Талғат сайрамбаев
Атау септікті меңгеретін септеуліктер
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
- Бұл бет үшін навигация:
- Табыс септікті меңгеретін септеуліктер
- Шығыс септікті меңгеретін септеуліктер
- Көмектес септікті меңгеретін септеуліктер
| Атау септікті меңгеретін септеуліктер: сайын, үшін, арқы-
лы, бойы, туралы, жөнінде, жайында, т.б. Мысалы: Саймасай жайында əңгіме осымен тынды (Б. Дəулетбаев). Мен үшін тап- сырып жіберші деген Тоқабайдың қыңқылы да Сəкеннің мазасын алды (Т. Кəкішев). Барыс септікті меңгеретін септеуліктер: дейін, шейін, қарай, қарсы, таман, т.б. Мысалы: Соған шейін бітірмесе өзім бір жай- лы қыламын (С. Мұқанов). Бір күні үйге отыра алмағасын Қо- жаш үйінен түс ауа шығып, тым болмаса Ғайшамен дидарласып кетейін деп Амантай ауылына қарай беттеді (С. Көбеев). Табыс септікті меңгеретін септеуліктер: туралы, жөнінде, жайында, дейін, шейін, т.б. Абай бүгін орыс достары туралы көп айтты (М. Əуезов). Шығыс септікті меңгеретін септеуліктер: соң, бері, кейін, бетер, бұрын. Мысалы: Сонан бері төрт жыл араларында хат үзілген емес (З.Шүкіров). Көмектес септікті меңгеретін септеуліктер: бірге, қабат, қатар. Мысалы: Себумен қатар қорғау қажет (Ғ. Мұстафин). Кеу- десі толы арман еді, əн еді, бəрін өзімен бірге əкетті (Б. Соқпақбаев). Біздің шахталардың жайын Алматыға дейін жазып жібер- ген кім? (Ə. Əбішев). Жалт қарасам, Шұға үйіне қарай кетіп бара жатыр екен (Б. Майлин) деген сөйлемдердегі қарай, дейін шылауларының қызметін талдай келіп, А. Ысқақов Алматыға, үйіне сөздерінен шылауларды түсіріп айтуға болатындығын, бірақ оны түсіріп айтуда кейде ойды тиянақтау жағы əлсірейтіндігі ай- тылады [45, 375]. Мысалы, сол сөйлемдерді «Біздің шахталардың жайын Алматыға жазып жіберген кім? Жалт қарасам, Шұға үйіне кетіп бара жатыр екен», деп те айта беруге болады. Бұл сөйлемдердегі негізгі қарастырып отырған үйіне қарай түйдекті тіркестер де, сол сияқты кейінгі сөйлемдердегі Алматыға, үйіне сөздері пысықтауыштық қатынаста жұмсалған. Бұл жер- де олардың синтаксистік қызметінде ешбір өзгешелік жоқ. Сон- да, бірінші сөйлемде шылаулар қатысып жұмсалса, екінші сөй- лемде шылаусыз жұмсалған. Бұл арадағы айырмашылық тек олардың мағыналық реңктерінде ғана демекпіз. Өйткені бірінші сөйлемдердің мағыналық ерекшеліктері, яғни мекендік жағы айқынырақ. Жоғарыдағы мысалдарда шылаулар өзі қатысты сөз- дің мағынасын толықтыра түседі деген қағиданы дəлелдей түседі. 426 Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері Осы күнгі əдебиеттерде шылау қатысты сөйлем мүшесінен немесе сөз тіркесінен шылауды алып тастағаннан сөйлем мағы- насы онша өзгеріске ұшырамайды деген қағида басым. Шы- лау өзі тіркескен сөздің мағынасын тек толықтыра түсумен ғана шектелетін сияқты. Дегенмен мына сөйлемдер құрамындағы шылаулардың қалай жұмсалғандығын талдап көрейік. а) Күлпаршын жайында Совет арқылы қанықпын (С. Ома- ров). Ысқақ жайында мұндай əңгімелер көп (Б.Соқпақбаев). ə) Оған дейін Баршын мен Бөбек қол шанада буылып-түйіліп жолға əзір тұрған жүкті бұзып, ыдыс-аяқ, ас-суды кемеге қайта шығарды (Ə. Сариев). б) Содан бері ақ жаңбыр толассыз сорғалап, малды да, жанды да мезі қыла бастаған еді (Ə. Əбішев). Осы мысалдарға қарағанда шылаулардың өзі қатысты сөздердің синтаксистік қызметін ай- қындауда қызметі ерекше. Совет арқылы, Ысқақ жайында, Оған дейін, Содан бері сияқты күрделі сөйлем мүшелерінен көмекші сөздерді алып тастасақ, бағыныңқы сөз бен басыңқы сөздердің ара- сында синтаксистік мағыналық байланыс болмайды. Осы себеп- тен олардың арасында, жоғарыдағы формада байланысуы да, синтаксистік қатынасы толық тұрақтамаған бейберекет сөздер тобы шығады. Сөйтіп, өзара түсінісуге қажетті синтаксистік заңдылықтары сақталған айқын сөздерден арқылы, жөнінде, дейін, жүктеу/скачать 2,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|