Талғат сайрамбаев
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
- Бұл бет үшін навигация:
- -са, -се
| Сөз тіркесі мен жай сөйлем
тінде жұмсалып, тілек, қалау, талап, т.б. мағыналарда жұмса- латындығы туралы ғылыми талдауларды келтірелік: Қ. Неталиева шартты рай тұлғалы етістіктер туралы айта ке- ліп, кейде ондай тұлғалы сөздерді: «Шартты рай тұлғалы етіс- тіктер керек модаль сөзімен оқыса керек, білсе керек қой түрінде де жұмсала береді. Олар керек модаль сөзімен айтылуда көбіне- көп оқыған болуы керек, барған болуы керек, бітуің керек қой сияқты тіркестермен мағыналас болады. Іс-əрекеттің, қимылдың нəтижесі көрінбейді» – деп, шартты рай тұлғалы сөздердің қа- лай да басқа сөздермен бірлікте келетінін көрсетеді [112, 196]. Р. Сыздықова Абай шығармаларындағы, тіпті онан да бұрын болған -са, -се жұрнақты етістіктердің керек сөзімен тіркесіне біраз тоқталған [113, 268-271]. Əрине, автор -са, -се тұлғалы етістік пен керек сөзінің тіркесі деп беруіне қарағанда, оның синтаксистік жағын сөз етті деуге болады. Автордың мына мы- салдарына назар аударалық: Жұрт айтқан сол анттың мезгілі келсе керек. Мен де, сен де амалсыз көнсем керек [113, 269] – дегенде шартты райлы келсе, көнсе етістіктері керек сөзімен синтаксистік тіркес құрай алмайды. Себебі, керек модальдік сөзі дəл осы сөйлемдерде сөйлемді жеке тұрып тиянақтай алмайды. Өйткені сол сөйлемнің бастауыштары керек сөзімен мағыналық қиыса алмайды. Егер: Мына кітап маған керек дегенде керек сөзі сөйлемді жеке өзі тиянақтап кітап, маған сөздері керек сөзімен өзара сөз тіркестерін құрай алса, ал жоғарыдағы сөйлемдердегі керек сөзі келсең, көнсем, сол сияқты барса, білсе, қылса сөз- дерімен өзара грамматикалық байланысқа түсе алмайды, олай болса, өзара сөз тіркесін де құрай алмайды. Мұндай конструк- циялы топтардың сол сөйлемдер үшін негізгі мағыналы сөздері -са, -се тұлғасы етістікті сөздерде, ал керек сөзі ол сөздерге тек көмекшілік қызметте жұмсалған деп білуіміз керек. Р. Сыздықова екінші бір еңбегінде: Ал Əмір болса сол балалар ішіндегі əнші, өнерші боп келеді. Менің болса мұршам жоқ – деген сөйлемдердің тыныс белгісін құрмаластың тыныс белгісімен шатастыруға болмайтындығын айта келіп, көбіне Əмір болса, менің болса де- гендерден кейін тыныс белгісін қоюға болмайтындығын, ондай тұлғалы сөздердің үнемі шартты рай бағыныңқы сабақтастан гөрі бастауыш не анықтауыш қызметінде жұмсалатындығын дұрыс көрсетеді [114, 10]. 308 Сөз тіркесі мен жай сөйлем Проф. М. Томанов шартты рай тұлғалы етістіктердің қалып- тасуының тарихи жағына баса назар аудара келіп, ондай тұлғалы сөздердің шарт мағынасымен бірге мезгіл мəнін жəне қалау мəнін де беретінін көрсетеді [115, 110]. Əрине, -са, -се жұрнақтарының етістікке тікелей жалғануы оншалықты ой сала қоймағанымен, ондай тұлғалы сөздердің қимыл есімдерінен соң жалғануының кейбір өзіндік сыры барлығы ой салатын сияқты. Автордың көрсеткен: ер кусурсады татығсады сатығсады барығсады сөздерінде -са, -се шартты рай жұрнақтары -ығ қимыл есімінен кейін жалғанып тұрғандығын жəне ондай тұл- ғалы сөздердің сол мысалдарға келтірілген сөйлемдерінде сөй- лемнің соңында келіп, баяндауыш қызметінде жұмсалғанын анық көруге болады [116]. Автор одан əрі ығсаң тұлғасының əрі есім, əрі етістіктерге жалғануын айта келіп, қазақ тілінде сусақ, үйгірсек, жемлек сөздерінің пайда болғандығын, бірақ ол сөздер сөйлемде қол- дануында үнемі сөйлемнің соңында ғана емес, тіпті сөйлемнің ішінде, яғни тобуғсаң еріс – қызметті тілеуші, сүюші кісі де- генде есімді сөз тіркесін құрап, анықтауыштық қатынаста да жұмсалатындығын көрсетеді [116, 112]. Мұның өзі шартты рай тұлғалы сөздердің қазіргі қасиетіне қарағанда ерте кездегі қолдану аясында өзіндік үлкен ерекшелік- тің барлығын көрсетсе керек. Егер қазіргі қолдану барысында жүктеу/скачать 2,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|