GENESIS OF NATIONAL IDEA IN THE KAZAKH LITERATURE

60 
 
Tengrianstvo has influenced on the process of national idea’s formation. Acting as the integral 
component of national customs and traditions, it causes features of outlook of people. Leading idea 
of tengrianstvo is the unity of the person with the nature, an indispensability of the valid and careful 
attitude to world around, to a cultural heritage of the past. Its essence is made with four harmonies: 
harmony of the person with internal «I», harmony of interpersonal attitudes, harmony of unity of 
the person and an environment, harmony of relationships of the person and religion which in fact 
have laid down in a basis of national idea. Tengrianstvo has essentially enriched culture of Kazakhs, 
having created necessary preconditions for spiritual progress of a society and origin of idea 
«Mangilik El». 
The national idea receives reflection in works of oral national work, in a heritage of Kazakh 
akyn and zhyrau of XV-XIX centuries – Asan-Kaigy, Dospambet, Shalkiiz, Bukhar-zhyrau 
Kalkamanov, Makhambet Utemisov, Sherniyaz Zharylgasov, Suyunbai Aronov, Birzhan 
Kozhagulov, Aset Naimanbaev, Sara Tastanbekova, Dulat Babataev, Shortanbai Kanaev, Murat 
Monkeev. Aitys acts as the form of expression of public consciousness. In works of oral national 
work, akyn and zhyrau social problems, ideas of freedom, independence of people are 
comprehended. The great attention is given history and culture of Kazakhs. 
In the Kazakh literature of ancient and khan periods civil patriotic ideas, idea of unity of 
people are reflected. Wide illumination in it was received with subject matter of struggle for 
independence and freedom.  
For the Kazakh literature ancient and khan periods the originality caused by an originality of 
historical and cultural process, tendencies of progress of a society, development of the Kazakh 
statehood is characteristic.  
Civilization and patriotism act as distinctive features of works of oral national work, a 
heritage of akyn and zhyrau, cause an essence of national idea and idea «Mangilik El». 
The national idea indissolubly connected with national mentality, is shown through a national 
originality of the literature. It receives reflection at all levels of a content and poetics of works of 
Kazakh writers. Display of national idea is observed in outlook of the author and heroes, their 
psychology. It defines a basis of their self-identity and causes features of their behaviour.  
The national idea finds an embodiment at a level of spiritual experience of people with its 
centuries-old history and the traditions, becoming object of the image in works of fiction. 
It has been revealed, that the great value at studying of this problem has research of the 
images created by the writer. They act as carriers of a national specific character, the archetypes 
which have developed in a society during historical and cultural progress.  
The national idea is reflected in a level of subjects of works of the Kazakh writers. In work of 
artists of a word, alongside with universal and eternal problems, questions, meaningful for specific 
people are mentioned.  
National idea it becomes frequent an integral part of a plot of works of the Kazakh literature. 
Through it acts of heroes refract. It acts as a criterion of their spirituality and morals, motivates their 
behaviour. 
The national idea serves subject matter of the art image. Addressing to the historical and 
cultural past of people, ancient legends, legends, comprehending the social phenomena, features of 
the modern validity, writers aspire to comprehend an essence of idea «Mangilik El», natural and 
which natural basis is the national idea.  
By virtue of multinational character of our country work of the Kazakh writers is quite often 
penetrated by inonataional images, ideas and motives. In this plan there is an original dialogue of 
cultures, outlooks, ethical values. 
Accordingly the national idea gets special sounding and receives an embodiment in new 
forms: through refraction through a prism of other traditions. It is not becomes simple the factor 
defining features of the described validity, but also reflection of sights of the artist on the world of 
things surrounding it, on events of its time.  
Studying of the Kazakh literature in a view of the given problem allows to consider it as 
model, used for studying cultural-civilization processes and progress of national literatures. 

61 
 
The national idea provides the foundation for aspiration of writers to represent the person in 
its all many-sided nature, individuality, only to it of inherent appearance. The great attention is 
given by the artists of a word to environment in which there is a formation of the person. In this 
connection the importance such images, as get the house, the center. As reflection of national idea 
in a work of art the world of the things surrounding the person for they quite often bear to 
themselves national colour acts and define an inner world of the person.  
The national idea reveals at a level of an individually-author's picture of the world of the 
Kazakh writers. For its base characteristics reflect features and the general properties of 
consciousness of people. 
The fundamental importance for studying of national idea has research of language and 
stylistic features of artistic works. Individuality of the writer, an originality of its household way, 
tradition and customs within the limits of which its vital sights were shaped are reflected in their 
level, aesthetic ideals and values there was a development of art work. Using varied means of 
language, artists of a word have reflected in the works the welfare processes which have affected 
formation of national consciousness, destiny of separately taken person and people as a whole. 
National idea and idea «Mangilik El» interwine with the theme of social memory. Leaning on 
a principle of a historicism, the Kazakh writers aspire not only to comprehend artily sources of 
national character, but also to show, what historical circumstances it is determinated. The welfare 
problematics as a matter of fact acts as prominent feature of work of artists of a word.  
National idea and idea «Mangilik El» reveal at a level of the author's concept of life, the 
person, time. It penetrates a philosophical problematics of works of the Kazakh writers. Reflecting 
on eternal categories, authors address to national views and concepts. 
The national idea quite often interwines in work of Kazakh writers with a problem of a choice 
– historical, moral, spiritual.  
Thus, during carried out research the comprehensive assessment, first, has been given to 
tendencies of progress of Kazakh literature of ancient and khan periods; secondly, it is proved, that 
progress of the literature represents the complex and controversial process reflecting ideological and 
political features of a historical epoch; thirdly, it is proved, that Kazakh literature is necessary for 
studying in indissoluble unity with cultural and historical development of a society; fourthly, the 
basic preconditions of origin of national idea which sources go back to ideas of freedom, 
independence have been established; fifthly, forms of an embodiment of national idea and idea 
«Mangilik El» in work of Kazakh writers. 
It has been established that studying of ancient monuments of writing, work of akyn, zhyrau 
allows to track traditions and laws of progress of Kazakh literature, to comprehend an essence of a 
problem of originality of people and a national specific character. 
 
B. Ukubaeva, 
Kyrgyz-Turkish Manas University 
 
NATIONAL IDEAS OF KYRGYZSTAN THROUGH A. OSMONOV’S POEM «ATA 
ZHURT» 
 
Introduction 
The concept of national idea is one of the vital topics of today. National ideology is one of the 
important requirements for establishing the nation itself. Every country, nation, and every society 
must have its own ideology that is a complex of ideals and ideas which would express deep 
fundamentals of their lives. Without it the nation will be divided into different cultures, and there 
will be split in the society. 
According to G. Rudov “among the main problems which are characteristic of nowadays 
Kyrgyz culture at this point is that the cultural process is being developed in two parallel directions: 
1) according to Kyrgyz which is based on traditional ideology, 2) Russian which is more oriented to 
the western values” [1].  

62 
 
National ideas of Kyrgyzstan 
National idea, national ideology has become the subject of political and scientific dispute as 
well as wide social discussions for over a period of sovereign Kyrgyzstan’s development. National 
idea appeals to provide the opportunities for nation to survive as the whole united nation. 
Kyrgyzstan’s special place in the world is identified by its rich history, multinational traditions and 
culture; different confessions specify originality of its development as well as the continuity of its 
relations with Europe and Asia. If governmental ideas match with the national ones then the country 
receives powerful support. 
According to academician T.K. Koychiev’s “fundamental principles of national ideas” must 
include “friendship and unity of people; consolidation of country’s independence; creating reliable 
conditions for the successful growth of all ethnic groups living in the country; intensifying the role 
of people’s diplomacy in interethnic groups; preserving historical and cultural heritage and further 
development of centuries-old traditions of all people; supporting peacemaking activities of all 
traditional religions; revival of spiritual values, constitutional system; development of education; 
law and order; healthy lifestyle; preserving healthy nation; developing the patriotic feelings; 
following democratic values, human rights, building open civil society; integration into world 
civilization” [2]. 
But we think that “priorities of modern Kyrgyzstan’s national ideas” formulated by the 
scientist K. Imanaliev deserves our utmost attention. He states that “the national idea must be 
attractive to all members of society and social stratum. It should be the fusion of government’s and 
people’s effort” [3]. 
He formulated ideas which must be fundamental in formation of national ideas of modern 
Kyrgyzstan. 
In spiritual sphere – it is the cult of Manas. This is positive constructive nationalism, which 
includes ideas of national interests, patriotism and national dignity, universal solidarity, brotherhood 
and unity between different ethnic groups and tribes. 
In the ecological sphere –it is the cult of Nature. Harmony with nature, high spiritual ideals 
based on the cult of the sun, mountains and water (Кок Тенгри / Көк Тəңірі» (Небесный Бог) in 
combination with moderate Sunnite Islam.  
In the social sphere-it is the cult of family. These are community and collectivism, helping 
each other, humanity, and responsiveness towards others.  
In politics- it is a national liberalism. It is a combination of free market and democratic 
fundamentals of society.  
II. National ideas through A. Osmonov’s poetry  
Let’s see how above mentioned ideals are depicted in Kyrgyz poetry. We’ll consider works of 
one of the prominent poet Alykul Osmonov. As we know, his poetry is full of life and highly 
aesthetic and rich for stylistic devices. Poems include all spheres of life, however his poems about 
Motherland have their special place in every Kyrgyz person’s heart and almost all know them by 
heart. He glorified pricelessness of Fatherland and its holiness, but the way he did it was completely 
different, he expressed his feelings by simple words and things which are related to everyone thus 
he could find the way to our hearts, motivate our feelings. Fatherland is dear to everyone.  
1.
 
Жылуу кийин, жолуң кыйын үшүрсүң, 
Кыш да катуу... бороон улуп, кар уруп... 
Суугуңду өз мойнума алайын. 
Жол карайын, токтой турчу Ата Журт! 
 
Түндөр жаман... кырсык салып кетпесин, 
Наалат келип ат тизгинин шарт буруп... 
Азабыңды өз мойнума алайын, 
Из карайын, токтой турчу Ата Журт  
 
Жаз да башка... Жел тийбесин абайла, 

63 
 
Көпкө турбас, мобул турган сур булут. 
Бүт дартыңды өз мойнума алайын, 
Сен ооруба, мен ооруюн Ата Журт! [4] 
When you read the beginning lines of this poem you don’t at first understand that it is devoted 
to Fatherland. It describes the picture of a careful loving mother seeing off her only child to the 
distant lands. Then when you reach the last two lines you realize yourself in pleasant and caring 
condition. Then you discover that some mysterious feeling which can’t be explained by words 
appeared in your heart that is patriotic feeling. Then you immediately imagine the beautiful 
sceneries of your country considering Fatherland as your close, dear person, repeating “Бүт 
дартыңды өз мойнума алайын, 
Сен ооруба, мен ооруюн Ата Журт” which was translated by famous translator Walter May 
as “Your ills and sickness I take upon my own head. Don’t be sick, better I fall sick, my Fatherland! 
[5] These lines are highly symbolic and contain deep thought of love to Fatherland. 
The portrait of the time was depicted through several metaphors.  
That was a hard time for the country, it was written in 1948, the time of the second stage of 
Stalin’s repressions, when T. Samanchin, T. Baijiev, Z. Bektenov were arrested because of the epic 
“Manas”. It was the time of hard repressions, strict politics, which is compared to the gloomy 
weather in the poem. In the following lines: 
1.
 
Жылуу кийин, жолуң кыйын, үшүрсүң, 
Кыш да катуу, бороон уруп, кар уруп... 
Here the word “жолуң” is compared to the hard period, and the word “кыш” is compared to 
the political system.  
2.
 
Түндөр жаман... кырсык салып кетпесин, 
Наалат келип, ат тизгинин шарт буруп, 
Here the word “түндөр” is compared to the committee for state security which used to arrest 
people at night.  
3.
 
Жаз да башка, жел тийбесин абайла, 
Көпкө турбас мобул турган сур булут, 
Here “ сур булут” is compared to time, period of repressions. Poet believes that hard time 
will pass soon, saying “ көпкө турбас мобул турган сур булут ”. Metaphors mentioned above 
being poetic possess vividly expressed characterizing function, which can be the result of 
simultaneous realization of denotative and connotative meanings. However connotative meaning is 
more actual because it has double character. On the one hand, connotative components of meaning 
are connected with the broadening of nominative meanings of metaphor expressed by the 
denotation depending on the semantic surroundings. 
III. Conclusion 
National idea, national ideology, being the subject of political and scientific dispute as well as 
wide social discussions plays significant role in the country’s development. National idea appeals to 
provide the opportunities for nation to survive as the whole united nation. So analyzing theoretical 
formulations of Kyrgyz scientists we can firmly state that patriotism, common solidarity, people’s 
unity, supremacy of national interests above personal, cleanness of moral standards(dignity and 
honor, morality, honesty, heroism, tolerance), love to Motherland, cultural potential development 
and preserving cultural heritage, providing cultural equality must be given the utmost priority. We 
think that the major priorities like patriotism, love to Fatherland are best depicted in A. Osmonov’s 
poem “Ата  журт”. As you see from the extracts the author portrayed the innermost feelings by 
using numerous types of stylistic features: metaphors, symbols, similes.  
 
References: 
1. Рудов Г. Я сердцем русский, духом евразиец. – Бишкек; Эркин-Тоо, 2002. 
2.  Койчуев  Т.  Манифест  о  государственной  идеологии  Кыргызской  Республики // Наша 
газета. – Бишкек, 1997. 

64 
 
3. Иманалиев К.К Проблемы и перспективы этнополитической консолидации в Кыргызской 
Республике. Дис. докт. политич. наук. – М., 2010.  
4. Осмонов А. Ырлар жыйнагы. – Фрунзе, 1965.  
5. Мэй У. Волны озера; сборник стихов. – Бишкек, 1995. 
 
Т.М. Көпбаев, 
филология ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Республикасы Жазушылар одағының 
мүшесі 
 
«ЕЛІМ-АЙ» ЖЫРЫНДАҒЫ ОТАРЛАУ САЯСАТЫНЫҢ ТАРИХИ ШЫНДЫҒЫ 
 
Еліміз егемендік алғалы өткен тарихымызды түгендеу бағытында көптеген игі шаралар 
атқарылды. «Мəдени  мұра»  мемлекеттік  бағдарламасының  аясында  ғасырлар  қойнауында 
қалып қойған асыл жəдігерлеріміздің басым бөлігі қайта оралды. Өз тарихымыздың ақиқат 
сырын  жаңаша  бағамдай  бастадық.  Бұған  дейін  біздің  тарихымыздағы  көрші  Ресей 
мемлекетінің  мүддесіне  қайшы  келетін,  оның  саясатына  сызат  түсіретін  ақиқат  деректер 
бұрмаланып  көрсетілгеніне  көзіміз  анық  жетті.  Бұрмаланғаннан  бұрын,  қазақ  даласында 
орын алған орыстың отаршылық саясатына қарсы қозғалыстарды ауызға алдырмау, бұғауға 
басын  сұққысы  келмеген  қазақ  қайраткерлері  мен  батырларының  атын  ататпай  қою  Ресей 
атқамінерлерінің ұзын құрық, кең тұсау айла-шарғысының басты қағидасы болды. 
Тəуелсіздікпен  бірге  халқымызға  қайта  оралған  есімдердің  бірі – Қожаберген  жырау 
есімі.  Қожаберген  Толыбайұлы – өз  заманында  сан  қырлы  талантымен  танылып,  қазақ 
халқының  ерекше  құрметіне  бөленген  аса  дарынды  мемлекет  қайраткері,  үш  жүз  қолының 
сардарбегі болған асқан батыр қолбасшы, Əз Тəукенің тұсында қазақ мемлекетінің нығаюы 
мен дамуына өлшеусіз үлес қосқан ірі саясаткер, Бұқар жырауға ұстаз болған теңдессіз сөз 
зергері,  Абылайға  кеңес  берген  көреген  би,  өзінің  ақындық  жəне  батырлық  мектебін 
қалыптастыра білген ұлт қаһарманы.  
Халқымыздың  ХVІІ-ХVІІІ  ғасырлардағы  аласапыран  арпалысқа  толы  өмірінің  тұтас 
трагедиялық  панорамасын  жасаған  «Елім-ай»  жыры, «Елім-ай»  күйі, «Елім-ай»  əні – 
Қожаберген жыраудың төл шығармалары.  
Қожаберген  бабаның  ақындық  мектебіне  Бұхар  жырау,  Дəстем  сал,  Ақтамберді, 
Үмбетей,  Тəтіқара,  Махамбет,  Сегіз  Сері  сияқты  дауылпаз  ақындар  қатарын  жатқызсақ, 
батырлық  мектебінен  ерлік  жорықтарда  баба  жолын  үлгі  тұтқан  халқымыздың  арыстан 
жүректі  ұлдары  Бөгенбай,  Бақсары,  Жəнібек,  Ақпанбет,  Асқап,  Жанай,  Балта  Керей 
Тұрсынбай, т.б. батырлар легін көреміз.  
Осындай  алып  данамыздың,  асыл  бабамыздың  есімі  өткен  ғасыр  соңына  дейін  неге 
аталмай  келді?  Тереңдей  үңілсек  тағы  да  сол  Ресей  саясатының  салқынын  аңғарамыз. 
Өйткені  сол  замандағы  орыс  саясаткерлерінің  бірді  бірге  айдап  салатын,  ара  ағайын 
болғансып отырып отқа итеретін сұрқия саясатын Қожабергендей ашық сынаған адам болған 
жоқ.  Бұл  туралы  академик  Манаш  Қозыбаев: «Қожаберген  баба  орыс  империясына  ашық 
қарсы, оның «Елім-айы» – империяға қарсы туынды. Онда ол орыс империясы қалмақтарға 
қару  сатты,  қолдады  деп  айыптайды»  дей  келе  отаршылық  кезінде  Қожаберген  жырау 
туралы ешкімнің ауыз аша алмағанын, тіпті кешегі Кеңес өкіметінің тұсында компартияның 
қабағынан сескенген Сəбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтердің де бұл тақырыпқа белсеніп 
кірісе алмағандығын айтады.  
Əдетте,  тарихи  тұлғалар  туралы  шындықты  қалпына  келтіру  барысында  біз  атаулы 
адамның  іс-əрекеттері  мен  ерекше  қызметі,  өмір  жолы  жайлы  оның  өз  тұсындағы 
замандастарының  сөздерінен  дерек  іздейміз.  Қазақ  сахарасында  мұндай  дереккөз  иелері 
ақын-жыраулар  болғаны  анық.  Өйткені  жазу-сызуы  кең  қанат  жаймаған  дала  төсінде 
шыншыл  ақпарат  ауыздан  ауызға  таралды.  Барлық  тарихи  деректер,  шежірелер  ақын-
жыраулардың жыр-дастандарында қамтылды. Осы тұрғыдан алғанда Қожаберген жыраудың 
«Елім-ай» дастаны сол қиын замандағы тарихи шындықты қалтқысыз бейнелеген теңдессіз 

65 
 
жəдігер  деп  қарағанымыз  дұрыс.  Мұнда  сол  кездегі  заман  қасіреті  ғана  емес,  Қожаберген 
жыраудың  өз  өмірі,  болмысы,  таланты,  ақындығы  мен  батырлығы,  көсемдігі,  көрегендігі, 
ұлтшылдығы  туралы  толық  мағлұмат  берілген.  Сондықтан  бүгінгі  күнде  осындай  дана 
бабамыздың тарихтағы орны мен қайраткерлік тұлғасына күмəнмен қарау орынсыз. Өйткені 
Қожаберген жырау өзі туралы өзі айтып кеткен. Өзгелердің ол туралы айтқаны да жеткілікті. 
Мысалы,  Бұхар  жырау,  Дəстем  сал,  Сегіз  Сері,  Сұлтанмахмұт  Торайғыров,  Мəшһүр  Жүсіп 
Көпейұлы,  т.с.с.  алғыр  ойлы  ақиықтар  Қожаберген  есімін  жырға  қосқан.  Оның  ерлігі  мен 
талантына тəнті болған. 
Жоғарыда  айтып  өткеніміздей  Қожаберген  жыраудың  ақиқат  шындығы  оның  өз 
сөздерінде  жатыр.  Тағы  да  академик  М.Қозыбаевтың  пікіріне  сүйенетін  болсақ: «Дауылпаз 
Қожаберген – дүлдүл  тарихшы.  Біріншіден,  тек  «Елім-ай»  дастанында  ғана  бүкіл  дəуірді 
суреттейді.  Жоңғар  империясының  дəуірлеп  күшею  себептерін  ашады.  Екіншіден, 
жоңғарлардың  орыстар  мен  қытайларға  арқа  сүйегенін  көрсетеді.  Орыс  империясы  өзіне 
көрші қазақ елін тұқыртып, жоңғарларға кіші зеңбірек жасауды үйретіп, құтыртып, екі түркі 
тілді  халықтарды  өзара  қырып  салуына  мүмкіндік  жасағанын  ғажайып  суреттейді. 
Үшіншіден,  түрікпен,  Қоқан,  Хиуа,  Бұқардың  қазақ  еліне  деген  қастандық  саясатын,  өзбек 
пен  тəжіктің  жаттығын  əшкерелейді.  Төртіншіден,  Əз-Тəукеден  кейінгі  қазақ  хандығында 
болған  текетірес,  бақталас  берекесіздіктің  бетпердесін  ашады.  Бесіншіден,  ақтабан 
шұбырынды қалай болды, халық қалай, неге тозды деген сауалдарға жауап береді». 
Академиктің  бұл  пікіріне  қосарымыз:  Қожаберген  жырау  «Елім-ай»  тарихи  жырында 
1723  жылғы  үлкен  апаттың  тек  қазақ  халқына  ғана  емес,  əрі  туысқан,  əрі  көрші  Ноғай, 
Қарақалпақ, Қырғыз, Шалабай Башқұрттары, Сібір Татары халықтарына да кенеттен келген 
зор қасірет екенін ашық та дəлелді түрде баяндайды. 
«Қожаберген  жырау»  кітабының  құрастырушысы  С.Жұмабаев  кітап  соңында  берілген 
түсініктемеде нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, төмендегідей бұлтартпас мысалдар 
келтіреді: «Қожаберген  ақынның  «Елім-ай»  дастанын  дұрыс  та  жоғары  бағалаған  көрнекті, 
білгір  адамдардың  бірі – халқымыздың  əскери  қайраткері,білімпаз  да  аса  дарынды,  қадірлі 
жазушысы, атақты батыры, есімі əлемге əйгілі Бауыржан Момышұлы: – Керей Қожаберген 
жыраудай бұрынғы-соңды өмір сүрген қазақ ақындарының бірде-біреуі қазақ жұрты жерінің 
көлемін, шекарасын айқындап берген емес. Ол кісінің «Елім-ай» жыры – əскери дастан! Жас 
бала кезімде оны əншілердің аузынан талай рет естіп едім. Шіркін, сол əскери дастан қайда 
бар  екен?–  деген  болатын.  Ал  қазақ  халқының  аса  көрнекті  ғылым  қайраткерлерінің  бірі, 
тарих  ғылымының  докторы,  профессор  Ермұхан  Бекмаханов: «Көшебе  керей  Қожаберген 
ақын Толыбайсыншыұлының «Елім-ай» дастаны – тарихи эпопеялық жыр. Əрі сол «Елім-ай» 
ерлік  хиссасының  бірінші  бөлімі – 1723 жылғы  «Ақтабан  шұбырынды,  Алқакөл  сұлама» 
атанған ірі апаттың суретін ел көзіне елестеткен бірден-бір тарихи құжат!» деп тұжырып еді. 
Осы  мазмұндас  бағаны  академик-жазушы  Ғабит  Мүсірепов,  академик  Əлкей  Марғұлан, 
академик  Ақай  Нүсіпбеков,  тарих  ғылымының  докторлары  Бек  Сүлейменов  пен  Төлтай 
Балақаевтар да кезінде шегелеп айтқан еді».  
Енді  «Елім-ай»  тарихи  жырындағы  Қожаберген  жыраудың  өз  сөздеріне  кезек  берер 
болсақ, оның ата-қоныс, туған ел туралы шумақтары төмендегідей өріледі: 
 
...Ел қорғап, қол бастауда көшелі едім, 
Қазақтың қатардағы шешені едім. 
Теріскей Сарыарқаны қыстайтұғын, 
Егіз ел Керей-Уақ көсемі едім. 
 
Тұтас ел жігі ажырамай, орнаған бақ, 
Ішінде орта жүздің Керей-Уақ. 
Құт қонып, қыдыр дарып ерте кезден, 
Мекендеп Сібірде олар тұрған ұзақ... 

66 
 
...Есіл, Ертіс, Тобылдың тоғайларын, 
Ежелден елім-жұртым қыстап келген... 
 
...Тоғайын Омбы өзені жұртым қыстап, 
Баптаған алғыр тазы, қыран ұстап. 
Ертеден Керей қоныс еткен Сібір, 
Қорғаған жаудан ерлер қару ұстап... 
 
Осы  шумақтарда  орта  жүздің  Керей-Уақ  тайпалары,  Қожаберген  жыраудың  ата-
бабалары  теріскей  Сарыарқа  мен  батыс  Сібірді  мекен  еткендігі  жайлы  нақты  деректер 
айтылады.  Осынау  туған  жердің  шетіне  жау  тигенде  бұғанасы  қатпай  жатып-ақ  ақ  найза 
ұстап атқа қонған батырлардың бірі Қожаберген бабамыз еді.  
 
Серілікпен жаста шарладым,  
Қазан мен Кемер арасын. 
Ата жаудан қорғадық, 
Мұсылманның баласын. 
 
Жасымда жасап сан жорық, 
Байкөлден аса мен бардым. 
Сол жақтан қалмақ келгенін, 
Жас та болсам аңғардым, – дейді ол. 
 
Жыр  басында  өзіне  дейінгі  тарихта  жоңғар-қалмақтардың  қайдан  шығып,  қайдан 
келгендігін  саралай  келе,  олардың  соғыс  жорықтарын  Алтай,  Тарбағатай  өңірінен 
бастағанын, жолдарындағы Сағай, Меркіт, Оңғұт, Боржіген, Барабы, Барын, Ескер, т.б. татар 
тайпаларын,  қырғыздың  Шор,  Тұба,  Хас,  Саха  елдерін  аяусыз  қырып,  Түмен,  Том 
қалаларының  тұрғындарын  қызыл  қанға  бояғандығын  тілге  тиек  етеді.  Осы  тұста  автор 
жоңғар  мемлекетінің  əскери  күші  неліктен  артқандығын,  неліктен  өзі  қатарлы  елдерді  жау 
көріп,  баса  көктеп  келгендігін  зерделеп,  оның  басты  себептерін  ашуға  тырысады. 
Қожабергеннің  пайымдауынша  жоңғарлар  сол  заманда  адамдық  мораль,  этика  тұрғысынан 
да,  əдеп,  өнер,  білім  жағынан  да  өзгелерден  көп  кейін  қалған  ел  еді.  Олар  ХҮІІ  ғасыр 
соңындағы  халдан  Бошохтың  тұсында  орыстармен  жəне  қытаймен  ауыз  жаласып,  соғыс 
өнерін  игере  бастайды.  Орыстарға  да  керегі  сол  еді,  Алтай  аймағы  мен  батыс  Сібірді 
мекендеген  түркі  халықтарын  өз  жерінен  ығыстырып  шығарудың  оңтайлы  жолы  табыла 
кетеді.  Жоңғарларды  арнайы  шақырып,  арқасынан  қағып,  ақыл  айтып,  зеңбіректермен 
қаруландырып өзі тектес халықтарға айдап салады. Жоңғарлардың ұзақ жылдарға созылған 
шапқыншылық  жорықтары  осылай  басталған.  Бұл  соғыстың  барлық  кінəсі  орыстың  ашкөз 
саясатында жатқанын Қожаберген аяусыз шенейді: 
 
...Сұмырай халдан Бошох дүниеден өтіп, 
Ұлдары орнын басар қалды жетіп. 
Күшігі Сыбан Рабтан таққа отырды, 
Қалмаққа қонтайшы боп билік етіп ... 
 
Халдан Бошохтың інісі – Сыбан Рабтан, 
Көрші елді жауламақ боп көз алартқан. 
Бұйратты, Халхиды да қосып алып, 
Татардың Барабысын келіп шапқан ... 

67 
 
...Сібір Татары Ресейге қараса да, 
Ол елдің ісін Орыс жөн көрмеді. 
Жоңғарлар Татарларды шапқан кезде, 
Ресей қалмақтарға қой демеді. 
 
Жердің елсіз қалғанын хош көрді орыс, 
Оларға қажет болды иесіз қоныс. 
Қоластындағы татарға көмектеспей, 
Ресей қыр көрсетті тіпті жолсыз. 
 
Сібір  Татарлары  Ресей  атқамінерлеріне  хат  жолдап,  елші  жіберіп  көмек  сұраған. 
Қалмақтарға тыйым салуын өтінген. Орыс саясаткерлері болса татарлардың салық төлеуден 
бас  тартқанын  желеу  етіп,  қалмақтарды  одан  сайын  айдап  салған.  Нəтижесінде  Сібір 
Татарлары адам айтқысыз қырғынға ұшырап, елінен, жерінен безіп, Омбы өзені жағасындағы 
керейлерге келіп паналайды. Арада он жылдай уақыт өткенде жоңғарлар Керей еліне келіп 
килігеді.  Керейлерге  шаппас  бұрын  Сыбан  Рабтан  орыс  пен  қытайға  мол  дүние  беріп, 
олардың білгір мамандарын жалдап, əскери соғыс қимылдары мен қару жарақтың жетілген 
түрлерін үйретіп он жыл дайындалған екен. Қожаберген жырау ол туралы былай дейді: 
 
...Жоңғарға Дүнген, Сібе дихан болып, 
Шор, Тұба, Саха мен Хас малшы болып. 
Шаруасын тəуелді елдер атқарған соң, 
Жауыздар дəулеттенді бақыт қонып. 
 
Алтын, күміс, мал беріп аямай-ақ, 
Орыстар мен Қытайдан білгір жалдап. 
Сыбан Рабтан ден қойып өнерпазға, 
Ғаскерін үйреттірді он жыл қамдап. 
 
Дариға-ай, қалмаққа өнер қайдан келсін, 
Тетігін дəу мылтықтың қайдан білсін? 
Он жылғы мол жабдықпен келіп шапты, 
Дегендей қайратымды қазақ көрсін. 
 
Өнерді надан қалмақ меңгерген жоқ, 
Дəу мылтық жасауды олар үйренген жоқ. 
Көрші екі ел мылтық беріп айдап салды, 
Əйтпесе қалмақ бізге тең келген жоқ. 
 
Бұл  тұста  «көрші  екі  ел»  деп  Қожаберген  Ресей  мен  Қытайды  айтып  отыр. 
Бақайшағына дейін қаруланып алған жоңғар əскерлері қазақ жеріне ауыз салады. Ежелден ат 
үстінде соғысып үйренген Керейдің батыр ұлдары қарулы жауға сойыл-шоқпармен, қылыш-
найзамен қарсы шабады. Зеңбіректі жауды састырып, бірнеше дүркін тойтарыс береді. Омбы 
өзені бірнеше рет қолдан-қолға өтеді. 
 
Жоңғарлар дəу мылтықты қолданған соң, 
Керейдің біраз жері қолдан кетті. 
Шайқасты кəпірлермен сарбаздарым, 
Бел буып тəуекелге қойып бетті. 

68 
 
Қарашада топ ат тұяғынан мұз ойылып, 
Көп қалмақ Омбы өзенде суға кетті. 
 
Сан өтті қолдан-қолға Омбы өзені, 
Соғыстың ауыр тиді бұл кезеңі. 
Қалған соң ата мекен жау қолында, 
Өртенді соны ойлап жұрт өзегі. 
 
Жау қалмақ оқ атса да оңмен солдан, 
Майданда айнығам жоқ ерлік жолдан. 
Ежелден Керей мекен еткен Сібір, 
Қалайша шығарамын оны қолдан. 
 
...Төнген соң найза ұрыста үлкен қауіп, 
Ордостар оқ боратты амал тауып. 
Шар түсіп, маңымызға жарылған соң, 
Ештеңе өндірмедік жауға шауып. 
 
...Жер алу жоңғарлардың есі-дерті, 
Мықты екен Ресеймен еткен серті. 
Көбейді қалмақтардың үсті-үстіне, 
Əр жерде қайта-қайта салған өрті. 
 
...Алмақ боп көп мылтық пен жақсы қару, 
Мақсұты болғаннан соң жұртты шабу. 
Керейден тартып алған Омбы өзенін, 
Орысқа кəпір қалмақ етті тарту. 
 
«Елім-ай»  жырындағы  ақиқат  шындық  осылай  өріледі.  Қазақ  жауынгерлерінің 
жанқиярлық  ерлік  істері  Қожаберген  жырау  сөзімен  кеңінен  суреттеледі.  Керейлер 
мекендеген  Сібір  жерінің  əрбір  төбесі,  əрбір  өзен-көлі  үшін  кескілескен  ұрыстар  болғанын 
аңғартады. Қарастырылып отырған жырда жер-су, тоғай-төбе сияқты географиялық атаулар 
көптеп  кездеседі.  Жырау  солардың  əрбірін  тəптіштей  айтады.  Бұл  көркемдік  əдіс  келешек 
ұрпаққа тарихи шындық толық жетсін деген ниеттен туындаған болса керек. 
Дастанды  оқып  отырғанда  тағы  бір  аңғаратынымыз,  Тəуке  хан  тұсында  қазақ 
елшілерінің  қару-жарақ  сатып  алу  мақсатында  Ресейге  барғандығы  туралы  деректер.  Бірақ 
жоңғарды  əдейі  айдап  салып  отырған  орыстар  келісім  бермейді.  Қытай  мемлекеті  де  қару 
беруден бас тартқан.  
 
Əз Тəуке болса-дағы достыққа ынтық, 
Сатпады Ресей, Қытай бізге мылтық. 
Жоңғарлар қорғасын оқ боратқанда,  
Найза ұстап, садақ асып, қарсы шықтық. 
 
Бастаған Ойрат ісі ұрыс болды, 
Бұл соғыс Ресей үшін дұрыс болды. 
Қалмақты жабдықтаған қос көршінің, 
Əуелден көздегені қоныс болды. 
 

69 
 
...Босаған соң қуанып талай қоныс, 
Қалмаққа алғыс айтқан билікті орыс. 
Тоқтатып сол арада қалмақтарды,  
Оларға сыйлық берген ұлық орыс. 
 
Қарулы  қалың  əскерге  найза,  қылыш,  садақпен  қарсы  барған  қазақ  қолы  аяусыз 
талқандалып,  амалсыз  шегінуге  мəжбүр  болады.  Зеңбіректен  тынымсыз  оқ  жаудырған 
қалмақтар қазақтарды  күн  сайын  қырып  отырып,  арқаға,  оңтүстікке  қарай  ығыстырып  кете 
барды. Ал ойындағысы орындалған орыс саясаткерлері босап қалған жерлерге мұжықтар мен 
əскерилерді  еркін  қоныстандырып,  бекіністер  салып  жатты.  Өзгенің  қолымен  от  көсеп, 
жазықсыз  халықтарды  қынадай  қырып,  жер  бетінен  із-түзсіз  жойып  жіберуді  ашық  мақсат 
еткен  Ресейдің  қанқұйлы  қарақшылық  саясаты  бүгінге  дейін  айтылмай  келді.  Өзінің  бір 
адамын шығын етпей бүткіл Сібірді, оның ішінде алты алаштың ата-қонысы болған Түмен, 
Том,  Омбы,  Ор,  Челябинск,  Орынбор,  Қорған,  Барынауыл  қалаларын  маңайымен  қоса  өз 
меншігіне  айналдырған  орыс  отаршылары  ақиқатты  қайдан  қаласын?  Сол  шындықты 
шырқырата  айтқан  Қожаберген  жырауды  орыс  саясаты  қалай  жақтырсын?  Ақ  патшаның 
тұсында  да,  Кеңестік  кезеңде  де  Қожаберген  жыраудың  аты  аталмағанының  басты  себебі 
осында жатыр. 
Баба есімі бүгінгі тəуелсіздік таңында жиі айтыла бастады. Оған да шүкіршілік етеміз. 
Қожаберген  Толыбайсыншыұлының  «Елім-ай»  дастанынан  өзге  де  қалдырған  мұрасы  мол. 
Сан  қырлы  талант  иесінің  ерлікке  толы  өмір  жолы  мен  қазыналы  шығармашылығы 
келешектегі «Қожабергентану» ісінің сарқылмас көзі боларына сеніміміз мол.  
 
К.С. Бузаубагарова, 
доктор филологических наук, профессор Казахского национального педагогического 
университета имени Абая 
 

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: