Тіл – ҚҰрал сөздің жүйесі мен түрлері ІІ тіл танытқыш кітеб Түзетіліб, толықтырылыб, жаңа імлә мен 6-ыншы басылыуы А. Байтурсунов Грамматика киргизского языка «Тиль-курал» Кн. ІІ. Этимология Издание 6-ое Государственное издательство К
жүктеу/скачать 224,91 Kb.
|
Сөздің жүйесі мен түрлері
- Бұл бет үшін навигация:
- Жекеше: 1-жақ (мен) 2-жақ (сен) 3-жақ (ол) Көбше
- Жекеше: 1-жақ 2-жақ 3-жақ Көбше
- 2 - Ортақ тәуелдеуді анайы жіктеу.
- 3 - Оңаша тәуелдеуді сыпайы жіктеу.
- 4 - Ортақ тәуелдеуді сыпайы жіктеу.
- Жекеше: 1-жақ (біз) 2-жақ (сіз) 3-жақ (ол) Көбше
- Етістіктен тұуған сөздер.
- Тұуынды етістердегі жұрнақтар.
- «мсақ» («мсек»), «аған» («еген»), «шақ» («шек»), «қақ» («ғақ»)
- «қыш» («ғыш», «кіш», «гіш»), «қыр» («ғыр», «кір», «гір»)
- Дағдыландырыу.
| Дағдыландырыу. Басқа сөздерді алыб, осы үлгі бойынша есімше түрінде ортақ тәуелді қалыпта жалғаулатыу.
2) Жіктеу. 1. Оңаша тәуелдеуді анайы жіктеу. (менің) (сенің) (оның)
2 - Ортақ тәуелдеуді анайы жіктеу. (біздің) (сіздің) (оның)
3 - Оңаша тәуелдеуді сыпайы жіктеу. (менің) (сенің) (оның)
4 - Ортақ тәуелдеуді сыпайы жіктеу. (біздің) (сіздің) (оның)
Етістіктен тұуған сөздер. Етістіктің түбкі түрі сабақты мен салт етіс. Осы екі етістің түбіріне түрлі жұрнақтар жалғаныб, түрлі сөздер тұуады. Етіс жұрнақтары: 1) бір етістен екінші етістік сөздер тұуғызады; 2) етістерден басқа есімдік сөздер тұуғызады. Сабақты етіс бен салт етістен басқалары тұуынды етіс. Тұуынды етістердегі жұрнақтар. 1) «с» жұрнақ (ұр – ұрыс, күре – күрес, соқ – соғыс). 2) «н» жұрнақ (жұу – жұуын, тара – таран, бақ – бағын). 3) «дыр» («тыр») жұрнақ (қаз – қаздыр, қал – қалдыр, айт – айттыр). 4) «қыз» («ғыз», «кіз», «гіз») жұрнақ (жатқыз, алғыз, жеткіз, бергіз). 5) «л» жұрнақ (ас – асыл, жек – жегіл). 6) «т» жұрнақ (құла – құлат, ер – ерт, құры – құрт). 7) «қыла» («ғыла», «кіле», «гіле») жұрнақ (шаб – шабқыла, жұу – жұуғыла, кес – кескіле, тіл – тілгіле). 8) «ыңқыра» («іңкіре») жұрнақ (ал – алыңқыра, барыңқыра, беріңкіре, жүріңкіре). Бұлар етіс жұрнақтары деб аталады. Етістіктен тұуатын басқа сөздердегі жұрнақтар: 1) «у», «м», «с», «ш» жұрнақтар етістік түбіріне жалғаныб, сол етістік көрсететүн ісін атайды. Мыйсалы, сұра – сұрау, сау – сауыу, айт – айтыу, оқы –оқыу, ал – алым, біл – білім, өл – өлім, ас – асым, сау – сауым, бар – барыс, жүр – жүріс, құу – құуыс, қара – қарас, құуан – құуаныш. Дағдыландырыу. Тұр, қос, қой, саба, сана, бұу жана басқа сондай етістік түбірлерін алыб, «у», «м», «с», «ш» жұрнақтарын жалғатыу. 2) «мсақ» («мсек»), «аған» («еген»), «шақ» («шек»), «қақ» («ғақ») жұрнақтар етістік түбірлеріне жалғаныб, сол етістік көрсететүн істі істеуге заттың бойына біткен мінезін атайды; мыйсалы, ал – алымсақ, кел – келімсек, қаш – қашаған, көр – көреген, ұрын – ұрыншақ, ерін – еріншек, ұр – ұрысқақ, сын – сынғақ. Дағдыландырыу. Жара, бер, қаб, кет, теб, ұмыт, жійрен, тырыс, оң жана басқа сондай етістік түбірлерін алыб, әлгі жұрнақтарды жалғатыу. 3) «қыш» («ғыш», «кіш», «гіш»), «қыр» («ғыр», «кір», «гір») жұрнақтар етістік түбірлеріне жалғаныб, сол етістік көрсететүн істі істеуге жанды нәрсе болса, ұсталығын, ійкемділігін атайды, жансыз нәрсе болса, сол іске қолайлы жақсылығын атайды йәкій әншейін сол іске құрал нәрселігін атайды: мыйсалы, жанды нәрселер тұуралы: айт – айтқыш, сой – сойғыш, кес – кескіш, көр – көргіш, таб – табқыр, ал – алғыр, іш – ішкір, біл – білгір; жансыз нәрселер тұуралы: ақ – аққыш, жан – жанғыш, өс – өскіш, сөн – сөнгіш; тұт – тұтқыр, өт – өткір; бас – басқыш, сыпыр – сыпырғыш, сүрт – сүрткіш, кер – кергіш. Дағдыландырыу. Ат, сау, емес, ас, от, күл, шау, түрт, өң, күн, тес жана басқа сондай етістік түбірлерін алыб, әлгі жұрнақтарды жалғатыу. 4) «уыш», «ғы», «қ» («к») жұрнақтар етістік түбірлеріне жалғаныб, сол етістік көрсететүн іске құралдығын атайды, мыйсалы, ора – орауыш, бұр – бұрғы, сүз – сүзгі, тара – тарақ, төсе – төсек. жүктеу/скачать 224,91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|