Терминологиясы

27
өзіндік ерекшеліктерін де байқатады. Кейде өзінен-өзі жаса-
лып жататын кəдімгі тілдік құбылыстардан ерекше саналы 
əрекет негізінде, яғни ұжым еркімен болатын да құбылыс. 
Ол сөзжасам процесінің қай-қайсынан болса да осынысымен 
ерекшеленеді.
Орыстың терминологиялық сөзжасам тарихы тіл 
жүйесінде бұрын мүлде болмаған, мүлде жат сөзжасам 
үлгілері мен түрлері пайда болғаны туралы мол мағлұмат 
береді. Мысалы, орыс тілі дəстүрінде бұрын -ость 
жұрнағы арқылы жасалған зат есімнен үстеме сын есім 
жасалмайтын. Қазір мұндай үлгі орыс тілінде өнімді 
сөзжасам түрінің біріне айналды: яркий – яркость – 
яркостный, жидкий – жидкость – жидкостный, разный – 
разность – разностный, стойкий – стойкость, пло-
ский – плоскость, емкий – емкость т.б. Сондай-ақ -ота 
суффиксі арқылы сын есімнен зат есім, содан қайтадан 
сын есім жасауда орыс тілінде өнімді тəсілдердің біріне 
айнала бастағаны туралыда мəлімет бар. Мысалы: мерз-
лый – мерзлота – мерзлотный, высокий – высота – 
высотный, долгий – долгота – долготный, широкий – широ-
та – широтный, частый – частота – частотный
22
.
Терминологиялық сөзжасамның осы тектес амалда-
ры жалпы сөзжасау үлгілерін жіктей түсуге, оны белгілі 
ғылым салалары бойынша тұрақтандыруға көп көмектеcеді. 
Мəселен, орыс тілінде снеговой жəне снежный деген сын 
есім сөздер баяғыдан бар. Даль сөздігінде бұлардың аражігі 
ажыратылмаған.
30-жылдары ауа райын болжайтын Институттың терми-
нологиялық комиссиясы снежный терминін қардың өзінен 
туындайтын ұғымды білдіргенде ғана (снежный покров, 
снежная лавина т.б.) қолдануды, ал снеговой терминін 
əңгіме болып отырған нысанның (қардан емес) қарға қа-
22
Қараңыз: Русский язык и советское общество: Лексика современного рус-
ского литературного языка. М., 1968. С.157.

28
тысы болған жағдайда ғана (снеговая линия, снеговое 
питание т.б.) қолдануды ұсынған екен.
Қазақ жəне басқа түркі тілдерде туынды сөздер 
грамматикалық тұлғасы тұрақты толық мағыналы сөздерге 
қосымшалар жалғау арқылы жасалады. Кеңестік дəуірде 
орыс тілінен енген кірме сөздердің жұрнақтары (суффикс) 
қазақ тілі қосымшаларымен (аффикс) берілетін болады. 
Басқаша айтқанда, сөзжасау қосымшалары морфологиялық 
кейпі жасақталып бітпеген сөздерге жалғанады. Осы 
тəсіл мен жасалған неше алуан жаңа сөздер (неологизм-
дер) көбейді. Абстракті – абстрактный, абстрактілік, 
дерексіздік – абстрактностъ, агрессивті – агрессивный, 
агрессивтік – агрессивность, объективті – объективный, 
дұрыстық, əділдік – объективность т.б.
Соңғы жылдардағы өрістеген халықаралық байланыс, 
екі тілділік, көп тілділік ұлт тілдерінде ғылыми-техникалық 
терминологияны молайтып келеді. Қазақ тілі термино-
логиясы 20-30-жылдары негізінен ана тілдің лексика-
грамматикалық құралдары арқылы жасалса, 50-80-жыл-
дары бұл арнаулы лексика қоры, негізінен, орыс жəне 
халықаралық терминологиялық үлгілермен толыға түсті. 
Ал қазақ тілі терминологиялық жүйесін бірізге салып, 
қалыптастыруда, оны заман талабына сай етіп қайта жасауда 
80-жылдардың екінші жартысынан былайғы кезеңнің ала-
тын орны айырықша. Айырықша болатыны, өмірдің басқа 
салалары сияқты, қазақ тілінің де ғылыми ой-пікір өрбітер 
өрісінде өзгеше сапалық құбылыстар бой көрсете баста-
ды. Бақсақ, қатып-семген қағидалық категорияға айналған 
терминдердің көбін қайта қарап, олардың нақты қазақы ата-
уларын жасауға əбден болады екен. Тіпті соңғы екі-үш жыл 
ішіндегі қазақ баспасөзінің беттерін қарасаңыз осыны айқын 
аңғарасыз.
Кезінде əдеби тілімізге қаптап енген кірме сөздерге де 
көзқарас басқаша болу керек сияқты. Сөйтіп, көптеген 
пікірлер желісі мынадай түйін жасауға итермелейді.

29
Термин сөздер тілдің ғылыми-техникалық прогреске иек 
артып, қол созған тұсына тəн лексиканың арнайы саласы, 
яғни бұл, бір жағынан, тілдің əдебилігін тəптіштей түсетін 
бір белгі. Басқаша айтқанда, терминологиялық лексика əдеби 
тілмен тікелей байланысты дамып, оның əдебилігінің негізгі 
көрсеткіштерінің біріне айналады. Олар алдымен ғылыми 
ой-пікірді, техникалық ұғымды білдіру үшін пайда болады 
да, олардың дамуымен бірге қанаттанады. Терминсөз нақты, 
қысқа, тұжырымды, дəлме-дəл жəне бір мағыналы болуы ке-
рек. Алайда бұл шарттардың бəрін бірдей үнемі түгел сақтап 
отыру қиынға соғады. Кейде кейбір техникалық ұғымдарды 
білдіру үшін бірнеше сөздер тізбегін пайдалануға неме-
се тіркес жасауға тура келеді. Сөйтсе де термин жасау 
процесінде оның негізгі талаптарын сақтау қажет.

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: