Дағдыландырыу. Тырна, қыр, тайа, ес жана басқа сондай етістік түбірлерін алыб, әлгі жұрнақтарды жалғатыу.
Ескертіу. «қ» («к») жұрнақ басқа мағанада да жалғанады, мыйсалы, аш – ашық, тес – тесік, ұш – ұшық, кет – кетік жана басқа сондай.
5) «қын» («ғын»), «ма» («ба», «бе», «ме»), «мал», «мақыл» («бақыл», «мекіл», «бекіл») жұрнақтар етістік түбірлеріне жалғаныб, сол етістік көрсететүн істің түрін атайды: тас – тасқын, қыр – қырғын, сал – салма, тарт – тартба, өр – өрме, кес – кесбе, тасы – тасымал, айны – айнымал, таста – тастамақыл, ат – атбақыл, шерт – шертбекіл, ійір – ійірмекіл.
Дағдыландырыу. Қаш, шал, сана, орама, бас, тер, сөз басқа сондай етістік түрлерін алыб, әлгі жұрнақтарды жалғатыу.
6) «ақ» («ек»), «н» жұрнақтар етістік түбірлеріне жалғаныб, сол етістік көрсететүн істерден өнген затты атайды. Мыйсалы, қаш – қашақ, кес – кесек, шаб – шабын, ек – егін.
Дағдыландырыу. Құш, қойын, шат, бұл, ақ, жек, шық басқа сондай түбірлерін алыб жалғатыу.
7) «лық» («лік») жұрнақ етістік түріне жалғаныб, сол етістік көрсететүн істі істеуге тұрарлық күйін атайды: мыйсалы, барар – барарлық, көрер – көрерлік.
Дағдыландырыу. Келер шақ түрдегі етістіктерді алыб, «лық» («лік») жұрнағын жалғатыу.
8) «уыл» («уіл») жұрнақ етістік түбіріне жалғаныб, сол етістік көрсететүн істі істеушіні атайды. Мыйсалы, жаса – жасауыл, жорт – жортыуыл, бөге – бөгеуіл.
Сол мағанада етістіктің келер шақ түріне «ман» («мен») жұрнақ жалғанады, мыйсалы, алар – аларман, берер – берермен.
Дағдыландырыу. Етістіктің түбірлерін, келер шақ түрлерін алыб, «уыл» («уіл») мен «ман» («мен») жұрнақтарды жалғатыу.
Үстеу.
Сын-есім, сан-есім, есімдік, етістік сөздерді толықтырыу, күшейтіу үшін айтылатұн сөздерді үстеу дейміз. Мыйсалы, «тым жақсы», «он есе», «таб өзі», «әрең келдім» жана басқа сондай.
«Қалай?» – «тым жақсы», «қанша?» – «он есе», «қайсысы?» – «таб өзі» «қайттің?» – «әрең келдім».
Қазақ тілінде түбкі үстеу сөздер тібті аз. Көбінесе үстеу мағанасында басқа есімдерден, есімдіктен, етістіктен шыққан сөздер жүреді. Әуелі түбкі үстеу сөздерден алыб қарайық:
Сан-есім һәм есімдікті күшейтіуші үстеулерді жай үстеу дейміз. Олар мынау: әбдан, тым, тібті, қас, сірә, есе, таб, нақ, нағыз, әрең, дәл, дөб, дәйім, әрі, бері, әдейі, бұрын, енді, мана, әні, міні, ең, ылғый, таман, сайын, әлі, жорта, жорыйа.
Дағдыландырыу. Осы үстеулерге жалғас айтарлық сан-есім, сын-есім, есімдік, етістік сөздер табқызыб айтқызыу.
Үстеу бес түрлі: 1) нықтаулық, 2) сынаулық, 3) өлшеулік, 4) мезгілдік, 5) мекендік.
Достарыңызбен бөлісу: |
