү- сінуге нұқсан келтірмейтін сөздер сөйлемнен түсіп қалып оты- рады да, бірақ ол түсіп қалған сөздер сөйлемнің жалпы мəнінен белгілі болып отырады. Ал біз бұл жұмыста сол тілдік экономия- ның бір көрінісі субстантивтену процесі, оның əсерінен бір бай- ланысу формасының екінші байланысу формасына ауысуы тура- лы мəселені арнайы қарадық. Өйткені бұл мəселе орыс тілі жəне түркологиялық əдебиеттерде сөз болып қозғалған емес. |