Тіл мәдениеті, стилистика бойынша қүрастырылған бүл жинаңта сөйлеу мөдениетіне ңойылатын талаптар, топ ал-дында сөйлеуге әзірлік жүмыстары туралы айтылып, тіл да-мыту жолдары
жүктеу/скачать 0,92 Mb.
|
b175
- Бұл бет үшін навигация:
- 6-тақырып: Қазақ тілінің орфоэпиясы. Ауызекі сөйлеу стилінің фонетикалық және интонациялық ерекшелікері
| 3 ұпай және одан азырақ. Сіздің ашықтығыңыз дертті мінездеме болады. Сіз көп сөйлейсіз, сіз қатысы жоқ жұмыстарға араласасыз. Мүлдем шешілмейтін мәселелерді қолға аласыз. Ерікті немесе еріксіз әр түрлі шизелістің себепкері боласыз. Ашуланшақ, тез көтерілетін адамсыз. Адамдарға-мектепте, үйде және барлық жерледе – сізбен өте қиын. Сіз өзіңізбен жұмыс істеңіз. Алдымен өзіңізде шыдамдылыққа тәрбиелеңіз, адамдарға сыйластықпен қараңыз.
6-тақырып: Қазақ тілінің орфоэпиясы. Ауызекі сөйлеу стилінің фонетикалық және интонациялық ерекшелікері Ауызша сөздің дұрыс айтылуын орфоэпия оқытады. Орфоэпия дегеніміз тек қана дұрыс ауызша сөздің үлгісі емес (грамматикалық және сөздің дұрыс айтылу түрі), бірақ сонымен орфоэпикалық нормаларды бекітетін ғылым. Біздің кезімізде айрықша сөйлеу мәдениетінің негізгі жағынан орфоэпия рөлі өсті. Радио және теледидар арқасында біздің кезімізде ауызша сөз белгілі мағынада кең қатынаста қажет болды, хатқа қарағанда.... Орфоэпия рөлі орфография рөліне ұқсас. Нақты, қатесі көп хатты оқитын сияқты (қате – бұл оқу кезіндегі кедергі) сөйлемді дұрыс емес құрау, стандартты емес ауызша сөйлем бір-бірімен қатынаста және түсінуіне кедергі болып табылады. Міне неге: әрбір түзу айтылмаған сөйлем тыңдаушыны ойынан ауытқытады, сөйлемнің сыртқы жағын ескеруді мәжбүр етеді және тіл қатынасына кедергі жасайды. Жаңылтпашта дыбысты босатудан жасқану керек (дауыссыз және дауысты), нақты артикулдеу керек, жақсы мәнерлеуді қалыптастыру керек. Бірақ осының барлығы жеткілікті емес: орфоэпиканы қолдану арқылы осының барлығын дұрыс аталған қазақ тілі нормасында істеу керек. Дауысты дыбысты айтқан кезде қандай ережелерді білу кажет? Бұнда редукция заңы негізгі заң болып табылады яғни жеңілденген артикуляция, барлық дауысты дыбыстарда болады. Қазіргі қазақ әдеби тілінің ауызекі сөйлеу стилі фонетикалық жағынан өте-мөте ерекшеленеді. Бұл ерекшелік, әсіресе, орфография мен орфоэпия материалдарын салыстырғанда, айқындала түседі, өйткені сөздердің барлығы да жазылып, қағазға түскеніндей оқыла, айтыла бермейді. Мұның өзі, шынтуайтқа келгенде, ана тілін қадірлеу, тіл мәдениетін сақтау сияқты ұғымдарды еске салады. Жасыратыны жоқ, сөздердің дұрыс айтылуы тек ауызекі сөйлеуге ғана қатысты емес. Орфоэпияның заңдылығын барьнша мұқият сақтау ауызша сөйлеудің барльқ салаларында да қажет. Демек, от басында, ошақ қасында немесе бейресми жағдайда ғана дұрыс сөйлеп, басқа ресми жағдайларда сөйлеу ережесі бұзыла берсін деген түсінік болмағаны абзал. Өкінішке орай, басқа стильдер ынғайында да, айталық, үлкенді-кішілі бас қосу барысында, радио мен теледидардан хабар беру кезінде де көптеген орфоэпиялық қателердің орын алуын мұндай маңызды мәселеге немқұрайлы қараудың көрінісі деп білу керек. Мектеп шәкірттеріне арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдарда жылма-жыл сөз болып жатса да, мерзімді баспасөз беттерінде жиі әңгіме болып жүрсе де, осы кемшін жайлардың әлі күнге дейін қайталана беретінін ескеріп, ауызша сөйлеуде аса керекті кейбір ережелерді еске сала кетудің еш артықшылығы жоқ. Қазақ тілінің орфоэпиясында мынадай үш түрлі кемшілік орын алып жүр: а) әдеби тілде тұрақты нормасы бар сөздерді бұзып айту (китап - кітап деудің орнына), (ештеңке - ештеңе деудің орнына), (чық түсті - шық түсті деудің орнына); ә) орфографиялық ережелер бойынша сөйлеу (қиян кескі - қияң- гескі деудің орнына), (қосшы - қошшы деудің орнына); б) орыс тілінен немесе орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген терминдік мәні бар сөздер мен интернационалдық терминдердің бұзып айтылуы (телифон - телефон деудің орнына). Орфографиялық норма бойынша жекелеген сөздер ғана емес, сөз тіркестері де белгілі бір заңдылыққа байланысты айтылады. Сөздердің және сөз ішіндегі, сөз тіркестерінің құрамындағы бір немесе бірнеше дыбыстардың басқаша айтылуында ілгерінді-кейінді дыбыстардың ықпалы мол болады. Мысалы: дүйсембі (жазылуы дүйсенбі), ала гелді (жазылуы ала келді), Құрамыспек (жазылуы Құрамысбек) т.с.с. Жиі қолданылып жүрген тіркестердегі дыбыс өзгешеліктерін байқамау да тіл мәдениетіне нұқсан келтіреді. Мәселен, қаулы қабылданды, Орта Азия, алу керек, жер көркі деген сөздерді хабар жүргізушілер де, дикторлар да жазылғанындай оқып жатады, яғни олар қаулы габылданды, Ортазия, алу герек, жер гөркү деп оқылуға тиістілігінен бейхабар немесе әдейі орфоэпиялық заңдылықты бұзады. Тіпті теледидардан беріліп, көзіміз де, құлағымыз да үйреніп кеткен «Жеті күнді», студияға қанша телефон шалынып, қанша айтылып, газеттерге қанша жазылғанына қарамастан, әлі күнге жазуынша оқитындар ұшырасады. Адамның аты-жөндерінде орфоэпиялық нормалардың қолданылатыны бар, ягни сөздің негізгі тұлғасын сақтап жазу міндетті деп есептелмейді. Алдоңгаров (Алдыоңгаров емес), Кенжахмет (Кенжеахмет емес), Бердіғұлов (Бердіқұлов емес) т.с.с. Кейбір азаматтар аты-жөндерінің жазылуын өзінің қалауына байланысты деп ойлар. Бірақ жалпыға ортақ тілдік ұстанымды басшылыққа алған жөн. Мәселен, Сұлтанмахмұттың екі томдық жинағы бір кезде автор фамилиясының Торыайгыров болып жазылуымен шықты. Кітап редакторының мақсаты түсініксіз еді, өйткені оған дейін де, одан кейін де, ақын фамилиясы Торайгыров деп жазылып жүр. Сондай-ақ Жаңатас, Жаңаарқа сөздерінің түбірлері бірге жазылғанмен, Жаңа өзен түрінде жазу бірізділікті танытпайды. Түбірге тиісті қосымша жалғанғанда, сөздің соңғы буынының қандай болып келетіндігінің елеулі мәні бар. Мәселен, соңғы буын жуан болса, оған жалғанатын қосымша да жуан буыннан басталады. Сондай-ақ сөздің соңғы буыны жіңішке болса, қосымшаның да алғашқы буыны жіңішке болады. Мысалы: Жұмыскер+лер+дің, замандастар+ы+мыз+га т.б. Өкінішке орай, ҚазМҰУ-дің (дұрысы - ҚазМҰУ-дың), ММУ-нің (дұрысы - МГУ-дың) деп жазып жүр. Сөздің құрамы түгелдей жуан буындардан тұрса да (қала+лық, ұйымдастыр+у+га) түгелдей жіңішке буындардан тұрса да (келіншек+тер+ден) көп жағдайда буын үндестігі деп аталатын бұл заңның күші сақталады. Бұл заңға «бағынбайтын» жайлар да кездеседі, демек, жуан буынға - жуан буын, жіңішке буынға - жіңішке буын ұстанымын қолдануға түбірге жалғанатын кейбір қосымшалар «көне бермейді». Олар мынадай қосымшалар: а) көмектес септігінің мен, бен, пен жалғаулары: қоңыз+бен, өгіз+бен, тас+пен, қалам+мен, пеш+пен; ә) меншіктікті білдіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшалары: әке+нікі, ага+нікі, ауыл+дікі, ел+дікі, Әсет+тікі, Асхат+тікі; б) -паз, -қор, -қой, -гер, -гана, -ист, -изм жұрнақтары: өнер+паз, қыдырым+паз, жала+қор, бәле+қор, заң+гер, сөз+гер, кітап+хана, дәм+хана, журнал+ист, коммун+ист, неолог+изм, диалект+изм. Қазақ тілінде буын үндестігімен бірге, дыбыс үндестігінің болатынын ескеру қажет. Мұндайда түбір мен қосымшаның ара-жігіндегі дыбыстардың бір-біріне әсерінен туған өзгерістер аңғарылып отырады. Сондай-ақ сөз тіркесі жағдайында алдыңғы сөздің соңғы дыбысы мен соңғы сөздің алдыңғы дыбысының өзара ықпалы байқалады. Мысалы: көршілер деген сөздің сонор дауыссызға аяқталуына қарай оған жалғанатын қосымша да сонор дауыссыздан басталады (көршілер-мен). Сол сияқты, жазшы деген сөздің түбірі (жаз) з дыбысына аяқталғанымен, оған жалғанатын қосымшаның (шы) ш дыбысынан басталуы айтылуда әлгі з дыбысын ш дыбысына айналдырып жібереді (жашшы), бірақ жазуда түбір сөздегі дыбыс әрпі сақталуға тиіс (жазшы). Дыбыс үндестігінің қазақ тілінде үш түрі бары мектеп шәкіртгеріне де жақсы белгілі. Соған қарамастан, орфоэпиялық заңдылықты сақтамаушылық өте жиі кездесіп отырады. Мәселен, ішсе (ішше деп айту керек), ашса (ашша деп айтылу керек), Жезқазганга (Жезгазгаңга деп айтылу керек), Айқабақ (Айғабак деп айтылу керек), сол сияқты Сейсенғали (Сейсеңғали деп айтылу керек), күрес шағында (күрөш шағында деп айтылу керек) сөздерінің жазылғандарындай оқылып, айтылуы белең алып бара жатыр. Ауызша сөйлегенде талай замандастарымыздың, тіпті радио және телехабар жүргізушілердің өзенді, жүрегіме деп айтып, оқитындары үлкен өкініш туғызады. Демек, мұнда да айтылу заңдылығы бұзылып тұр. Шындығында, бұл сөздер өзөндү және жүрөгүмө деп айтылуга тиіс, себебі о, ө, ү, ұ дауыстылары кейінгі буындардағы е, ы, і дауыстыларын өздеріне ұқсас ерін дауыстыларына айналдырады. Міне, осындай жайлардан сөйлеу барысында ана тіліміздің зандылықтарын бұзатындығымыз айқын аңғарылады, мақсат сол кемшіліктерді алдағы уақытта қайталамауда болуға тиіс. Ауызекі сөйлеу стилінің интонациялық ерекшеліктері туралы бертінге дейін зерттеу еңбектердің болмағаны белгілі. Нақтырақ айтар болсақ, әсіресе, синтаксистік категорияларға байланысты жол-жөнекей, қысқаша ғана айтылған шашыраңқы ойлар болғанымен, бұл салада жүйелі монографиялық еңбек жоқты. Бүгінгі таңда жай сейлем, күрделенген сөйлем, құрмалас сөйлем түрлерінің интонациялық белгілері туралы эксперимент арқылы зерттеудің жарық көріп отырғаны осы айтылғанның дәлелі болып табылады. Қазақ тіліндегі әр сөйлемнің өздеріне тән интонациясы мен айтылу ерекшеліктері болатыны - практикада бұрыннан да белгілі жайт. Дегенмен, сол ерекшеліктерді нақтылауға соңғы кездері қол жетті. Хабарлы сөйлем интонациясының өзі сол сөйлемнің құрамына қарай сәл ерекшеленеді. Айталық, бір фразалық мүшелі хабарлы сөйлем мен екі фразалық мүшелі хабарлы сөйлемнің интонациясы бір емес. Бірінші жағдайда интонациялық тон сөйлем басында аздап көтеріліп, негізгі тонның жиілігі сөйлемнің мағыналық өзегінде молайып барып, одан әрі ақырындап түсе береді Демалыс күні еді. Күн қызыл арай шатырынан жаңа гана шыга бастады. Хабарлы сөйлем екі фразалық мүшеден тұрғанда, екі мүше әрі паузамен бөлінеді, әрі өздеріне тән тональды интервалмен дараланады, сөйтіп, алдыңғы мүшеде интонация аяқталмайды да, екінші мүше сөйлемнің аяқталған интонациясын көрсетеді: Бес жерде - бес - жиырма бес. Сұраулы сөйлемдегі интонация көп жағдайда сұрау есімдігіне тығыз байланысты болып келеді. Сұрау есімдігінің орнына сай интонация да өзгеріп отырады. Былайша айтқанда, сөйлем ішінде сұрау есімдігінің интонациясы көтеріңкі болып келеді. Бұйрықты сөйлемге келетін болсақ, мұндағы интонацияның өзгеруі көбінесе сөйлемнің мазмұны мен мағынасына тікелей байланысты болады. Айталық, еріксіз орындататын қимыл-әрекет жайында айтылған бұйрықты сөйлем болса, жоғары интонациямен басталып, бірте-бірте төмендей береді, ал өтініш, тілек, қалау ретінде айтылған бұйрықты сөйлем орташа тональдық деңгейде айтылады. Сөйлемнің құрамы күрделеніп, толыққан сайын, оның интонациясы да әр түрлі болып келеді. Бұл қағида құрмалас сөйлемнің түрлеріне де қатысты. Айталық, бір ғана салалас құрмалас сөйлемнің, сырттай қарағанда, ұқсас құрылымнан тұратын түрлерінің арасында интонациялық ерекшеліктер көзге түседі. Кетерде Боржабай маган амандаскан жоқ, мен оған амандасқан жоқпын (С.Мұқанов) деген сөйлем мен Тәңірберген бір рет тіл қатып еді, Еламан үндемеді (Ә.Нұрпейісов) деген сөйлемдердің байланысында айта қаларлықтай өзгеріс жоқ: екеуі де жалғаулықсыз ьщғайлас салалас құрмалас сөйлемдер. Солай бола тұрса да, бірінші жағдайда компоненттердің ара-жігі үзілмей айтылады, ал екінші жағдайда интонациялық айырмашылық немесе сәл кідіріс байқалып тұрады. Жалғаулықты салаластарда жалғаулықтар, қай жерде тұрғанына қарамастан, ұзағырақ кідіріс жасап, интонация айқын көрінеді: Раушан бірде ақтарыла салатындай сондайлық жақын көрінеді, бірде ол салқын тартып алыстап кетеді (Т.Ахтанов). Сабақтас құрмалас сөйлемдерде бағьныңқылар бір синтагма құрып, алдыңғының интонациясы аяқталмағандығын білдіріп, соңына қарай көтеріңкі айтыльш, басыңқы сыңар сөйлем аяқталатын интонацияны білдіреді: Абай үйге кіргенде, Әбіш конверттегі бар қағазды оқып шықты (М.Әуезов); Айтушысы жоқ болған соң, бүл сөздің Тәкежанға дарымайтынын Абай өзі де сезіп келген (М.Әуезов); Үй төбесі кенет ашылып кетіп, маңайы нұрға толған тәрізденді (Б. Майлин); Жолдасы көріп қалмау үшін, Өтеп басқа бөлмеге барып тасаланды (Ә.Әбішев). Аралас құрмалас сөйлемде үш компоненттің әрқайсысы бір-бір синтагма құрып, аралары пауза арқылы бөлініп тұрады: Ол әйелден бала көп туган да, бірақ олар өле беріп, жалгыз бала қалган (С.Мұқанов). Тест. - Ал қазір біз сіздің тіл байлығыңызды, сіздің филологиялық, тілдік мәдениетіңізді тексерейік. Әрбір сұраққа жауап беріп, үш нұсқаның бірін таңдаңыз: иә, кейде (сенімді емеспін), жоқ. 1) Сіз сөз мәдениеті әлеуметтік категория және қоғамның мәдениетіне тәуелді деп ойлайсыз ба? 2) Ресейдегі болған мәдени революция тұрғындардың мәдени денгейін көтерді ме (сауатсыздықпен күрес, сөйлеу мәдениеті үшін күрес)? Ол әлемдік мәдениет жолына мемлекетті шығарды ма? 3) Тіл білім және тіл эрудициясы жоқ адам мәдениетті деп саналады ма? 4) Былапыт, дисфемизм сөздерді қолданылатын адам сыйлы бола ма? 5) Сіз сюжетімен баулап алатын романды таңдана оқып отырсыз, бірақ бөгет ететін әдеби тіл нормаларын бұзатын дөрекі стилістік қателіктер кездеседі. Соған қарамастан, көңіл аудармастан, соңына дейін оқисыз ба? 6) Сіздің көзіңізше айтылған дөрекі, былапыт сөздер сізді толғандырмай ма? 7) Сіз көбінесе дұрыс сөйлейсіз бе, әдеби нормаларды бұзылуына сіз жол бермейсіз бе? 8) Сіз өзіңіздің сөйлеуіңізді, сөздік қорыңызды бай және мәнерлі, көркем деп есептейсіз бе? 9) Баяндаушыны тыңдағанда, сөзінің құрылымын байқамайсыз, бірақ оның дәлдігіне, анығына, логикалығына, әсем естілеуіне көңіл аударасыз ба? 10) Сіздің ойыңызша, баяндамадағы ең бастысы – ой, идея. Егер ол болса, сөз, сөйлем құрылымы аса маңызды емес пе? 11) Әдеби тіл нормалары сөз тәртібінің негізігі реттеушісі болып саналады ма? 12) Сіз сөз сөйлеу мәдениетін мектепке арнайы курс ретінде енгізудің қажеттілігі жоқ деп ойлайсыз ба? 13) Егер сізбен әңгіме дүкен құрып отырған адам өзіне байланысты бір маңызды жайтты айтып отырғанда, әдеби тіл нормасын бұзса, сіз оны түзейсіз бе? Жауаптардың бағасы: Төменде келтірілген кестені пайдаланып жинап алған ұпайлардың санын есептеңіз. Н ә т и ж е л е р: жүктеу/скачать 0,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|