Талғат сайрамбаев

429
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
өз алдына қарастыру орынды сияқты. Өйткені көмекші сөздерде 
дербестік жоқ болса, бұл бол көмекші етістігінде мағыналық 
жағынан нақтылық бар. Сондықтан да ондай көмекші етістік ар-
қылы барлық сөйлем мүшелерінің жасалуы қазіргі кезде белсенді 
түрде қолданылады. Мысалы: Дəл қазір Аққұртқа кіммен болса да 
айқасқа түсуге дайындалды. Енді болса Аққұртқа Тасшайнардың 
кең ығына тығылып, бойы жылып, көңілі орнына түсе бастады 
(Ш.Айтматов). Осындағы курсивпен жазылған сөзге болса сөзі 
қосылып барып сөйлем мүшелері жасалып отыр. 
6) Сол сияқты қысқарған сөздер мен жеке дыбыстардан да 
сөйлем мүшелерінің жасалуы қазіргі кезде баршылық. Олар да 
əрбір сөйлем мүшелерінің жасалуында жеке-жеке беріліп оты-
рады. 
7) Бір сөздің қайталануы арқылы құралған сөйлем мүше-
лері. Сөйлем мүшелері тек дара жəне күрделі түрлерімен бірге 
бір сөздің қайталанып жұмсалуы арқылы да жасала береді. Мұн-
дай формалы сөйлем мүшелері күрделі құрамда болғанымен, 
жасалуы жағынан əдеттегі күрделі сөйлем мүшелерінен ерекше. 
Тілімізде қайталаудың бірнеше жолы бар. Бастады, Нұреке, ба-
стады! Нұрымжанның ауылы ғой, Нұрымжанның ауылы! Алай-
да... алайда оны бір көре алмай, қалай ғана іштен тынбақпын. 
Біріншіден, – деді Жұман да барынша сабырлы сөйлеуге ты-
рысып, – мен ол кісінің астымызға атын беріп, аузымызға асын 
тосқан жақсылығын ұмыта қойған жоқпын. Ұмытпаймын да. 
Ұмытпаған екенмін деп мен арадағы жеке бастың сыйластығын 
қоғамдық мүдделерімен айырбастай алмаймын (К. Сегізбаев). 
Міне, бұл бір автордан алынған жеке немесе текстегі сөй-
лемдерде курсивпен жазылған сөздердің бəрі қайталанып беріл-
ген. Бірақ бұл қайталанған сөздер делінгенімен, олардың əрқай-
сысы бір-бірімен грамматикалық байланысы жоқ, бір-біріне қа-
тыссыз əртүрлі сөйлем мүшелері. Бір ғана сөздің өзара граммати-
калық байланысқа еніп, сөз тіркесі жағынан біріне-бірі бағы-
ныңқы, басыңқы сыңарда жұмсалатын топтары да бар. Өзгені 
не қылайын, отаршылдың саясатын қолданбас-ау дейтін білім 
кеңесі екеш білім кеңесі де мені аямады (М. Дулатов). Таңатар 
мен Кебек өзінің оң қолы, атыс десе атысқа дайын, сарбаз 
(Н. Əбуталиев). Тіпті, өзі екеш өзі де осындай ілуде бір қалыптан тай-

430
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
ып ойына түспесе, есіне алып жарымайды емес пе? (Ə.Кекілбаев). 
Енді қыстың осы басталғаны басталған (А.Сейдімбеков). Осы 
сөйлемдегі білім кеңесі екеш білім кеңесі, өзі екеш өзі, атыс десе 
атысқа, басталғаны басталған деген қайталанған сөздер сол то-
бымен сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметінде жұмсалады. 
ƏДЕБИЕТ
1. Жапаров А. Азыркы кыркыз тили. ІІ бөлім. Фрунзе, 1966.
2. Бəйтенов І. Сөйлем мүшелері туралы // Халық мұғалімі, 1939.
3. Басымов Х. Ауыл мұғалімі, 1938.
4. Жұбанов Қ. Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан // Ауыл 
мұғалімі, 1937.
5. Аманжолов С. Сөйлем мүшелерін топтастыру мəселелері // Тіл 
мəселелері. 2 жинақ, 1936.
6. Басымов Х. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері // Халық мұғалімі, 1939.
7. Леви Брюль. Первобытное мышление. М., 1930.
8. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. М., 1958.
9. Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. М.-Л., 1945.
10. Марр Н.Я. Избранные работы, II.
11. Андреев Н.Д. Ранний индоевропейский праязык. Л.,1986.
12. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. М., 1958.
13. Шахматов А.А.
Синтаксис русского языка. 2-ое издание. 1941.
14. Hermann
Раut. Prinzipen der Spachgeschichte. 1921.
15. Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. М.-Л., 1945.
16. Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы. 
1940.
17. Iespersen O. Hen Volk, 1964.
18. Гвоздев А.Н. Формирование у ребенка грамматического строя рус-
ского языка. М., 1949. 
19. Артемов В.А. К вопросу об интонации русского языка. Учен. зап. I 
МГПИИЯ, Т.VI. Экспериментальная фонетика и психология речи. 
М., 1953.
20. Аяпова Т.Т. Развитие синтаксиса речи детей. Алма-Ата, 1988.
21. Проблемы фразеологии. Исследования и материалы. М.-Л., 1964.
22. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1978.
23. Сəрсенбаев Р. Қазақ тілі фразеологиясы. Алматы, 1973.
24. Айтбаев У. Способы передачи фразеологизмов в переводах произ-
ведений А.М.Горького на казахский язык. Алма-Ата, 1971.
25. 
Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем əдебиетте қолданы-
луы. 1972.

431
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
26. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1971.
27.
Валюсинская-Донскова З.В. Глагольные фразеологизмы в качестве 
главного компонента словосочетания//Совещание языковедов юга 
России и Северного Кавказа по вопросу о связи в словосочетании. 
Тезисы докл. Ростов на-Дону, 1961. 
28. Жуков В.П. Некоторые общие положения о соотношении фразеоло-
гизма со словом//Вопросы фразеологии. III. Труды Самаркандского 
госуниверситета им. А.Навои. Самарканд, 1970.
29. Амосова А.Н. Основы английской фразеологии. Изд-во Ленинград-
ского университета, 1968. 
30. Жуков В.И. Соотношение фразеологической единицы и ее компо-
нентов со словами свободного употребления в филологической на-
уке. М., 1978.
31. Фразеологический словарь русского языка. Под.ред.А.И.Молотко-
ва. М., 1978.
32. Бектұров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі. Алматы, 1979.
33. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1967.
34. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1974. 
35. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Алматы, 1948. 
36. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1971. 
37. Байтұрсынов А. Тіл – құрал. Сөйлем мүшесі жəне түрлері. III-бөлім. 
Тіл танытқыш кітап. Орынбор, 1924.
38. Грамматика современного русского литературного языка. М., 1970.
39. Шаазизов Ш Ш. Подлежащее и его выражение в современном уз-
бекском литературном языке.Ташкент, 1973.
40. Закиев М.З. Синтаксический строй татарского языка. Изд. Казан-
ского университета, 1963.
41.
Джапаров А. Главные члены предложения в современном киргиз-
ском языке. Фрунзе, 1964. 
42. Адмони В.Г. Введение в синтаксис современного немецкого языка, 
М., 1955.
43. Бабайцева В.В. Изучение членов предложения в школе (Пособие 
для учителя). М., 1975.
44. Маслов Д.С. Введение в языкознание. М., 1975.
45. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1964.

432
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: