Түркі дүниесі мифологиясына ортақ кейіпкерлер
ТҮРКІ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ АЙДАҺАРДЫҢ ЗООМОРФТЫҚ СИПАТЫ
жүктеу/скачать 1,41 Mb.
|
stud.kz-68700 (копия)
| 2.3. ТҮРКІ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ АЙДАҺАРДЫҢ ЗООМОРФТЫҚ СИПАТЫ
Көптеген халықтардың мифологиясында жиі ұшырасатын кейіпкердің бірі – айдаһар. Айдаһар ертеден келе жатқан кейіпкер болғандықтан мифте, ертегіде және эпостар мен жырларда, қисса-дастандарда басты кейіпкердің негізгі жауының бірі ретінде көрсетіледі. Дастандарда ол басты кейіпкердің негізгі қарсыласы ретінде көрінбейді, көбінесе жігіт сапарға аттанғанда жолда кездесетін көптеген кедергілердің бірі болып көрініс табатындары да бар. Көне түркі халықтарының мифологиясындағы зұлым құбыжық, айдаһар атауы ретінде қолданылып жүр. Айдаһар мифтік ғаламдық жылан образымен шендестірілген, бұлар бірінің орнына бірі қолданыла береді. Жылан мен айдаһар іс жүзінде синонимдер ретінде түсініледі. Айдаһар мифологияда үш дүниенің зооморфты сипатын жинақтаған, ол — жылан, төменгі, су дүниесінің өкілі; ол — қанатты, жоғарғы дүние өкілі; оның басы мен аяқ-тырнағы жыртқыш аңдікі, ол орта дүниенің өкілі, яғни үш мақұлықтың сипатының бірігуінен құбыжық бейнесі шыққан. Ертегілік айдаһар — зұлым кейіпкер, бұл Иран, араб түсінігіндегі "айдаһар" сөзіне толық жауап беретін образ. Ал "айдаһар" атын иеленген ежелгі түркілік, өз атауы ұмытылған "басқа айдаһар" образы да қазақ фольклорында сақталған. [67,119б.] Ғалым С.А.Қасқабасов «Айдаһар дегеніңіз – түптеп келгенде ғаламат алып жылан» деп айтқанындай, түркі мифологиясында айдаһардың ерекшелігі сол, ол «алып жылан» түрінде кездеседі. [22, 94б.] Әрине, кей ертегілерде оның халықаралық мотивтерде кездесетіндей сумен қатысы бар. Мысалы, әйел бейнесінде құбылып жүріп, жігітке үйленеді, шөлге шыдамсыз, түнде тұрып ап, үйдің шаңырағынан мойынын созып, өзеннен су ішкендігі айтылады.(«Айдаһар»). Кейде ысқырып, аспаннан жаңбыр жауғызады. («Айдаһар қатын»). Шөлден қаталап жарылып өлгенде күн бұзылып, жаңбыр жауып кетеді («Арғы мерген»). Әрине, бұл сюжеттер диқаншы, отырықшы халықтарда кездесетін айдаһарды жауын-шашын, су иесі деп түсінетін ұғымның бізге ауысқаны деп те түсінуге болады. Негізінде, басқа халықтарда атап айтсақ, Қытай, Үндістандықтар, Египеттіктер, Ирандықтар айдаһарды ұшатын қанаты бар, аузынан от шашатын, сирағы бар мақұлық кейпінде елестетеді. Ал, түркі ұғымындағы айдаһар алып жылан бейнесінде кездеседі. Ғашықтық дастандарда жігіттің батырлық-жаужүректілігін бірінші кезекке қойып суреттемегенімен, оны батыр ретінде де сипаттайды. Мәселен, Ә.Науаи жырлаған «Фархад-Шырын» дастанында Фархад Шырынды іздеп сапарға шыққанда алдындағы кедергілерден өту кезеңінде жолындағы айдаһарды да жеңеді. Мифология динамикалық қозғалыс үстінде дамитындығын білеміз, дастандардағы айдаһар бейнесі мифтік түсініктің әлсіреген, монотеистік діннің салтанат құрған кезінде жазылған туынды болғандықтан, бұрынғы наным-сенімдердің сарқыншақтары әлі де ұмытылмай келе жатқандығын, алайда бұрынғы қуатынан айрылып, тек жағымсыз персонаждардың бірі ретінде ғана суреттеліп отырғандығын көреміз. Одан кейінгі кезеңде айдаһар әлемді жалмаушы, ажал құдайы ретінде сипатталмайды, кейіпкердің бір шапқанынан қалмайтын қауқарсыз хайуан кейпінде көрініс табады. Скифтік түсініктердің тіркелу уақыты – б.з.д. V-І ғасырлар, яғни скифтерде және олардың арғы бабаларында (б.з.д. 2-1 мыңжылдық) түріктерге тән жылан культінің болғандығын тарихи деректерден білеміз. Айдаһардың мифтегі бейнесі жайында айта келіп, В.В.Иванов пен В.Н.Топоров былай дейді: «Их основная сюжетная схема предпологает наличие двух мифологической природы, также божественного происхождения (иногда этот персонаж находится в родственных отношениях с небесным персонажем). Противник по своим внешним характеристикам отличается от человека: подчеркиваются его гигантские размеры, змеиные формы, многоголовость, способность к изменению вида и т.п. Он совершает вредоносные для людей действия – запруживает реки, вызывает неурожай, голод, злоумышляет против божественного персонажа. Во время борьбы отмечаются моменты, когда чаша весом склонятся в пользу противника, но тем не менее в итоге побеждает божественный персонаж. Он убивает противника чудесным оружием, расчленяет его труп, совершает пиршенство и обряд очищения, устанавливает соответствующий культ» [68, 53б.]. Дүниежүзі халықтарының мифологиясында айдаһар сыртқы сипаты жыланға ұқсас мақұлық ретінде бейнеленген. Мифтер мен архаикалық жырларда, «Шахнама» дастанында айдаһар адамдарға апат әкелуші, ажал төндіруші ретінде беріледі. Жыландарды да өлімнің символы ретінде суреттейтін мифологиялық әңгімелер мен аңыздар ұшырасып отырады. Прототүркілер жыланды және жылан бейнесіне шыққан айдаһарды қадірлеген, оған тағзым етіп, тотем, рух-ие деп санаған. Бұл — ежелгі прототүркі — дравид-элам, шумер дәуірінің бірлігінен қалған сенім. Өйткені ирандықтар мен алғашқы үнді-арийлар жыланға құрмет жасамаған. Сақ- скифтерде де жылан — айдаһар культінің болғанын жылан-қыз образымен қатар скиф-сарматтардың әскери тулары жөніндегі ежелгі мәліметтері арқылы көруге болады. Олар мата қиындыларынан құралған алабажақ түсті (Алаштың ала туын еске түсір) жалау жасаған, үш бұрышты ұзын жалау жел кернегенде желбіреп, алабажақ жылан не айдаһарша ирелеңдегендей әсер қалдыратын болған. Л.Гумилев Иранды басып алып. Парфия империясын құрушы пардарайлар. [22,394б.] Массагеттердің сенімі жағынан парсылардан айырмашылығы — олардың жыланға тағзым салтының болуы деп көрсеткен. Міне, осы жылан культінің болу-болмау мәселесін анықтау сақ-скифтердін де. сарматтар мен дай-массегеттердің тілдік-этникалық сипатын ашуға жәрдем беруі де мүмкін. Сонымен, арғықазақ мифологиясындағы жылан-айдаһар — тотем, ата-баба рухы, аруақ, көмекші образы. [47,262б.] Ол Қорқыттың ажалдан қашуы туралы айтылатын аңыздарда да ұшырасады. Қорқыт өмір бойы ажалдан қашып, ең соңында Сырдарияның үстінде қобыз тартып отырғанда ажал жылан ретінде келіп шағып өлтіреді. Ислам дінінің қасиетті кітабы Құранда адам жанын алушы періштенің аты - Әзірейіл. Құран хикаяларында Адам ата мен Хауа ананың жұмақтан қуылуына себепші болғандардың бірі – жылан. Жылан Ібілістің азғыруына еріп оны өз денесімен жасырып жұмаққа алып келеді. Ібілістің арбауына түскен Адам ата жұмақтан қуылып жерге түседі. Ендігі жерде адамзат баласы жұмақтағыдай мәңгілік жасайтын қасиетінен айрылып, ажалды пендеге айналады. Жер бетін топан су басқанда Нұх пайғамбардың кемесін тышқан кеміреді, кеме суға бататын болған соң жылан келіп тесікке оратылып жатады. Осы қызметі үшін пайғамбардан дүниедегі ең тәтті қан кімде болса соны маған бересін деп шарт қояды. Қарлығаштың көмегінің арқасында адам ажалдан құтылады. Мұнда да адамға тікелей болмаса да жанамалай ажалтөндіруші, дұшпандарына көмектесуші ретінде жылан бейнесі қылаң береді. Мұса пайғамбардың аса таяғы жыланға айналып, өздерінің сиқырын көрсетпек болған сиқыршылардың жыландарын жалмауы, сөйтіп діннен безген кәпірлерді Мұсаның тәубаға келуінде де жылан үрей туғызушы, ажал символы ретінде көрініс табады. Және көптеген ертегілерімізде жыландар жер астында, яғни жер асты дүниесінде тіршілік етеді. Алғашқы қоғам дәуірінде кездесетін «әлемдік ағаштың» төменгі жағында да сол жыландар кездесетіндігі ертегілерімізде (мысалы, «Ер Төстік») суреттеледі. Зәрдушт дінінде айтылатын зұлымдық иесі Ангра Манюдің нөкерлері дәулер мен жыландар адамға (Гаюмард) қарсы соғысқанда да олардың жер астынан шығатындығы «Авеста» кітабында айтылады. [50,251б.] Ал, кейбір ертегіде айдаһар қыз не әйел бейнесінде келіп, керуеншілерге не жолаушыға ұшырасады немесе сол шаһардың бір жігітіне үйленіп, оның жары болып тұрады. Жігіт күн өткен сайын қатты жүдей бастайды. Сөйтсе әйелі түнде тұрып күйеуінің қанын соратын айдаһар болып шығады. Оның көзін жою үшін алдап апарып темір үйге қамап, сыртынан от қойып өлтіріп, құтылады. Мұндай сюжеттер қазақ халық мифологиясында көптеп кездеседі. Солардың қатарына «Айдаһар қатын», «Айдаһар», «Арғы мерген», «Аюдәу» т.б. ертегілерді жатқызуға болады. Бұл мифологияның барлығында да айдаһар суға шыдай алмайды. Яғни, ол сусыз жерде өмір сүре алмайды. Бұл мифология кейінгі дәуірдің дүниелері болса керек. Себебі мұнда шаһар, онда тұрып жатқан халық, кітап ашып білетін оқымысты молда суреттеледі. Сол сияқты шаһар халқына су бермей қысымшылық жасайтын, не қала халқының адамдарын бақытсыздыққа душар еткізіп, оларға күніне не аптасына бір қыздан беріп тұру салығын салып қоятын айдаһар мотиві Шығыс пен Батыс халықтарының көпшілігінің мифологиясында кездеседі. Мұның көбі орта ғасырларда дүниеге келген шығармалар болса керек. Осындай сюжеттердің шығу тарихын зерттеп, тиянақтап ой айтқан орыстың белгілі ғалымы В.Я.Пропп бұл ертегілерді кейінгі дәуірдің дүниелері деп қарастырады. Ол жайында былай дейді: «Дракон – явление позднее. Эти фантастические животные – продукт культуры поздней, даже городской, когда человек начинал терять интимную, органическую связь с животным, хотя зачатки комбинированных животных могут встречаеться уже и раньше, например в Мексике или у эскимосов. Эпоха расцвета таких существ падает на древние государства, на Египет, на Вавильон, на древнюю Индию. Грецию, на Китай, где змей даже попал в герб, символизируя государственность. Наборот у действительно первобытных народов его нет» [69, 246б.]. Монотеистік діндердің хикаяларына арқау болған осы секілді аңыздарда көрініс табатын жылан бейнесін бұрынғы мифтік түсініктегі алып жыланның өзгеріске ұшыраған, реликті көрінісі ретінде қабылдауға болады. Ортағасырларда дүниеге келген шығыстық сюжетке құрылған романдық, новеллалық дастандарда, прозалық шығармаларда, салт ертегілерінде айдаһар бейнесі көмескіленген, әлсіреген күйінде көрініс тапқан болса, мифологиялық аңыздар мен қиял-ғажайып ертегілерде, архаикалық эпостарда бұл персонаждардың деңгейінің әлдеқайда жоғары тұрғандығын көреміз. Сондықтан да «айдаһар» бейнесінің даму ерекшелігі жайында сөз қозғағанымызда тарихи типологияға жүгінгеніміз жөн. Мифтік түсініктен ажырамаған идеологиялық және жанрлар синкретизмінің басым болып тұрған кезеңі мен кейінгі жіктелу, бөлшектену кезеңдеріне орай қарастырып отыру керек. Өзге ғылым салаларына қарағанда типологияның мифологияға лайықты қолданылуының басты бір ерекшелігі – кез келген құбылысты, мифологиялық процестің үлкенді-кішілі барлық деңгейлері мен сатысын динамикалық қимыл-қозғалыста, үнемі өзгеріс үстінде қарастыру. Олай болатыны мифология сан ғасырлар бойы әр дәуірдің көркемдік талап-тілектеріне жауап беріп, ұзақ эволюциялық процесті бастан өткеріп келе жатқан өнер. Белгілі бір ұқсастықтың болу себептеріне жауап беруге әрекеттенсек, сөз жоқ, тарихи дәуірлерге бойлап барамыз әрі сол ұқсастықтың кейінгі тағдырына үңілеміз [70, 43б.]. Ең ежелгі жыр-шумерлердің «Гилгамеші» дейтін болсақ, бұл жыр біздің дәуірімізге дейінгі үш мыңжылдықта пайда болған. Осы дастанда Гилгамеш қасына елу адам ертіп мәңгілік әлемді іздеп шығады. Оған жету жолында тосқауылға тап болып, Хувава атты айдаһармен соғысады. Осылайша адамзат тарихындағы ең алғашқы эпос «Гильгамеште» адам мен айдаһардың соғысы бейнеленген. [50,161б.]. Ол турасында шумеролог ғалым Сэмюэл Ной Крамер мынадай дерек айтады: «Поскольку тема борьбы с драконом возникла шумере уже в ІІІ тысячелетии до н.э. мы имеем все основания предполагать что многие детали этих легенд, как греческих, так и ранне христианских, восходят к шумерским источникам. В настоящее время нам известны по крайней мере три варианта уничтожения дракона, существовавшие у шумеров более трех с половиной тысяч лет назад в первых двух вариантах противниками дракона выступают боги - бог воды Энки, весьма похожий на греческого Посейдона, и бог южного ветра Нинурта. Но в третьем мифа это смертный, герой Гильгамеш, далекий прообраз, ев. Георгия» [71, 178б.]. Гилгамештің алдында айдаһармен құдайлар соғысады. Шумер мифіндегі Энки құдайдың Кур атты айдаһармен соғысы аспан мен жердің бөлінген тұсында басталады. Аспан жерден бөлінген тұста аспан құдайы көкке көтеріледі, ал жер құдайы Энлиль жерге түседі. Өшпенділік осы жерде басталады. Жер асты құдайы Эрешкигальді Кур ұрлап алады. Онымен соғысу үшін теңіз құдайы Энки аттанады. Дастанда Кур мен Энкидің соғысы немен біткені белгісіз (тастағы жазулар өшіп кеткен). Шумерлердің құбыжықпен соғысы туралы мифіне ұқсас миф гректерде де бар. Крамер бұл ұқсастықты гректер шумерлерден алған болар деп топшылайды. Грек мифінде Главктің баласы Беллерофонт аузынан от шашатын алды арыстанға, ортасы тауешкіге, бөксесі айдаһарға ұқсас Химерді соғыста өлтіреді. Грек мифі де сумен байланысты айтылады: «В раннегреческих мифах Беллерофонт часто связано с морской стихией (изображения Б. с трезубцем, происхождения его от Главка или Посейдона), но вместе с тем в образе Беллерофонт встречаются черты солнечного бога (Полет в небо на крылатом коне)» [42, 91б.]. Түркі халықтарының мифінде де елді ұзақ жыл басқарған ешқандай өлім-жітім болмаған, халық уайым-қайғысыз өмір сүрген кез деп Жамшид дәуірін айтады. «Шахнама» дастанында бұл кезеңді «алтын дәуір» деп көрсетеді. «Шахнама» дастанында бұрын өлім-жітім дегеннің не екенін білмейтін алтын дәуірде өмір сүрген Жамшид патшаның ажалын да жылан арқылы келтіреді. [4,184б.]. Көптеген мифтерде айдаһар құдайлар арасында болған соғыстарда жер асты құдайының сенімді нөкері ретінде басқа әлемнің құдайларына қауіп төндіріп отырады. Жыланның ажал символы болғандығын кезінде П.А.Гринцер де айтқан болатын: «По мнению П.А.Гринцера, древний хтонический миф претерпел эпическую трансформацию, в которой змея служит символом смерти, и истребление змей знаменует борьбу со смертью. Подтверждение этому он находит в древнеиндийском эпосе «Махабхарата», где борьба со змеями – это преодоление смерти, поиск бессмертия, как и в эпосе о Гильгамеше и в какой-то мере в «Иллиаде» [72, 246б.]. Құдайлардың құбыжыққа қарсы соғысы эсхатологиялық мифтерде бастапқының соңғысын жеңуімен аяқталып отырады. Оған мәдени кейіпкерлер де араласады. Мысалы «Шахнама» дастанында балаларын жалмап қойған Захак патшаға қарсы көтеріліс ашқан темір ұстасы Кава соғысқа шығады, Захакты өлтірген ол тақ мұрагері Феридунды патша тағына отырғызады. «Ажы» сөзінің шығу этимологиясын талдаған ирандық ғалым доктор Мавхаш Вахед Дуст былай дейді: «Үнді мифологиясындағы «Захак» сөзінің шығуы. Арий тайпаларының ішінде «Нага» атты ру бар. Олар кезінде Дитеһа мемлекеті құрамында болған. Нага сөзі «наг» деген түбірден шығады, оның парсыша мағынасы «жылан» дегенді білдіреді. Үндістандағы Ассам штатында тұратын халықтың басым көпшілігі әртүрлі жылан кейпіндегі киелерге табынады. Сол себепті де бұл терминнің шығуы барлық жағынан алғанда жыланға табынушы мағынасында сипатталады. Үнді мифологиясында былай дейді: «Нагалар Брахманың балалары және олар арий тайпасынан шыққан, нагалар бірнеше руға бөлінеді, олардың кейбірі мыналар: Такшак, Ахи т.б. Такшак руының (Taksaka) атына орай такшак сөзі жылан нәсілінен дегенді білдіреді. Көшпелі моңғол елінің тошарыс «Tocharis» және Такуир (Takuir) тайпалары да осы жылан сөзінен алынған, сонымен бірге Түркістан елінің аты да осы Такур «Takuir» тайпасынан келіп шыққан. Такшактардан бөлек күш-қуаты орасан күшті тағы бір тайпаның аты – «Аһи» деп аталады. Ол «ажи» (аси, ази) сөзінің өзгерген түрі. Ажи тайпасының негізін қалаушы патшаның аты Веретра (Viritra) оның лақабы Дахак болған. Дахак шағатын әрі қорқынышты жыланның бір түрі» [73, 162б.]. «Авеста» кітабында сөз болатын алғашқы адам Гаюмард пенен жыланның арасындағы соғыс тақырыбын Фирдоуси – «Шахнама» дастанында қайта жырлайды. Осындағы Гаюмардтың (парсы тілінде «гав» - сиыр, «мард» - адам деген мағына береді) да, Айдаһардың (Ажи – жылан) да ежелгі дәуірдегі арий, сақ тайпаларының сиынған тотемдік киелері болған болса керек. Осындағы жыланның матриархат дәуірінің культі болғандығы айқын. Осы культтердің көпшілігі кейін дүниеге келген зәрдушт дінінің салдарынан өзгеріп, өзгеше кейіпте сипатталып кетіп отырған. Соған қарамай түркі халықтарында өгіз бен жыланға байланысты көптеген аңыз-әңгімелер, мифтер сақталып қалған. Әсіресе, өгізді қастерлейтін аңыздар жетерлік. Иран ғалымының пайымдауынша, жалпы түрік атауының өзі жылан деген сөзден келіп шығады. Қазақтың атақты ғалымы, академик Ә.Марғұлан қазақ даласынан жазып алынған мифте мынадай дерек келтіреді: «Түймекент пен Тас-Ақыр сарайы туралы ерте қазақша жазылған бір кітабын тауып алған аяулы ғалым А.А.Диваев кітапты жазушы Тастөбе болысында бір қыстақта тұратын Тәуке молда Нұрабаев деген кісі бұл кітапқа А.А.Диваев, В. Н.Андерсонмен қосылып түсініктеме жазып, қазақ текстін орысша аудармасымен қосып, Н.Ф.Катановтың алғысөзімен Казань университетінің журналында басып шығарады. Нурабаевтың аңызы бойынша, Алаңғасардың шын аты Ажы. Ол орасан ұзын бойлы болған. Жер жүзін топан суы қаптағанда, ол Ажының тізесінен аспаған. Аңыздың баяндауынша, «Бұрынғы заманда Алаңғасар атты бір дәу болыпты, оның Арсалаң Алып деген баласы бар екен» [77,44б.]. Алайда, қазақ арасындағы аңыз жылан туралы емес, Ажы атты дәу туралы болып отыр. Бұл аңыз Геродоттың исседондардың арғы жағында жалғыз көзді аримаспалар өмір сүреді деген скиф аңызын еске түсіреді. Түркі халықтарына ортақ шығарма «Оғызнаме» дастанында да дүниеге келген Оғыздардың аяқтары өгіздікіне ұқсап тууы да сол наным-сенімдермен байланысты болса керек. Сол сияқы жыланға табынушы тайпалардың да өмір сүргендігін тарихтан білеміз және олар қазірде біраз бар. Айталық, мұның іздері Қытай мифтерінде көбірек сақталған. Негізінен, өгізге табынушы тайпалар біртіндеп зороастризм дінін қабылдай бастаған. Бұған қарсы болған жыланды кие тұтатын Қараман тайпалары оларға қарсы ұдайы соғыс жариялап отырған. Ымырасыз күрес кейін тарихта өз ізін қалдыра білді. Осындағы Қараман тайпалары Орта Азия жерін мекендеген болатын. Дегенмен «ажы» туралы деректер қазақ мифологиясында да ұшырасатындығын көреміз. Ғалым Ә.Қоңыратбаев Толстовтың кітабына сүйене отырып былай дейді: «Бұл сюжеттерде Қараман дию (дәу) делінген. Ол Хома шарабын ішіп, сиыр сойған. Синдбад көпірінен өтіп, от тәңірісі Заратуштраны өлтірген. Сөйтіп жалғаншылар еліне қосылған. Онысы Матриархат культі болмақ. Қазан, Бадашт зәрдушт дінін тұтынған. Толстов Қарапан-Караман, Сарман-шаман сөздері түбірлес. Капур-Карп-қимар – Бабыл тәңірісі, олар бес руға бөлініп, жыланға табынған. Осыдан керм-керемет, құрт, серп (жылан) сөзі шыққан дейді. Толстов Зардушті өлтірген – Тұр – Братарвахш түрік тектес ел, Тұран аты содан туған, Бахш-Сияуш атында бар. Бахш – Окс (Әму) атымен ұқсас, Карапандар жыланға табынған, бұл Сыр бойында туған, зороастра аңызының бірі болу керек депті... Страбон Қарапандарды Каби-идаи-дактил (бес саусақ) елі, олар жыланға табынған дейді. Кіші Азия икондарында жылан суреті көп кездескен. Мұндағы дактил-идаи деп отырғаны ертедегі адайлар» [75, 141–142б.]. Бұл келтірілген деректерді саралай келіп, зороастризм діні кеңінен таралуына дейін көптеген халықтардың жылан культіне табынғандығын көреміз. Жылан, айдаһар бейнелері матриархат кезеңінің символы іспеттес. Кезінде жыланға табынушы тайпаларға қарсы аяусыз күрес жүргізген патшалардың бірі – Дарий. Ол турасында Р.Гиршман былай деп жазады: «Глагол – уаud, употребленный Ксерксом для описания восстания в Империи, это тот же самый глагол, с помощью которого Дарий выражает мысль о неуверенности в безопасности царства во время его прихода к власти в своей Накширустемской надписи (DNA). Эта надпись, кажется, послужила моделью для Ксеркса при написании его надписи о дэвах, а восстания, вспихнувшие в момент его вступления на престол аналогичны тем, которые сотрясали империю Ахеменидов после смерта Камбиза. Так же, как и отец, Ксеркс восстановил порядок на «этот земле». Эта часть четвертого параграфа относится, вероятнее всего, к событиям, происходившим в Египте и Вавилонии. Вторая часть четвертого параграфа надписи о дэвах затрагивает проблему совершенно другого порядка. Ксерокс говорит: «И среди этих стран было такая, где прежде поклонялись дэвам. И по воле Ахурамазды я разрушил святилища дэвов и приказал: Дэвам не поклоняться! Там, где прежде поклонялись дэвам, я буду поклоняться Ахура Мазде» [76. 7б.]. Айдаһар бейнесін ғылыми тұрғыдан сөз еткенімізде, ол қай халықтың мифологиясында көбірек кездеседі, қандай сюжерттерді қамтиды, оның шығу тарихының ерекшеліктері неден тұрады деген сияқты сұрақтар өз-өзінен туындайды. Ертегілерде белгілі бір себептермен жолға шығып, сапар шегіп келе жатқан жігіт жат жерде басқа бір шаһарға кез болды. Ол жердің халқы абыр-сабыр болып, қорқыныш құшағында отырғанын естіп біледі. Сөйтсе, ол шаһардың халқын айдаһар келіп қорқытып, алым-салық алып тұрады екен. Тұрғылықты халық күніне, не аптасына сол айдаһарға бір қыздан жіберіп тұруға тиіс. Байқаса ертеңгі күні кезек ханның қызына түсіп тұрғанын көреді. Оны естіген жігіт патша алдына барып айдаһармен соғысатындығын мәлім етеді. Ертеңіне айдаһармен соғысып оны өлтіреді де, патшаның қызын өзіне алып, өзі сол елге патша болады. Осы секілді сюжетке құрылған оқиғалар қазақ халқында да кездеседі. Олардың қатарына «Жалғыз жігіт ұрпақтары», «Жалғыз көзді дәу» т.б. ертегілерді жатқызуға болады. Осы тектес сюжеттер Орта Азия сынды елдердің түркі мифологиясында жиі ұшырасып отырады. Жігіттің келіп қызды құтқару үшін айдаһармен соғысу мотиві бұл ғалымдардың зерттеуінше, тек Европа мен Азия халықтарының мифологиясында, сондай-ақ кейбір жекелеген Африка елдерінде ұшырасатындығын байқаған. Ертегідегі орын алған жыланға байланысты мотивтің шығуын арнайы зерттеген орыс ғалымы В.Я.Пропп оның кейбір себептерін былайша түсіндіреді: «Поставив себе задачей изучать образ змея в его исторических связах в указанном смысле, мы должны прежде всего спросить себе, где, у каких народов он встречается. В литературе часто высказывается предположение, что мотив змееборства – весьма древний и что он отражает первобытные представления. Это неверно. Уже Эренрейх заметил что змееборство в связи с освобождением девушки встречается только «в Старом Свете», т.е. в Европе, Азии и отчасти Африке. Но то , что у Эренрейха дается как принцип территориального распространения, на самом деле представляет собой явление исторического, стадиального характера. Змееборство в развитом виде встречается во всех древних государственных религиях: в Египет, Вавилонии, в античности, в Индии, в Китае. Оно перешло в христианство и как показал Ауфгаузер, было канонизовано католической церковью не без сопротивления. Но мотива змееборства нет у народов, еще не образовавщих государства. Отсюда сразу может быть сделан вывод, что мотив змееборства возникает вместе с государственностью. Но такой вывод еще ничего не говорит об источниках этого мотива. Рассуждая абстрактно, можно бы допустить, что этот мотив или впервые создался в месте с государственностью, или возник как видоизменение других, бывших до него, мотивов. Сопоставление материалов, расположенных по степям культуры тех народов, у которых они записаны, покажет нам, что мотив змееборства возник не сразу, не как новый мотив, а разлился из других, бывших до него» [76, 224-225бб.]. Көптеген халықтардың дүниенің жаратылысы туралы шыққан мифтерінде, ежелгі діндерде алғашқы кейіпкерлердің бірі ретінде жылан жүреді. Және оның көпшілігінде алғашқы адам өзінің жауы ретінде жыланмен соғысады. Яғни, жылан не айдаһар адам жолында қарсы тұратын, оның игілікті ісіне кедергі жасаушы жау ретінде алынып суреттеледі. Адамның айдаһармен соғысуы – бұл ескі мотив. Ол жайында сонау ертедегі жазбалардан да кездестіруге болады. Зороастризм діні өзіне дейінгі мифтік нанымдарды жойып жіберуге тырысты. Дегенмен кейбір культтар зороастризмге де әсер етті, сөйтіп кейбір діни яшттарда орнығып қалды. Әсіресе, бұрынғы жаратушы құдайларға қарсы күресуші күштерді құдай деңгейіне шейін көтереді. Ал «ажы», «дәу» секілді құдайлар ендігі жерде зұлым, қаскөй күштерге айналады. Ол турасында академик В.В.Бартольд мынадай пікір айтады: «Как для буддиста человек, достигший святости, стоит выше богов индийского пантеона, так в Авесте слово daēva, торжественное с санскритским devah, обозначающим богов, служит только для обозначения злых духов. Среди светлых божеств Ормузд, создатель неба и земли, является только первым из семи «святых бессмертных» (amesha spenta), хотя последние в древнейших гимнах являются скорее олицетворением отдельных атрибутов Бога, чем самостоятельными божествами; сюда принадлежит и Аша, понятие, соответствующее санскрит rifa и являющееся олицетворением того мирового порядка, укрепление и кроме того, учение Зоратустры не уничтожило культа некоторых древнеиранских божеств, как Митры, бога солнце, и Тиштрии, бога дождя, ведущего борьбу с демоном засухи» [78, 41б.] Ордалы жыландардың патшасының тылсым күш иесі ретінде сипаттайтын мифология де кездеседі. Онда ордалы жыландар жер астында өмір сүреді, ал олардың басшысы ақ жылан сиқыршылықпен қатар шексіз байлық иесі болып суреттеледі. Жыланның киесі туралы аңыздар халық ішінде де кездесіп отырады. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының арасында жыланның арбайтын күші бар дейтін аңыздарды әлі күнге дейін кездестіруге болады. Сондай аңыздың біріне мынау жатады: Ертеде көп оқыған, қасиетті молда шаңырақтан кіріп келе жатқан жыланды байқап екеуі арбасады. Бірін-бірі ала-алмай біраз арбасқан соң, молда әлсірей бастайды. Сол кезде қасында отырған адамға «түймемді ағытшы» дейді. Жылан сылқ ете қалады. Сөйтсе, жыланның аты «Түйме» екен. Бұл аңыздың негізінде магияға байланысты сенім жатыр. [57, 41б.] Көптеген Евразия континентіндегі халықтардың мифінде айдаһар мен жылан жағымсыз кейіпкер ретінде көрінсе, түркі, монғол және қытай мифтерінде керісінше, жақсы жағынан көрініс табады. Мысалы, Қытай мифологиясында айдаһардың алатын орны үлкен. Оның әлемді жаратушы құдай деңгейіне дейін көтерілгендігі белгілі. Хакас, Тува халықтары да жыланды киелі аң ретінде қорғаштайды. В.Я.Бутанаев хакастарда сақталған мынадай мифтік әңгімені баян етеді: «В хакасской мифологии среди пресмыкающихся особое внимание заслужили змей (чылан). По отношению к ним применями иносказания: «узун хурт» – длинный червь, «сойлаас» – извивающийся и др. Хангорцы остерегаются змей. Согласно легендам, когда-то многочисленный хакасский сеок «аара» был истреблен змеями за враждебное отношение к пресмыкающимся. Сумел спастись только один благородный представитель этого рода, который по Совету царя змей обтянул свою юрту пестрым арканом. С тех пор для защиты от змей хакасы вокруг юрты натягивали пестрый архан из белой и черной шерсти [79. 71б.] Ежелгі Қытай елінің мифологиясында жыланды құдай деп, жаратушы ретінде табынғандығы айтылады. Буддизм ілімі Қытайға тарағанға дейінгі дәуірде, қытайлықтардың тотемдік культі жылан болғандығын байқауға болады. Ол жайлы орыс зерттеушілері В.В.Иванов пен В.Н.Топаров мынадай деректерді келтіреді: «Нейтрализация разных противопоставлений, сходная с мифологии о Фаро, отмечена в древнекитайских представлениях о Пань-гу, который, будучи демиургом, совмещал в себе разные элементы Вселенной, что, согласно одной из версий мифа, Пань-гу девятикратно в течение дня становился то Богом Неба, то Богом Земли. Как и Фаро, Паньгу обладал некоторыми внешними атрибутами Змея (голова дракона и туловище змеи) и в то же время был Громовержцем» [38, 53б.]. Жыландардың шабуылына ұшыраған «аара» тайпасы да кезінде жыланға табынған көршілес тайпалардың шабуылынан кейін жылан культін қабылдағандығын көрсетеді. Жалпы көшпелі түрік-моңғол халықтарының барлығы дерлік киіз үйдің сыртын ала арқанмен буады. Этимологиялық жағынан алып қарағанда да «аара» мен «аза», «ажа» сөздерінде жақындық бар екендігі көзге түседі. [41, 147б.]. Тува жұртының шаман бақсылары өздерін «аза» атты киелі рухтан тарайтындығы туралы аңыз таратады. Азаны көзімен көрген бақсылар ерекше қасиетке ие болады деп сенген. Ол турасында былай дейді: «Чырык чер кырында аза бар болбайн канчаар. Хамнарның бир кончуг алғаныр чувези аза болгай. Азаны мен көөр кижи мен. Аза кижи болганга козулбес. Аза мээң караамга кижи дурзулуг бооп көстүр чүве. Азаның кол чоруур черлери-кыйыг черлер, орук белдири, эрги чевеглер чаны, кызыл элдер баары, арт кыры, кежиг аксы болгаш эрги хонаш болгулаар» [80, 162б.]. Аудармасы: «Жарық жер бетінде аза әзелден бар. Азаның атын тувалық бақсылар аса бір сүйіспеншілікпен мадақтайды. Мен өзім азаны көремін. Алайда, ол кез келген адамның көзіне көрінбейді. Менің алдымда ол оғаш адамның кейпінде көрінеді. Азаның сүйікті орындары – бөктер, жолдың торабы, ескі молалы жерлер, қызыл жарлар, асулар, өткел мен ескі қоналқалар». Өзбектер арасында тараған магия жайында И.Жабборов былай түсіндіреді: «Барлық шығыс халықтарында, соның ішінде өзбектерде де сөз және өткір көзге байланысты сиқырлық ежелден тараған және қазіргі күнге шейін күшін сақтаған магия түрлерінің бірі. Адам өзінің сөйлеу барысында сөзінің сиқыр-жады құдіретіне дәйім сеніп келген. Ежелден сөз магиясына сенген өзбектер өзін сал не ауру сезінсе немесе қақалып, сүрініп кетсе, жолы болмаса, кедергіге ұшыраса – барлығын табиғаттан тыс әрекет, жаман көз не қарғыс сөз құдіреті деп біледі... Заманымызда кең тараған экстрасеанстар да сөз магиясын зор негізде пайдаланады. Асылында Құран оқу немесе тілек айту да сөз сиқырымен байланысты» [66, 245б.]. Демек түркі тайпалары ішінде «аза» атты киелі күштің өмір сүргендігін көреміз. «Айдаһар» түркі халықтарында да болғандығы турасында зерттеуші С.Қондыбайұлы былай дейді: «Айдаһар (аждаһа) сөзінің дей-түркілік этимологиясы: мұндағы «ажи» сөзі «жылан» «жылан-баба, әже» дегенді білдірсе, «даһ» сөзі (tang праформасынан өрбіген) «бастапқы тіршілік көзі, тіршілік иесі, тірі пенде» немесе «тіршілік, өмір беруші» дегенді білдіреді, яғни Айдаһар – «Барлық жанды жаратушы, тудырушы баба, әже, «жылан-баба» дегенді білдіретін сөз. Бұл тұрғыдан қарағанда, дей-түркілік «Айдаһар» (Аждаһа, Ажи-Даһ, Ажи-Дан) – тіршілікті жаратушы, тәңіриелер мен адамдардың, жалпы тірі мақлұқтардың арғы, түпкі бабасы, «Ұлы Ана» категориясына кіретін мифтік тұрпат» [47, 312б.]. Қазақ халқында «Әй дейтін ажа, қой дейтін қожа жоқ» деген мәтел сақталған. Бұл әрине, ислам дінін қабылдаған соң дүниеге келгендігі анық. Дегенмен «әй дейтін ажа» сөзі исламға дейін бақсылардың киелі рухына сеніп келген көшпелі жұрттың табиғат тылсымынан қорқып, бақсылардың халықты апаттан, аурудан, жамандық, т.б. ырым-сырымнан тиып, күштеп ұстап келгенінің жаңғырығы іспетті, ал ислам дінін қазақ жеріне таратушылардың қожалар деп аталғандығы белгілі. Ендеше ислам дінін қабылдаған соң бұрынғы бақсылардың сиынып келген пірінің бірі – аза ұмыт қалған. Оған бірнеше себеп бар. Ескі дәуірдегі тайпаның көсемдері мен дін өкілдерінің қолына аса таяқ ұстауының өзі осындай ырымдарға негізделген. Мұса пайғамбар Перғауындар арасында күш таластыруға барады, қолындағы аса таяғын сиқыршылардың жыландарына қарай лақтырады. «Ол Алланың әміріндегі болжаусыз киелі күштің арқасында ақ жыланға айналады» [47, 83б.]. Ақ жылан туралы мифология қазақ халқында да бар. «Сұрмергеннің ажалы» мифологиясында кейіпкер айқасып жатқан екі жыланды көреді де қара жыланды өлтіріп, ақ жыланды құтқарады. Сұрмерген ақ жыланның көмегімен жер бетіндегі барлық хайуанаттың тілін біліп шығады. С.Қасқабасов ертеден қазақ жерінде ақ жылан мен үкіні өлтіруге рұқсат болмаған, мұның өзі тотемдік ұғымдарға байланысты дүниелер болған дегенді айтады [22, 2б.]. Тотемдік жылан бейнесі тек Орта Азия елдерінің аңыздарында ғана емес, сондай-ақ ежелгі Қытайдың да мифологиясында ерекше орынға ие болған. Алайда, Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген көне тайпалардың Қытаймен арада мәдени, сауда-саттық т.б. жағынан тығыз байланыстың ертеден қалыптасқандығы белгілі. Ғасырдан-ғасырға ұласқан «Ұлы Жібек жолы» байланысының болғандығы тарихи шындық. Тіпті Будда ілімінің өзі Қытайға осы Орта Азия жерінен барған деген пікір айтады өзбектің этнограф-ғалымы Иса Жабборов. Оның тарихы Кушандарға байланысты айтылады. Түркі халықтарының мифологиясында айдаһар көбіне бәйтеректің қасында, жер асты елінде, тауда мекен етеді. Мұнысы европа халықтары мифологиясына ұқсас келетін жағы көбірек екендігін баса айтқан жөн. Мұндай сюжеттер европа халықтарының мифологиясында де ұшырасып отырады. Ол кездегі бақсылардың түсінігінде аналық культіне табыну басым еді. Ислам дінін қабылдаумен қатар ел ішінде беделі зор, әрі бақсы, әрі елдің басшысы Қорқыт шамандардың ішінде алғаш болып ислам кұндылықтарын қабылдайды. Бұл оқиға көшпелі түркілердің санасындағы хаосты жаңғыртуда жетекші күшке айналады. Ислам дінінің қағидалары негізінен патриархаттық деңгейде болғандықтан, бұрыннан бақсыларға құдайдай сыйынып келген көшпелілер үшін ендігі жерде Қорқыт бақсылардың аталық култіне, табынатын піріне айналады. Бұл процесс әсіресе, Алтын Орда тұсында орнығып, ата-бабаның бұрынғы жолымен келе жатқан көкке табынатын, тотемдік киеде жүрген бақсылар қырғынға ұшырады. Алғашында зороастризм дінінің қарсылығына душар болған айдаһар, ислам діні келген соң біржола күйреп, тек архаикалық эпостар мен ертегілерде ғана сақталып қалды. Түркі халықтары арасында «жыланды жеті кессең, кесірткедей жаны бар» дейтін мәтел кездеседі. Оның өзі жыланды сиқыршылықпен байланысты алып қарайтын түсінікке орай туған дүние болса керек. Түркі халықтарында «ұшықтау» дейтін термин кездеседі. Улы жәндіктердің шаққан жерінен уды қайтару үшін айтылатын қасиетті сөздерді осылай деп атайды. Ұшықтаудың өзі шамандық дәуірден келе жатқан ескі түсінік болмақ. Ол шамандық нанымда болған түркі халықтарының көпшілігінде ұшырасады. Осы орайда Алтайдан Орта Азияға дейін тараған түркі халықтарының нанымдарында бір адамды жылан шақса, ол адамды бақсылар келіп ұшықтап, дұғаның күшімен шаққан жердің уын қайтаратын болған. Ол түркі халықтарының ұғымында «ұшықтау» деп аталады. Оның мәнісі егер жылан немесе шаян сияқты улы жәндіктер адамды шағып алса, онда сол елдің бақсы-балгерлері келіп шаққан жердің уын қайтару мақсатында дұға жасап, сиқырлы, құдіретті сөздердің күшімен әлгі шаққан жердің уын алатын болған. Әйтпесе, шаққан жыланның өзін ұстап алып әлгі ауырып жатқан адамды сол жылан арқылы ұшықтап, оның уын қайтарып, жыланды әлсіретіп барып өлтіріп, кейін көміп тастайтын болған. Солай жасаған кезде ғана адам денесіне жайылған жыланның уы айтылған киелі сөздің құдіретімен тылсым күш арқылы адам денесінен бөлініп қайтадан өз иесіне барып қонады, яғни, адамға төнген ажал, сол арқылы енді адамды емес, әлгі шаққан жыланның өзін алады деп ұғынған. Мұндай тәсілмен емдейтін бақсы-балгерлер кешегі Қазан төңкерісіне дейін ел арасында көп болған [41,117б.]. Халықтың ем-дом есебінде адамды ұшықтап емдейтін салттың элементтері халық арасында, ішінара болса да әлі күнге дейін кездесіп отырады. Мұның бәрі сол магиялық діни түсініктен бастау алатын сенімдер екендігі мәлім. Осы «ұшықтау» терминінің дүниеге келуі жайында зерттеуші Н.П.Лобачева өз ойын былайша сабақтайды: «Термин учук, обозначающий жертвенное животное в шаманском ритуале чекленов и других групп туркмен, восходит к древнетюркскому слову ыдук (idug) – священный. Этот термин в разных вариантах сохранился у киргизов (ыйык), тувинцев (ыдык), хакасов (изык), якутов (ытык) и даже, возможно, чувашей (йерех. У перечисленных народов (за исключением чувашей) данным термином обозначалось животное, посвященное духом. Тот же смысл имеет туркменский учук – животное не ели, считали, что духи больного уходят от него вместе с учуком. Очевидно, сохранившиеся в традициях туркмен и других народов обычаи, связанные с указанным термином, были известны уже и древним тюркам» [82, 108-109б.]. Орта Азия жері ежелден неше түрлі діннің таралған ортасы болғандықтан онда дінге байланысты әртүрлі баспалдақтарды басынан кешіріп отырған. Соның бірі көне діндердің біріне жататын – фетишизм ағымы. (Португал тілінде «Фейтишо» сөзі тұмар, сиқырланған бұйым деген мағынада қолданылады). Бұл діннің жолындағы барлық тармақтарда ғибраттың маңызды элементі ретінде қарапайым ескі діндерден бастап қазіргі әлемдік деңгейге дейін жеткен барлық діндердің ішінде кездеседі. Оның себебі, фетишизм қайсы дәуірде және қандай кезеңде болмасын оның маңызының өзі сонда, дүлей табиғат немесе рақымсыз тұрмыстық күштер алдында әлсіздік көрсеткен адамзат шектен тыс қорқыныш салдарынан қандай да бір табиғаттан тысқары күштен күтеді, оның қорғаны астына үміт байлады. Мысалы, ата-баба әруағына «әулие» деп сыйыну, икондарға шоқыну, кейбір ағаштарды, таудағы тастарды қасиетті санау, дұға салынған тұмарларды тағыну, мұның барлығы сол фетишизммен байланысты дүниелер екендігі аян. жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|