102
Күрделі сөз тіркестері
Сын
есiмдердiң, оның iшiнде қатыстық сын есiмдердiң есiм-
дi сөз тipiкecтepiн құраудағы ерекшелiгiн арнайы сөз еткендердiң
бiрi – Н.З. Гаджиева. Автор, əcipece,
-лы, -лi жұрнақты тipкecтің
тек қазiргi кездегi ғана емес, бұрынғы ескерткiштердiң де бар-
лығынa арнайы тоқтап, осы мысалдармен дəлелдейдi. Сол еңбектен
«Распространенные определительные словосочетания»
деген
бө-лiмiнде автор
-лы, -лi қатысты сын есiмдерiнiң бiрi
(ipi ка-
лuбрлi зеңбiрек) күрделi түрде де жұмсалатындығын дұрыс көр-
сетсе [96, 78], профессор Н.А. Баскаков
қара көздi қыз, көп мал-
ды адам деп eкеуi де тек
-лы, -лi жұрнақты
қатыстық сындар-
дың күрделi болатындығын айтумен шектеледi [97, 166]. Осы
пiкiрдi қолдай келiп, А. Баскаков (үстеу, сын eciм)
eң байырғы,
өте тамаша, т.б. күшейткiш үстеулердiң де қатысын күрделiге
қосады.
-лық, -лiк жұрнақты сөздер тек сын eciм ғана жасап қой-
май, зат eciм де жасайтындығын кейбiр ғалымдар дұрыс көрсет-
кен [98, 20].
-лық, -лiк жұрнағының қолданылуының тағы бiр epeкшелi-
гiн, яғни əлi де
болса ондай жұрнақты сөздердi eдeндiк ағаш,
үйлiк кiрпiш, столдық ағаш дегендегi
едендік, үйлiк, столдық
туынды сын есiмдерi айтылғанымен,
тiлiмiзге арнайы енген тip-
кec емес дей келiп, Маманов
-лық, -лiк (оның варианттары) зат
eciм, сын eciм жəне өткен шақ есiмшеге жалғанып жұмсалатын-
дығын көрсетеді [35, 27].
Жалпы
-лық, -лiк жұрнақты
сын есiмдер сияқты тағы да
анықтауыштық сөз
керек етіп жұмсалатындығын А. Төлеуов,
Ы.Е. Маманов еңбектерiнде ескерiлген.
Мектеп, педучилище жəне жоғары оқу орындарына арналған
еңбектерден мынаны аңғаруға болады: Ғ. Əбуханов сын eciм
тудыратын 20 түрлi жұрнақ бар десе, І.
Кеңесбаев, А. Ысқақов,
К. Аханов 21 түрлi деп; ал Сауранбаев 20, А. Төлеуов
29, «Қазiргi
қазақ тiлiнде» 2, «Қазақ тiлiнiң грамматикасында» 25, Ж. Шəке-
новте 27-ге бөлiнiп берiлген.
А. Ысқақовтың «Қазiргi қазақ тiлi» оқулығында сын eciм ту-
дыратын жұрнақтардың бiрнеше түрлерi берiлген.
Осы жұрнақтағы сөздер өзі
қатысты сөзбен дара да, күрделi
түрде де тіpкece береді. Əсіpeсe, олардың күрдел ену процесi көп-
103
Күрделі сөз тіркестері
теген жұрнақтарға тəн. Олардың барлығының күрделену форма-
ларын бере беру мүмкін емес. Сондықтан
тек кейбір жұрнақты
түрлерінің күрде ленiп, сөз
тipкeciнің бағыныңқы сыңарда жұм-
салуын арнайы сөз
етiп отырмыз.
Достарыңызбен бөлісу: