Түркі дүниесі мифологиясына ортақ кейіпкерлер
МИФТІК САНАДАН ТУЫНДАҒАН ТОТЕМДІК ТАНЫМ
жүктеу/скачать 1,41 Mb.
|
stud.kz-68700 (копия)
| 2.1 МИФТІК САНАДАН ТУЫНДАҒАН ТОТЕМДІК ТАНЫМ
Түркі халықтарының мифін зерттеушілер әр дәуір әдебиетінің және әдебиеттегі әртүрлі ағымдар мен бағыттардың мифке деген көзқарасын белгілеп берді. Бұл турасында Ю.М.Лотман, З.Г.Минц, Е.М.Мелетинский көркем әдебиет үлгілеріне сүйене отырып, тұжырымды ой айтты. Зерттеуші ғалымдардың дәлелдеп көрсетулеріне сүйене отырып, миф пен жазба әдебиеттің ара қатынасын төмендегідей негізде айқындауға болады: 1. Классицизмнің рационалдық мәдениеті бір жағынан, антикалық мифологияның канондық процесіне көркем бейнелердің жан-жақты жүйесі ретінде қараса, екінші жағынан оларды қайта “мифологияға” айналдырып, аллегориялық бейнеге негіз етеді. Мифологиялық қаһарманға, оның тағдырына деген көзқарас классикалық әдебиеттің “жоғары дәрежелі” жанрларына, нақтырақ айтсақ, трагедияларға тән басты сипат болды (Корнель – “Медея”, “Эдип”, Расин – “Андромах”, “Федра”, т.б). 2. Ағарту бағытындағы әдебиет мифтік желілер мен бейнелерді саясаттың және философияның өзекті мәселелеріне байланысты мақсатты түрде пайдаланды. 3. Романтизм ақыл-ойдан – мифке, грек-рим антикалық мифологиясынан – ұлттық христиандық мифологияға бет бұру идеясын көтерді. Романтиктер дәстүрлі мифологияға ерекше назар аударып, еркін түрде мифтік сюжеттер мен бейнелерді “өңдеп”, оларды дара, көркем мифология материалы түрінде пайдаланды. Мысалы, Гелиос, Аполлон, Дионистерді басқаратын “жоғарғы” құдай – Эфир, “Жалғыз” поэмасында Христос – Зевстің ұлы, Геракл мен Дионистің ағасы болып бейнеленеді [54, 258б.]. Бұл жерде тағы да мифті, оның әдебиетпен ара қатынасын зерттеуші әлемдік ғалымдар пікірлерін негізгі аламыз. Неомифологизм бағыты модернистік әдебиетке тән екенін Е.М.Мелетинский, Ю.М.Лотман атап көрсетеді. М.Н.Эпштейн “Қазіргі мифологизм түп тамыры философиямен байланысты терең рефлектілі сипатымен дараланады. Сонымен қатар, суреткердің мифке интеллектуалды қарым-қатынасымен ерекшеленеді” [54,263б.] дей келіп, қазіргі әдебиеттегі көркем мифологизмнің түрлерін жіктеп береді. Мифологияда романтиктердің натурфилософиялық көзқарастары жердің, ауаның, судың, орманның рухтарына байланысты болғандықтан ерекше танылды. Адамдардың “екінші бейнесі” немесе сыңары туралы, мәңгілік өмір, өлім, жанның бір денеден екінші денеге ауысуы туралы сенімдер – романтиктердің “мифтік шығармашылығы” [50, 298б.]. Бұл, кейде, тіпті дәстүрлі мифтер қаһармандарына тікелей байланысты болды. Орта ғасырлардағы түркілік әдеби мұралардан мұсылмандық мифология басым көрінді. Бұрынғы тәңірлік таным ендігі жерде ислам дінімен араласып, оған сіңіседі. Миф, әлем, жаратылыс туралы таным-түсініктер түрінде ырым-тыйымдарда, салт-ғұрыптарда ғана сақталып қоймай, фольклорлық жанрларға, әдебиетке әсерін тигізді. Мифтің көркем мифологияға айналу процесі белгілі бір дәуірлермен шектеліп қалған жоқ. Алтын Орда дәуірі әдебиетінде де, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардан қалған рухани мұра – жыраулар поэзиясында да Аллаға немесе Тәңіріге жалбарыну, т.б.мифтік таным елестері кездесіп отырады. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі әртүрлі бағыттар мен ағымдардың мифке өзіндік көзқарастары болды. “Мифтердің айтуы бойынша, рудың төтемдік қағидаларын бұзған немесе оларды құрметтемеген адамды жан шошырлық жаза күтеді. Сондай жазалардың бірі – адамды аңға, я болмаса жансыз нәрсеге айналдыру деп ұғынылған. Мұндай жаза түріндегі құбылу сөздің құдіретті күші бар деген сеніммен байланысты және мифологиянық сананың ғана аясында сақталған. …Адамдық келбетінен айырылудың себебі көбінесе бүкіл рудың этикалық тәртібін бұзу болып табылады”, . [54,101б.] - деп жазады В.И.Еремина. Сондай-ақ шығармаларда көркемдік-эстетикалық қызмет атқарған. Анимистік наным негізінде, табиғаттағы зат пен құбылыс атаулы сезім мен ойға ие деп түсінген. Яғни олар да адам сияқты қайғырады, қуанады, күледі деп көрсетеді. Содан барып фольклордағы психологиялық егіздеу (параллелизм) әдісі туындайды. Фольклордағы метефоралық қолданыстар да ескідегі халықтар санасынан орын алған мифологиялық ойлау жүйесінен хабар береді. Тарихшылар сақ және савромат тайпаларының қайтыс болған адамға екі түрлі қарау сенімін атап көрсетеді: бірі – оны құрметтеу, оған сыйыну, екіншісі – руластарға немесе тайпаластарға оның рухы қайтып келіп кіреді деп қорқу. Анимизм, тотемизм, магия, фетишизм сияқты мифологиялық ұғымдар сақ заманынан көрініс береді. Өлген адамның қаруын, басқа да меншікті заттарын сындырып, өзімен бірге жерлеу заттардың да жаны болады, оларды “өлтіру” қажет, өйткені өлілер елінде де иесіне қажет деген сенім болған. [50,301б.]. Бұл сенімдер өте көне дәуірлерден көмескіленіп жеткен фольклорлық мұралардан да байқалады. Б.Сағындықов былай деп жазады: “Аруақтардың да бір-бірінен өзгешеліктері жайлы ұғымдар да бар. Әулиелердің, қасиетті кісілердің аруақтары – таза аруақтар, жындардың, дию-перілердің аруақтары – қара аруақтар. Қара аруақтар адамдарға ашуланса “атып кетеді” [56,147б.]. деп түсінген. “Аруақ атсын” деген қарғыс осыдан шықса керек” Батырлар жыры мен тарихи жырлардың қай-қайсысында болсын батыр жауға шабарда аруақтарға сыйынады, аруақты адамның атымен ұрандайды. Ежелгі дәуірлерден біздің заманымызға дейін сақталып жеткен сенімдердің бірі – тағдыр, жазмыш. Адамның бүкіл ғұмыры ана құрсағында жатқанда-ақ маңдайына жазылады деген түсінік Тәңірлік дін көзінен бастау алған. Табиғат пен адамның бірлігі туралы мифологияда көптеген аңыздар мен ертегілер бар, сондай-ақ ол мифтің көркемдік ойлау жүйесінің бастау алар негізі болды. Яғни табиғат адам кейпінде бейнеленді. Мәселен, түн ару қызға, жер, қар анаға, ай ару қызға, өзен қалындыққа, аспан ер адамға (әкеге) айналып, олар адамзат баласы кейпінде қимыл-қозғалыста болды. Сондай-ақ, адамзаттың табиғатқа айнала берілу тәсілі болды. Олар, қыздың аққуға, бұлаққа, жұлдызға, құсқа, гүлге т.б. ауыстырылуын айтамыз. Кейде тіпті табиғатт құбылыстары адам мінез-құлқымен бірлікте сипатталды. Ежелгі архаикалық мифтің белгілері былай сипатталады: “Олар мыналар: мифтік уақыт пен мифтік сана, мифтік ұғым мен мифологиялық ұғым; осылардан барып мифтік дәуірде аспан мен жер – бір, адам мен табиғат – бір деп түсіну басым. Сол себепті ежелгі классикалық мифтің мазмұны-әлемнің жаратылуы, алғашқы адамның дүниеге келуі мен оның жасампаздығы болып келеді”. Адамзат қоғамы мен адам санасы ілгерілеген сайын мифтің де мазмұны өзгере түсті. Мифтік сананың алғашқы дәуірінде адам мен табиғатты бір деп түсіну басым болса, кейінірек адам өзін қоршаған ортадан бөліп алып, табиғаттағы аң, құс, басқа да заттардың өзінің ерекше екенін түсіне бастады, өзін қоршаған ортаға қарсы қойып, айналадағы заттардың шығу тегін, әр түрлі құбылыстардың мәнін ашуға талпына түсті. Түсіндірмелі, этиологиялық мифтердің шығуын ғалымдар осылайша пайымдайды. Соңғы кезде ұлттық әдебиеттану және фольклортану ғалымдарында мифология туралы әртүрлі пікірлер айтылуда. М.Тілеужанов мифологиялық түсініктердің жөн-жосық, наным-сенім, ырымдарда, ауыз әдебиетінің басқа жанрларында көрініс табуын сөз етсе, Б.Уахатов қазақтың халық өлеңдерінің поэтикасында мифологиялық түсініктердің өзгеріп қолдануын сөз етеді. “Мифтегі оқиғалардың болатын шағы - мифтік дәуір. Ол қасиетті уақыт деп есептелген, себебі барлық заттардың пайда болуы, осы күнгі түр-түсі, ерекшелігі сол заманда орныққан деп түсіндірілген”. Мифологиялық санаға тән мифтік құбылушылықтың бір ұшығы адам мен жануарлар арасына жік қоймаған мифтік түсінікте жатыр. «Өте ертедегі мифтер қатарына жануарлар туралы мифтер кіреді. Жануарлардың адамнан пайда болғанын немесе адамдардың арғы тегі жануарлардан деп түсіндіретін өте ертедегі архаикалық мифтер бар. Адамның жануарға, аң-құстарға айналуы туралы мифтер жер шарындағы барлық халықтарда дерлік бар. Мифтік құбылушылық адам мен жануар ғана емес, адам мен табиғат арасына жік қоймаған сенімнен туындаған.» [50, 69б.]. Миф поэтикасын зерттеуші Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің басты белгілері ретінде мыналарды атайды: а) заттың мәнін оның пайда болуымен байланыстыру; ә) оның қалай пайда болғанын әңгімелеу; б) дүниенің пайда болу тарихын баяндау [42, 285б.]. Зерттеушілер мифтік құбылушылықтың үш түрлі себебін атап көрсетеді: бірі – адамның қатты шаршауы салдарынан, екіншісі – адамның күнәлі болуы, үшіншісі – қауіптен құтылу жолы. Сонымен қатар, құбылушылықтың мақсатты және мақсатсыз болатынын айта келіп, “ешқандай мақсатсыз құбылушылық кездесетін мифтер дүниедегі нәрсенің бәрі бірдей деген түсінікке негізделген”, - дейді. Яғни, мақсатсыз құбылушылық мифтік сананың алғашқы сатысына, ал, мақсатты құбылушылық мифтік сананың кейінгі сатысына тән. [50,21б.]. Әлемдік мифологияға назар салсақ, мифтік құбылушылыққа молынан мысалдар келтіруге болады. Греция мифтерінен мысалдар келтірсек, құбылушылықтың бірнеше мақсатта жүзеге асып отыратынын байқаймыз: 1. Тек өзін ғана сүйіп, хор қыздарының өзіне деген махаббатын тәрк еткен Нарцисс махаббат құдайы Афродитаның қарғысына ұшырайды. Бұлақтан көрінген өз бейнесіне ғашық болған ол ақыры қасірет шегіп, ақ гүлге айналып кетеді. 2. Мата тоқудың шебері Арахна Афина Палладаның өзімен сайысқа түспекші болады. Афинаның ашуы нәтижесінде тор тоқыған өрмекшіге айналады. 3. Құнарлылық құдайы Деметра Триптолемді өлтірмекші болған Линх патшаны сілеусінге айналдырады. 4. Әйел құдай Латонаға құрбандық шалғысы келмеген әйел Ниоба Аполлон мен Артемида жебелері барлық ұл-қызын өлтіргеннен кейін қасіреттен тас мүсін болып қатып қалады. [50, 98б.]. Мұндай құбылушылық әлем халықтарының ертегілерінен, аңыз-әпсаналарынан, хикаяттардан да көрініс береді. Мифтік санадан туындаған құбылушылық кейіннен ертегі оқиғаларына айналумен бірге, аңыз-әпсаналарда сақталып қалғанына ұлттық фольклорымыздан мысалдар келтіруге болады. “Алтын сақа” ертегісінде суда жүзіп жүрген өкпе түртіп қалғанда, жалмауыз кемпірге айналып шыға келеді. Шолпан атты әйелдің жұлдызға айналып кетуі, баланың (немесе бойжеткен қыздың) көкекке айналуы сияқты бір түрден екінші түрге ауысу фольклорлық туындыларда өте көп. Қазақ мифтеріндегі құбылушылықты былайша топтастыруға болады: 1. Адамның итке, есекке, құсқа, т.б. мақұлыққа айналуы; 2. Адамның тауға, тасқа, өсімдікке айналуы; 3. Жансыз заттың жанды затқа айналуы. Бүтіндей бір қаланың тасқа айналуы жайлы “Тас болған шаһар” ертегісінде баяндалады. Бұған ұқсас сюжеттерді “Мың бір түн” хикаяларынан көреміз. Мифтік дәуірдегі адамдардың таным-түсінігінде құбылушылық ақиқат түрінде қабылданған. “Мифтерде де, ертегілерде де жалпы “айнымалы”, “ауыспалы” сарын мықты дамыған. Өліп, қайта тірілу, жан бітіріп, жан көшіру-ғасырлар бойғы халық санасында, салт-дәстүрінде ұялап келген ежелгі наным-сенім қалдықтары”, - деп ой түйеді З.Серікқалиев. Мифтік құбылушылық көркемдік тәсіл ретінде көркем жазба әдебиетте кеңінен қолданылды. Грек мифтеріндегі құбылушылықты көркем түрде бейнелеген Овидийдің “Метаморфозаларын”, Апуллейдің “Алтын есек”, Ф.Кафканың “Құбылушылық” повесін назарға алсақ, мифтің көркемдік-идеялық мақсатта жұмсалуын аңғарамыз. М.Жұмабаевтің, С.Сейфуллиннің, Ш.Айтматовтың көркем туындыларында құбылушылық орын алса, мұндай желі қазіргі ұлттық әдебиетімізде де кездеседі. “Мифтік дәуірде адам өзінің әр түрлі жанды-жансыз нәрсенің кейпіне кіріп, өзгеріп кететіндігіне кәміл сенген. Адам өзін бірде аспандағы аққу кейпіне, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса алады деп сенген”. Әсіресе, қазіргі көркем әдеби туындыларда адамның аққуға айналуы туралы мифтерді кездестіруге болады. Орталық Азия халықтарына ата-тегін білу бағзы заманнан бері келе жатқан түркі халықтарына тән құбылыс. Олар бір аңды олар өздерінің арғы тегі деп санайды, яғни сол жануарлардан тарадық деген ұғым бар. Ежелгі миф бойынша бұғы – бір халықтың шыққан тегі: Ол қасиетті, оған оқ атуға тыйым салынған. Поэмада бұғы ақ көйлекті анаға айналып, мергеннің жануарға емес, өз анасына мылтық кезегенін айтады. Аңшының ата тегін қасиетті бұғы-ананың сақтап қалғанын есіне салып, адамгершілік жолына шақырады: Осылай деп ақ ана, Қайта айналып бұғыға, Қас қағымдай шамада Сүңгіді орман шуына. Ақын мифтік сюжетті тек қызықты ертегі, аңызды баяндап беру үшін емес, адамның табиғаттан мүлдем алшақтап бара жатқанын, ал бұл алшақтық адамдарды қатыгездікке, мейірімсіздікке апаратынын ескертеді. жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|