Терминологиясы мен де қызығушылық танытты
жүктеу/скачать 375,21 Kb. Pdf көрінісі
|
| зат
есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз деген сияқты сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасы – ғалымның жазып кеткен мұрасы. 1924 жылы 12- 18 мамыр аралығында Орынборда өткен «Бірінші ұлттық ғылыми конференцияда» Байтұрсынұлы ұсынған кейбір терминология ережелері сол кезде сынға алынса да бұл ережелер кейінгі кезеңдерде қабылданды (Кахраман 2010: 14). Аты аталған конференция қазақ тіліндегі тер- миндердің ғылыми деңгейде талқыланған ал- ғашқы іс-шара болып табылады (Қайдар 1998: 171). Одан кейін 1926 жылы Бакуде өткен Түркология құрылтайында әліпби, орфография, терминология сияқты тақырыптар талқыланды. Ұлттық жазба тіл мен ұлттық терминология жасауға бел буған Ахмет Байтұрсынұлының терминология тақырыбы бойынша идеясы мынадай тармақтарды қамтыды: а) Біріншіден, термин ретінде қолданылатын сөздер қазақ тілінде болуы керек. Бұл мәселенің қазақ тілінің дамуы үшін маңызы зор. ә) Егер термин ретінде қолданылатын ұғым қазақ тілінде табылмаса, оны басқа түрік диа- лектілерінен алу керек. Өйткені түрік диа лек- ті лерінің қолданушылары мен сөздік қоры бір- келкі болмаса да, олардың тамыры ортақ. Осы ор тақ тамырлардан алынатын терминдерді шет тілінен алынған терминдерге қарағанда түсі ну оңай. Себебі, түрік халықтары әрқашан әлеумет- тік және тұрмыс-тіршілік бағытында байланыста болған. б) Әлемде кеңінен қолданылатын шетелдік (еуропалық) терминдерді қабылдауға болады; бірақ бұл терминдерді қазақ тілінің дыбыс жүйесіне сәйкес келтіру қажет. в) Қазақ тіліне сәйкес келмейтін басқа тілдерден алынған сөздердің де қазақ тілінің ережелеріне бейімделуі керек. Ең алдымен, қазақ тілінде кездеспейтін шетелдік сөздердегі дыбыстар мен жұрнақтарды қазақша дыбыстар мен жұрнақтарға ауыстыру қажет. Мысалы Оренбург – Орынбор, Адемовский – Адамау т.б. (Құрманбайұлы 2008: 48-49). Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ тілінің линг- вистикалық терминдерінің негізін қалаған және терминжасам принциптерін жүйелеген тіл маманы. Сонымен қатар халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап жарыққа шығаруға зор үлес қосты, «Ер Сайын» эпостық жырына алғы сөз бен түсініктемелер жазды, оны 1923 жылы Мәскеуде жариялады. Бұдан бөлек, қазақ ауыз әдебиетінде молынан сақталған жоқтау-жырларын арнайы жүйелеп, 1926 жылы «23 жоқтау» деген атпен жеке кітап түрінде шығарды. Қазақ әдебиеттану ғылымы мен әдебиет тарихы жөніндегі тұңғыш Ахмет Байтұрсынұлының түркологиядағы орны және Түркияда «Ахметтану» 115 көлемді еңбегі 1926 жылы шыққан— «Әдебиет танытқыш». Ғалым әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, методологиясына тұңғыш рет тия- нақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғы- лымының жүйесін жасады (Имаханбетова 2010: 194). Сондай-ақ Байтұрсынұлы қазақ тіліне А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Ф. Вольтер, С.Я. Надсон өлеңдерін аударды. Саналы және қысқа өмірінде құнды еңбек тер қалдырған Ахмет Байтұрсынұлының түрколо гия ғылымындағы алатын орны аса зор. Түркия Республикасында «Ахметтану» ғылымы Ахметтанудың ғылыми тұжырымдалуы – 1919-шы жылдан бастап келе жатыр. А.Н. Са - мойловичтің 1919-шы жылы жазған «Бай- тұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы» деген ғылыми мақаласы кейін 1930-шы жылы Мәскеудің «Литературная энциклопедия» атты жинағының 1-томына енген. 1924-ші жылы Е.Д. Поливанов «Қазақ-қырғыздың жаңа (Байтұрсынов) орфо- графиясы», 1928-ші жылы Н.Ф. Яковлев «Әліпби құрылымының математикалық жүйесі» туралы ғылыми мақалалар жазды (Имаханбетова 2010: 103-104). Бұл ғалымдар Ахметтанудың негізін салушылар болып табылады. Ахмет Байтұрсынұлыны Түркия түркітану ғылымы да жақсы біледі. Оның өмірі, қазақ халқы мен қазақ тілі үшін сіңірген еңбегі Түр- кияда әртүрлі нысан мен тақырыптағы диссер- тацияларға, кітаптар мен мақалаларға арқау болды. Түркиядағы Байтұрсынұлы зерттеулерін ғылыми могография мен диссертациялық еңбектер, мақалалар мен баяндамалар деп жіктеп қарауға болады. Төменде көрсетілген еңбектердің толық биб- лиографиясы түрік тілінде, ал тақырыптары қазақ тілінде беріліп отыр. Түркияда А.Байтұрсынұлы туралы зерттеулерге қарайтын болсақ; жүктеу/скачать 375,21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|