32
сында Ә. Бөкейхан қасына, НКВД-ның тергеу материалдарының
мәліметі бойынша, С. П. Швецовты,
Алаш қайраткерлерінің
естеліктеріне сәйкес С. И. Руденконы серік етіп досы әрі
бұрынғы үзеңгілесі А. Байтұрсынұлына Қызылордаға қонақтап
барады. НКВД-ның 1929–1930 жылғы тергеу материалдары-
на қарағанда, Алаш көсемі Ахаңа қоса тағы бірқатар бұрынғы
үзеңгілесі – М. Дулатұлы, С. Қадырбайұлы, А. Кенжин, қазақ
совет қайраткері С. Қожанұлы үйлерінде қонақта болып,
Н. Нұрмақұлымен, күйеу баласы С. Садуақасұлымен және тағы
басқа советтік Қазақстан басшыларымен жүздесіп сыр шертеді.
Алайда, қазақ көсемінің әрбір
қадамын бағып-қадағалаған
НКВД жансыздары оның экспедициядан тыс бейресми сапар-
мен Қызылордаға барғанын И. Сталинге хабарлап, Ә. Бөкейхан
Ақтөбеге оралған бойы дереу тұтқындалып, оны екінші рет
кісендеп, жанына күзет қосып Мәскеуге жеткізеді, Бутыркаға
жабады. Оның абақтыдан бостандыққа қалай шыққан ұзын хи-
каясын баяндап жатпай, шыққан сәтінде Кремльде И. Сталин-
мен екінші рет жүздескеніне тоқталған әлдеқайда маңызды.
И. Сталин «елге оралмаңыз, қырға қарай аяқ баспаңыз!» де-
ген талабын Алаш көсемінің есіне тағы салды. Бірақ, егер 1922
жылдың желтоқсанында ол талап
өтініш ретінде естіртілген
болса, бұл жолы мүлтіксіз орындалуға тиіс бұйрық түрінде
кесіп айтылды. Қыр баласы – елағасы бұл бұйрықты мойын-
сынды ма, жоқ па – оны әңгіменің жалғасынан байқаймыз. Ал
одан бұрын Ә. Бөкейхан Адай оязын аралап зерттеген жұмысын
аяқсыз қалдырмай, тиянақты еңбек жазып бітіріп, оның «Ка-
заки Адаевского уезда» атты ғылыми очеркі 1927 жылы СССР
ҒА-сының «Қазақтар. Антропологиялық очерктер» жинағымен
жарық көрді.
50
Бір ерекше жайт: Ә. Бөкейхан СССР Ғылым Академиясының
Адай экспедициясына қатысып, атқарған ісі үшін
алғыс
естудің орнына, совет өкіметі оның ғылыми зерттеу жұмысын
50 Букейхан, А. Н. Казаки Адаевского уезда. //Букейхан, А. Н., Баранов,
С. Ф., Руденко, С. И. Казахи. Антропологические очерки. Сборник І, ІІ., 58–82
стр. 1927 г. Ленинград.
33
Қызылордаға барған сапарымен тығыз байланыстырып
«айыпты» қылмақ болған. Мысалға, «тырнақ астынан кір
іздеген» НКВД тергеушілері 1929 жылдың 6 шілдесінде тағы
да С. Қаратілеуұлына экспедицияға
қатысты сауал қойғанда,
ол былай жауап береді: «
Бөкейхановтың экспедицияға
Достарыңызбен бөлісу: